Bakı. Trend:
Avropa illüziyalarından ayılır. Bir vaxtlar sarsılmaz görünən ABŞ ilə ittifaq artıq çat verməyə başlayıb. Vaşinqton artıq Qoca Qitəni gücləndirməyə çalışmır – o, yalnız öz maraqlarını düşünür və avropalı tərəfdaşlarını çətin bir seçim qarşısında qoyur: hər il daha şərti hala gələn transatlantik müdafiəyə inanmağa davam etmək, yoxsa talelərini öz əllərinə alaraq yeni dayaqlar, yeni müttəfiqlər və yeni strategiyalar axtarmaq?
Bu təhlükəli sualları artıq görməzlikdən gəlmək mümkün deyil. Brüssel anlayır ki, əvvəlki təhlükəsizlik modeli artıq işləmir və Amerika artıq zəmanətçi deyil – sadəcə Avropanı öz siyasi oyunlarında istifadə edən bir oyunçudur. Məhz bu məqamda səhnəyə Türkiyə çıxır – təşəbbüs göstərməkdən çəkinməyən, alternativ təklif etməyə hazır olan bir güc. Ola bilsin ki, məhz Ankara Avropaya çatışmayan əsas şeyi – həqiqi müstəqilliyi, strateji elastikliyi və başqalarının deyil, öz qaydalarına uyğun oynamaq imkanını verə bilər.
BMT-də son baş verən hadisələr Avropa İttifaqını dərin böhrana saldı. Qərb çaşqınlıq və qeyri-müəyyənlik içindədir, onun siyasi elitası acı reallıqla üzləşdi: Avropa artıq öz taleyini idarə etmir, onun təhlükəsizliyi tamamilə ABŞ-dan asılıdır – elə bir dövlətdən ki, artıq Avropanın gələcəyinə marağını itirməkdədir.
ABŞ-ın BMT-də Ukraynanın ərazi bütövlüyünə qarşı səs verməsi Brüssel üçün soyuq duş oldu. Avropa liderləri başa düşə bilmir ki, necə bu vəziyyətə düşüblər və müxtəlif ehtimallar irəli sürürlər. Bəziləri bunu Donald Trampın qeyri-müəyyən siyasəti ilə izah edir, baxmayaraq ki, onun Zelenskiyə nifrəti artıq seçki kampaniyası dövründən bəlli idi. Digərləri isə bunu Vaşinqtonun Moskva ilə yaxınlaşması ilə əlaqələndirirlər, baxmayaraq ki, bu yaxınlaşma çoxdan yetişirdi – Tramp illərdir Putinə heyranlığını gizlətmirdi. Lakin Avropanın bu vəziyyətə düşməsinin əsas səbəbi daha dərindir.
Bu böhran Avropa İttifaqının öz təkəbbürünün qurbanına çevrildiyini göstərdi. Avropa liderləri uzun müddət Rusiyanı zəif, özlərini isə toxunulmaz hesab edirdilər. Lakin indi acı həqiqət ortaya çıxdı: onlar yanılıblar. Müharibələr elmi eksperimentlər kimi nəzəriyyələri praktiki sınaqdan keçirir. Avropanın öz qüdrəti barədə fərziyyəsi reallıq qarşısında çökdü. Ukrayna müharibəsi Aİ-nin hərbi baxımdan yararsız olduğunu sübut etdi. Avropa öz gücünü itirdi – və bununla birlikdə qaydaları diktə etmək imkanını da. Siyasi elita yavaş-yavaş anlayır ki, dünya dəyişib, lakin bu, çətin və ağrılı bir prosesdir.
Bu transformasiyanın ilk mərhələsini "sosial identikliyin dezintegrasiyası" adlandırmaq olar. Avropa ölkələri varlıq böhranı yaşayır: əgər özlərini qoruya bilmirlərsə, onda dünyada onların yeri haradadır? Əgər Rusiya onları bir zərbə ilə məhv edə bilərsə, onda onların ambisiyalarından və öz əhəmiyyətləri barədə illüziyalarından nə qalır? Travma keçirmiş insan kimi Aİ də daxili dayağını itirib və indi yeni bir mənəvi məna axtarır. Amma onun qaçmağa yeri yoxdur – o, öz zəifliyi içində sıxışıb qalıb.
Makronun, Meloninin, Ursula fon der Lyayenin reaksiyasına baxın – onların susqunluğu və ya qeyri-müəyyən bəyanatları hər şeyi deyir. Onlar geosiyasi reallıq qarşısında çaşqınlıq içindədirlər. Sanki Avropa ancaq indi dərk edir ki, Rusiyanın 6 min nüvə başlığı var və heç bir iqtisadi sanksiya bu balansı dəyişə bilməz. Onların dünyası çöküb, onlar isə nə edəcəklərini bilmirlər.
