Bakı. Trend:
2025-ci il noyabrın 19-da İsrail Ali Məhkəməsinin qəbul etdiyi qərar ölkə tarixində 70 illik bir dövrü qapadır. Məhkəmə hökumətə 45 gün ərzində hərbi xidmətdən yayınan ultraortodoks yəhudilərə qarşı cinayət, maliyyə və inzibati sanksiyalar sistemini hazırlamaq tapşırığı verib. Başqa sözlə, uzun illər “müqəddəs kitab” kimi qorunan istisna mexanizmi artıq hüquqi qüvvəsini itirib.
Bu, sadəcə bərabərlik prinsipi naminə “ədalətli yük bölgüsü” deyil. Məsələnin kökündə daha dərin struktur və strateji çağırışlar dayanır. İsraildə əhalinin təxminən 14 faizini təşkil edən haredim – yəni ultraortodokslar – nə orduya gedir, nə də ehtiyatda xidmət edir. Ən yüksək doğum göstəricilərinə malik bu icma sürətlə artır, amma dövlətin təhlükəsizlik yükünə demək olar ki, qatılmır.
Nəticədə “ümumi hərbi vəzifə” ideyası ilə reallıq arasındakı uçurum getdikcə dərinləşir. İsrail ordusunun yükünü azsaylı, amma yüksək motivasiyalı çağırışçılar və ehtiyatda olan zabitlər daşıyır. Bu isə uzunmüddətli perspektivdə milli təhlükəsizlik modelini içəridən yeyən sistem böhranıdır.
Yeni reallığın konturları
Ali Məhkəmənin qərarı İsraildə təkcə hüquqi deyil, siyasi, sosial və ideoloji zəlzələ effekti yaradıb. Məhkəmə əvvəlki 2017 və 2024-cü illərdə qəbul etdiyi qərarlarda “ümumi azadolma”nın konstitusiyaya zidd olduğunu təsdiqləmişdi. İndi isə dövlətin fəaliyyətsizliyini açıq şəkildə “kütləvi çağırışdan yayınma” kimi qiymətləndirib. Xüsusilə 2023-cü ilin 7 oktyabrından sonra başlayan müharibə şəraitində bu, həm də təhlükəsizlik riski sayılır.
Əgər səthi baxsaq, məsələ hərbi xidmətin “ədalətli bölüşdürülməsi” kimi görünür. Amma dərin planda söhbət İsrailin gələcək sabitliyindən gedir. Məsələn, hər il minlərlə yeshiva tələbəsi – yəni dini məktəblərdə oxuyan gənclər – orduya getməkdən imtina edir. Onların sayı artıq 60–63 min nəfərə çatıb.
Bu arada müharibə fonunda dövlətin xərcləri partlayış kimi artıb. SIPRI və İsrail Maliyyə Nazirliyinin məlumatına görə, 2024-cü ildə hərbi xərclər ÜDM-in 8,4–8,8 faizi səviyyəsinə qalxıb. Bu göstərici dünyada ən yüksək göstəricilərdən biridir. Qəzza və şimal cəbhəsindəki əməliyyatların dəyəri 30 milyard dollardan çoxdur. Büdcə kəskin şəkildə kəsirə düşüb, dövlət borcu artır.
Belə şəraitdə məhkəmənin “ya hamı orduya, ya da məsuliyyətə” prinsipinə keçidi əslində dövlətin özünüxilas instinktidir. Qərarın 45 günlük icra müddəti göstərir ki, məsələ artıq siyasi deyil, milli təhlükəsizlik prioritetinə çevrilib.
Məhkəmə və siyasət: kim kimə hökm edir
2024-cü il iyunun 25-də Ali Məhkəmənin yekdilliklə qəbul etdiyi qərar bir növ dönüm nöqtəsi oldu. Hakimlər açıq bildirdilər ki, “ağır müharibə” şəraitində xidmət yükünün bərabərsizliyi daha kəskin hiss olunur. Dövlətin haredimlərə güzəşt verən qanununun olmaması o deməkdir ki, hökumət faktiki çağırışı dərhal başlatmalı, xidmətə getməyən dini məktəblərə dövlət maliyyəsini dayandırmalıdır.