Çıxış yolu varmı?
Psixoanaliz bizə travma ilə mübarizənin ilk mərhələsinin reallıqla təmasın bərpası olduğunu öyrədir. Reallıq isə budur: Avropa İttifaqı siyasi baxımdan məhv olub. Aİ, əvvəlki formada artıq mövcud deyil. Əgər o, yaşamaq istəyirsə, özünü yenidən müəyyənləşdirməli və gerçək gücsüzlüyü ilə barışmalıdır. Ancaq yalnız öz zəifliyini qəbul edərək o, yeni gələcəyə yol tapa bilər.
Bəs bunu bacaracaqmı? Yoxsa Avropa dəyişən dünya qarşısında şok vəziyyətində qalmağa məhkumdur?
Son vaxtlar Avropada Vaşinqtonun artıq etibarlı müttəfiq olmadığı ilə bağlı fikirlər daha da güclənir. ABŞ açıq şəkildə öz eqoist xarici siyasətini nümayiş etdirir, yalnız öz maraqlarını güdür və Avropanın ehtiyaclarına getdikcə daha az əhəmiyyət verir.
Belə bir vəziyyətdə Brüssel çətin seçim qarşısında qalıb: ya transatlantik tərəfdaşına ümid bəsləməyə davam edəcək – o tərəfdaşa ki, artıq Avropanın güclənməsində maraqlı deyil, ya da öz təhlükəsizliyini, iqtisadi sabitliyini və geosiyasi təsirini təmin etməyin yeni yollarını tapmalıdır.
Çünki zaman artıq Avropanın əleyhinə işləyir.
Və Türkiyə məhz bu yolu təklif edir.
Ankara Avropanın çatışmayan gücüdür. Bu, sadəcə 85 milyonluq
əhali və nəhəng iqtisadi-müharibə potensialı olan bir dövlət deyil.
Bu, dünyanın ən vacib strateji marşrutlarına nəzarət edən, NATO-nun
ən güclü ordularından birinə sahib və regionun enerji siyasətində
açar oyunçu olan bir qüvvədir. Bununla belə, Avropa İttifaqı artıq
neçə onilliklərdir bu açıq həqiqəti görməzlikdən gəlir və Türkiyəyə
tamhüquqlu üzvlük verməkdən boyun qaçırır.
Avropa Türkiyə olmadan yaşaya bilməz
Bugünkü Avropa İttifaqı qlobal səhnədə təsirini get-gedə itirən bir klubdur. Aİ-nin iqtisadi gücü zəifləyir, demoqrafik böhranı dərinləşir, hərbi potensialı isə o qədər cılızdır ki, NATO olmadan Avropa özünü qoruya bilməz. Əksinə, Türkiyə sürətli inkişaf nümayiş etdirir: son 20 ildə onun ÜDM-i 4 dəfə artıb, sənaye istehsalı isə 140% yüksəlib.
Ancaq ən vacibi onun geosiyasi mövqeyidir. Türkiyə Avropa, Orta
Şərq, Qafqaz və Mərkəzi Asiya arasında unikal strateji mövqeyə
malikdir. Ankarasız Aİ nə miqrasiya axınlarını tənzimləyə, nə
enerji marşrutlarına təsir edə, nə də Rusiya, İran və ya Çin kimi
güclərin yaratdığı təhdidlərə effektiv müqavimət göstərə bilər.
Avropa müstəqillikdən danışır, lakin NATO-nun girovuna çevrilib
Soyuq müharibədən sonra Avropa tamamilə ABŞ-ın hərbi gücündən asılı vəziyyətdə qaldı. Bugün isə Vaşinqton diqqətini Asiyaya yönəldir, əsas rəqib kimi Rusiyanı deyil, Çini görür. Avropalılar yaxşı anlayır ki, ABŞ artıq onları əvvəlki kimi müdafiə etməyəcək.
Həll yolu? Türkiyə.
Türkiyə ordusu – NATO-da ABŞ-dan sonra ikinci ən güclü ordu
olub, 450 000-dən çox hərbçiyə malikdir.
Türkiyə hərbi sənayesi sürətlə inkişaf edir – müasir PUA-lar,
zirehli texnika, HHM sistemləri istehsal edir.