Noyabr 2025 qərarı isə artıq “son mərhələ”dir. Ali Məhkəmə təkcə çağırışı məcburi etmədi, həm də dövlətə konkret müddət qoydu – 45 gün ərzində cinayət və iqtisadi sanksiyalar sistemini qurmaq. Hakimlər açıq yazıblar ki, “dövlətin fəaliyyətsizliyi artıq təşkilatlanmış şəkildə qanunun icrasından imtina” deməkdir və bu, cəmiyyətin qalan hissəsini ayrı-seçkiliyə məruz qoyur.
Əslində, bu qərar “sektorial kompromis” erasının sonu deməkdir. Dövlət, ordu və ultraortodoks icmalar arasındakı tarixi balans indi məhkəmə qərarı ilə dağıdılır. Parlamentdə dini partiyalardan asılı olan hökumət bu məsələni siyasi yolla həll edə bilmədi – indi isə Ali Məhkəmə bu boşluğu doldurur.
Bu isə İsraildə hakimiyyət bölgüsünü daha da mürəkkəbləşdirir və “məhkəmə özü legitimdirmi?” sualını aktuallaşdırır. Çünki çoxları artıq bu prosesi təkcə çağırış böhranı deyil, həm də konstitusion sarsıntı kimi görür.
Koalisiya arxitekturası və institusional tələ
İsrailin siyasi sistemi problemin struktur təbiətini daha da dərinləşdirir. Proportsional seçki sistemi və aşağı seçki baryeri dini partiyaları daimi “koalisiya dayaqları”na çevirib. 120 yerlik Knessetdə hökumət qurmaq üçün azı 61 mandat lazımdır. Amma son onilliklərdə heç bir iri partiya bu həddi keçə bilmir. Nəticədə hökumətlər adətən kiçik fraksiyalarla – o cümlədən haredim partiyaları ilə ittifaq sayəsində formalaşır.
2023–2025-ci illərin müharibəsi və cəmiyyətdə “yükün bərabər bölünməsi” tələbinin kəskinləşməsi fonunda bu asılılıq tam institusional tələyə çevrilib. Bir tərəfdən, IDI və digər mərkəzlərin sorğularına əsasən, israillilərin əksəriyyəti haredim xidmət modelinin islah olunmasını və təhlükəsizlik yükünün daha ədalətli paylanmasını istəyir. JPPI və INSS-in araşdırmaları göstərir ki, bu gün israillilər üçün əsas risk artıq xarici deyil, daxili sosial-milli gərginliklərdir. 2025-ci ilin sentyabrında keçirilən INSS sorğusunda respondentlərin 58 faizi “daxili təhlükələri” əsas narahatlıq mənbəyi, cəmi 30 faizi isə “xarici təhlükələri” əsas problem adlandırıb.
Digər tərəfdən, ultraortodoks partiyalar koalisiyadakı iştiraklarını birbaşa olaraq güzəştlərin saxlanması və ya bərpası ilə şərtləndirirlər. 2024–2025-ci illərdə haredim çağırışı ilə bağlı kompromis qanun layihələrinə cəhdlər bir neçə dəfə hökumət böhranı yaradıb, bəzən bir və ya iki haredim partiyası hökumətdən çıxıb, bəzən də büdcəni bloklamaqla hədələyib.
2024 və 2025-ci illərdə Ali Məhkəmənin verdiyi qərarlar bu manevr imkanını kəskin məhdudlaşdırdı. Hökumət artıq qanunvericiliklə ümumi güzəşt rejimini bərpa edə bilməz, çünki bu, birbaşa Ali Məhkəmə ilə toqquşma demək olardı. Paralel şəkildə, məhkəmə özünü “bərabərlik agenti” kimi aparır, amma sektorlara dayanıqlı siyasi razılaşma formulu təklif etmək imkanına malik deyil. Nəticədə haredim çağırışı məsələsi ikiqat xarakter alır: bu, həm ədalətli yük bölgüsü üstündə gedən mübahisədir, həm də Ali Məhkəmənin səlahiyyətləri və hüquqi aktivizmin sərhədləri ətrafında gedən daha geniş siyasi savaşın hissəsi.
Koalisiya arxitekturası üçün bu, xroniki qeyri-sabitlik deməkdir. Hökumət formal çoxluğu saxlasın belə, məhkəmə qərarlarının hər yeni icra mərhələsi (yeshivaların maliyyələşməsinin dayandırılmasından tutmuş yayınanların cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmasınadək) dini partiyaların növbəti siyasi şantaj dalğasını və uzunmüddətli müharibə şəraitində növbədənkənar seçkilər riskini artırır.
Vətəndaş-ordu uçurumu və sosial həmrəylik
Hərbi baxımdan haredim çağırışı ətrafındakı böhran çoxdan formalaşmış sosial uçurumu daha da dərinləşdirib. Bu uçurum həm obyektivdir – mobilizasiya və ehtiyat yükünün statistikasında görünür, həm də subyektivdir – ədalət və həmrəylik hisslərinin deformasiyasında.
INSS və digər mərkəzlərin apardığı sorğulara görə, israillilərin böyük hissəsi haredimlərin çağırışdan azad edilməsini milli təhlükəsizlik üçün birbaşa təhdid və xidmət motivasiyasını zədələyən amil sayır. Hətta son məhkəmə qərarlarından əvvəl belə, israilli yəhudilərin 60 faizdən çoxu mövcud güzəşt rejimini “ədalətsiz” və “təhlükəli” adlandırırdı.
2023-cü il 7 oktyabrdan sonra başlayan müharibə bu fərqi daha da dərinləşdirdi. Dünyevi və dini-sionist əhalinin üstünlük təşkil etdiyi şəhərlərin ehtiyatçıları aylarla cəbhədə xidmət edərkən, haredimlərin yaşadığı şəhərlər faktiki olaraq kütləvi çağırışdan kənarda qaldı. Beləcə “iki İsrail” – döyüşən və kənardan baxan – fenomeni formalaşdı və bu, təkcə statistika yox, emosional və psixoloji reallığa çevrildi.
Amma haredim cəmiyyətinin içində də dəyişiklik var. Bəzi gənclər dini əsasla xidmətə qatılmağın mümkünlüyünü müdafiə edir. “Netsah Yehuda” batalyonu, “Haşmonayim” briqadası və “Şlav Bet” kimi xüsusi proqramlar artıq minlərlə ultraortodoks gənci cəlb edib. Amma bu, hələ də yüz minlərlə çağırışçı arasında kiçik faizdir.
Ən mühüm psixoloji baryer isə haredimlərin ordunu “sekulyarlaşdırıcı təzyiq institutu” kimi görməsidir. Keçmişdə Şənbə, kaşrut və gender ayrılığı üstündə yaranmış münaqişələr onların şüurunda ordunu dini həyat tərzinə təhdid kimi möhkəmləndirib. Müasir sorğular da göstərir ki, bir çox ultraortodoks ailələr uşaqlarının fiziki təhlükəsindən çox, onların dini və mədəni assimilyasiyası riskindən qorxur.
Tədqiqatlar göstərir ki, xidmət etmiş bəzi gənclər doğrudan da sərt haredim həyat tərzindən uzaqlaşır, amma çox vaxt bu proses onların ordudan əvvəl başlamış olur. Yəni ordu sadəcə sürətləndirici faktordur, əsas səbəb yox.
Nəticədə, vətəndaş-ordu münasibətləri qarşılıqlı inamsızlığa çevrilib: cəmiyyətin böyük hissəsi haredimləri “ümummilli yükdən yayınanlar” kimi görür, haredimlər isə ordunu “gəncləri dəyişdirməyə çalışan sekulyar institut” sayır. Uzanan müharibə, ehtiyatçıların artan narazılığı və ictimai gərginlik fonunda bu inamsızlıq İsraildə uzunmüddətli daxili parçalanma riskini kəskinləşdirir.