Türkiyə artıq Liviya, Qarabağ və digər münaqişələrdə öz hərbi
gücünü sübut edib – Aİ ölkələrindən fərqli olaraq, Ankara güc
tətbiq etməkdən çəkinmir.
Türkiyə olmadan Avropa zəifliyə və xaosa məhkumdur
Brüssel strateji muxtariyyətdən danışır, amma reallıq başqadır: Amerikanın hərbi bazaları və Türkiyənin hərbi resursları olmadan Avropa İttifaqı sadəcə gücsüzdür. Türkiyə Avropanın cənub sərhədlərini qoruyacaq bir qalxan ola bilərdi. Lakin Bakı-Tbilisi-Ceyhan və TANAP kimi enerji layihələrində olduğu kimi, Avropa yenə də açıq imkanları görməzlikdən gəlir və “demokratik standartlar”, “insan haqları” kimi faydasız diskussiyalara ilişib qalır.
Türkiyə Aİ-nin ən iri ticarət tərəfdaşlarından biridir.
Türk ixracının 41%-i Avropaya gedir.
Avropa sürətlə inkişaf edən Türkiyə bazarına ehtiyac duyur, çünki
bu bazar böyük sərmayə imkanları təklif edir.
Ancaq əgər Türkiyə Aİ-yə tamhüquqlu üzv kimi qəbul edilməzsə, Ankara iqtisadiyyatını Şərqə – Çinə, Rusiyaya, ərəb dünyasına yönəldəcək. Bu halda, Avropa İttifaqı strateji ticarət tərəfdaşını birdəfəlik itirəcək.
Avropanın vaxtı tükənir.
Türkiyə sadəcə daha bir namizəd ölkə deyil. O, Aİ-nin sağ qalmasını təmin edə biləcək açar gücdür. Onsuz Avropa iqtisadi zəifliyə, hərbi acizliyə və beynəlxalq səviyyədə təsirsizliyə məhkum olacaq.
Bunu Brüssel nə qədər tez anlayarsa, bir o qədər xeyrinə olacaq. Ancaq Türkiyə gözləməyəcək.
Türkiyənin Aİ-yə qoşulmasının birbaşa üstünlükləri
Avropa 85 milyonluq sürətlə inkişaf edən bazara çıxış
əldə edəcək – burada orta yaş həddi cəmi 32-dir (Aİ-də isə
44).
Türkiyənin güclü sənaye potensialı Avropa
İttifaqının sənaye gücünü artıracaq.
Türkiyə mühüm enerji habıdır – TANAP, “Türk axını” kimi
strateji qaz kəmərləri onun ərazisindən keçir.
Türkiyə Aİ-ni gücləndirəcək, varlandıracaq və daha müstəqil
edəcək əsas tərəfdaşdır.
Qlobal arenada Avropa İttifaqı çoxdan zəif, qərarsız və təsirsiz
bir qurum kimi qəbul edilir. ABŞ, Çin və Rusiya qətiyyətli və güclü
strateji qərarlar verərkən, Brüssel ləngliyə və qeyri-müəyyənliyə
düçar olub.
Türkiyə bu imici tamamilə dəyişə bilər.
Ankara bu gün Suriya, Qafqaz, Liviya, Afrika və Mərkəzi
Asiyada həlledici rola malikdir.
Türkiyə sürətli və effektiv qərarlar qəbul etməyi
bacaran gücdür.
Türkiyənin Aİ-yə daxil olması ittifaqın beynəlxalq
mövqeyini möhkəmləndirəcək, ona siyasi çəki
qazandıracaq.
Ancaq Avropa öz inadkarlığında davam edərsə, Türkiyə
alternativlər axtarmağa davam edəcək.
Ankara Çin və Rusiya ilə əməkdaşlığını gücləndirir.
Türkiyə Yaxın Şərqdə əlaqələrini genişləndirir.
O, alternativ ittifaqlar qurur və yeni geosiyasi istiqamətlərə
yönəlir.
Əgər Aİ bu fürsəti qaçırsa, Türkiyə strateji tərəfdaş kimi bir
daha geri qayıtmayacaq.
Türkiyə sadəcə Aİ-yə namizəd ölkə deyil. O, Avropa İttifaqının sağ
qalmasını təmin edəcək açar gücdür.
Türkiyə olmadan Aİ zəif, müdafiəsiz, iqtisadi gücdən məhrum və qlobal səviyyədə təsirsiz bir quruma çevriləcək.
Brüssel bu reallığı nə qədər tez dərk etsə, bir o qədər xeyrinə olacaq. Ancaq Türkiyə gözləməyəcək.