Beynəlxalq kontekst və müttəfiqlərin baxışı
Haredim çağırışı ətrafında yaranmış böhran təkcə daxili məsələ deyil – onun ciddi xarici-siyasi ölçüsü də var. İsrail Qərbin əsas hərbi tərəfdaşlarından biridir və dünyanın ən texnoloji ordularından birinə, həm də silah ixracında böyük potensiala malikdir. SIPRI-nin məlumatına görə, 2023–2024-cü illərdə İsrailin müdafiə şirkətləri Qəzza müharibəsi fonunda və qlobal silah tələbinin artması ilə rekord gəlir əldə edib.
İsrailin təhlükəsizliyinə həm siyasi, həm də maddi resurs yatıran müttəfiqlər indi ölkə daxilindəki sosial sabitliyi də diqqətlə izləyir. INSS və JPPI sorğuları göstərir ki, israillilər artıq daxili sosial-milli gərginlikləri xarici təhlükələrdən daha ciddi risk kimi görür. Bu tendensiya beynəlxalq tərəfdaşların risk qiymətləndirməsinə də təsir edir.
Eyni zamanda, artan borc yükü – ÜDM-in 69 faizi səviyyəsində dövlət borcu və 2024-cü ildə 6,8–6,9 faizlik büdcə kəsiri – İsrailin genişlənmiş hərbi büdcəni uzun müddət necə daşıya biləcəyini sual altına salır. Beynəlxalq maliyyə institutları və reytinq agentlikləri artıq buna reaksiya verib, İsrailin reytinqini aşağı salıblar. Bu isə borclanmanı bahalaşdırır və maliyyə manevr imkanlarını məhdudlaşdırır.
Xarici tərəfdaşlar üçün çağırış islahatı və haredimlərin xidmətə, əmək bazarına və vergi sisteminə daha geniş inteqrasiyası İsrailin uzunmüddətli müharibə şəraitinə sosial və iqtisadi cəhətdən uyğunlaşa bilmək qabiliyyətinin göstəricisidir. Bu mənada 2024–2025-ci illərin məhkəmə qərarları, daxili qarşıdurmalara baxmayaraq, sistemin tənzimlənməsi və tarazlığın bərpası istiqamətində institusional koreksiya kimi qiymətləndirilə bilər.
Strateji ssenarilər və tövsiyələr
Bütün bu faktorları nəzərə alanda bir neçə əsas ssenarini fərqləndirmək olar. Onlar bir-birini istisna etmir, bəzən paralel inkişaf edə və ya bir-birini əvəzləyə bilər.
Birinci ssenari – formal icra, real
müqavimət.
Hökumət məhkəmənin tələblərini rəsmi şəkildə yerinə yetirir:
xidmətə getməyən yeshivaların maliyyəsini dayandırır, bir neçə
simvolik cinayət işi açır, minlərlə çağırış vərəqəsi göndərir. Amma
sistem dərin inteqrasiyadan yayınmağa davam edir. Ordu haredimlər
üçün sadəcə pilot proqramlarla məhdudlaşır, icmalar isə kollektiv
şəkildə çağırışdan yayınma yolları tapır. Qısamüddətli perspektivdə
bu, açıq qarşıdurmadan qaçmağa imkan versə də, uzunmüddətli
sabitliyi dağıdır. Cəmiyyətin xidmət edən hissəsinin dövlətə inamı
azalır, məhkəmənin rolu isə daha çox siyasi dartışmanın mərkəzinə
çevrilir.
İkinci ssenari – zorakı inteqrasiya.
Dövlət yayınanlara qarşı sərt cinayət və iqtisadi sanksiyalar
tətbiq edir, müavinətləri kəsir, təzyiqi artırır. Bu, “bərabərlik”
prinsipinə söykənsə də, icmanın dini və mədəni dəyərlərini nəzərə
almır. Qısamüddətli nəticədə xidmət göstəriciləri artsa da,
uzunmüddətli effekti – haredim rayonlarında radikallaşma,
etirazlar, sosial qarşıdurmalar və siyasi böhranın dərinləşməsi
olacaq. BMT və Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin təcrübəsi
göstərir ki, məcburi tədbirlər real alternativsiz tətbiq ediləndə
beynəlxalq səviyyədə tənqid və dəstək itkisi qaçılmaz olur.
Üçüncü ssenari – mərhələli inteqrasiya.
Burada söhbət haredimlərin öz dini xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla,
alternativ və ixtisaslaşmış xidmət modellərinin
formalaşdırılmasından gedir. Məsələn, “Haşmonayim” briqadası, dini
piyada bölmələri, kibermüdafiə və Hərbi Hava Qüvvələrində xüsusi
hissələr, yaxud “MADA”, “ZAKA” və sosial xidmət strukturlarında
vətəndaş xidməti.
Bu modelin əsasında dövlətlə dini elitalar arasında formal dialoq və qanun səviyyəsində tənzimlənmiş mexanizmlər dayanmalıdır. Əsas prinsip – alternativ xidmətin həm kifayət qədər ağır və məsuliyyətli olması (yəni “asan çıxış yolu” kimi görünməməsi), həm də cəza xarakteri daşımamasıdır.
Dördüncü ssenari – təhlükəsizlik modelinin dərin
institusional islahatı.
İsrail bu halda ümumi çağırış modelindən tədricən hibrid sistemə
keçir: xidmət müddəti qısaldılır, peşəkar komponent artırılır,
milli xidmət – hərbi və ya vətəndaş – bütün qruplar üçün məcburi
olur. Bu, həm haredimləri, həm də ərəb və digər icmaları əhatə
edir. Məqsəd – yükün ədalətli paylanması və ordunun insan
resurslarının optimal istifadəsi.
Belə bir islahat siyasi baxımdan çətindir, amma ən real və dayanıqlı çıxış yoludur. O, həm xidmət edən “yadronun” yükünü azaldır, həm də bütün qruplar üçün dövlətə töhfə verməyin legitim mexanizmini yaradır.
Müttəfiqlər üçün əsas tövsiyələr
Hüquqi şəffaflıq və proqnozlaşdırıla bilənlik. İsrail artıq “müvəqqəti qanunlar” dövrünü arxada qoymalıdır. Qanuni və sabit çərçivə siyasi böhranları azaldır.
Təhsil islahatı və iqtisadi inteqrasiya. Haredimlər və digər qruplar əsas tədris biliklərindən (riyaziyyat, ingilis, təbiət elmləri) kənarda qalır. OECD və yerli iqtisadçılar xəbərdarlıq edir ki, bu boşluq aradan qaldırılmasa, heç bir hərbi model maliyyə cəhətdən dayanıqlı ola bilməz.
Vətəndaş-ordu körpüləri. Qarışıq ehtiyat proqramları, birgə təlimlər və sosial layihələr vasitəsilə müxtəlif qruplar arasında əməkdaşlıq mühitinin formalaşması ordu legitimliyini gücləndirir.
Beynəlxalq hüquqa uyğunluq. İsrail bölgədə özünü demokratik model kimi təqdim edir və buna görə də haredim çağırışı ilə bağlı tədbirlər dini azlığa qarşı repressiya kimi görünməməlidir. Vicdan azadlığına hörmətlə təhlükəsizlik tələblərinin balanslaşdırılması əsas prioritet olmalıdır.
Haredim çağırışı böhranı artıq “orduya kim gedəcək” mübahisəsindən çoxdur. Bu, İsrailin gələcəyinin, milli kimliyinin və sosial müqaviləsinin sınandığı əsas nöqtədir. 2024–2025-ci illərin Ali Məhkəmə qərarları bu prosesi geri dönüşsüz mərhələyə gətirib. İndi hər bir strategiya – istər minimal icra, istər dərin islahat – İsrailin təkcə ordu gücünü deyil, bütövlükdə dövlət və cəmiyyət dayanıqlığını sınağa çəkəcək.