Bakı. Trend:
Amerika Birləşmiş Ştatlarının ən nəhəng aviadaşıyıcısı USS Gerald R. Ford Karib dənizinin sakit səthini yara-yara irəliləyir. Onun arxasınca irəliləyən esmineslər və freqatlar dənizdə çoxqatlı müdafiə xətti qurur, səmanın yuxarısında isə B-52 bombardmançıları Venesuela sahillərindən cəmi otuz kilometr aralıda patrul uçuşları həyata keçirir. Prezident Donald Trampın birbaşa göstərişi ilə ABŞ bu bölgədə öz dəniz qüvvələrinin təxminən on faizini cəmləşdirib. Əməliyyatın kod adı artıq bəllidir – “Cənub nizəsi”.
Vaşinqtonun rəsmi izahı – Tramp və müdafiə naziri Pit Heqsetin dilindən səslənən – olduqca bəsitdir: məqsəd “terrorçu strukturlar və narkokartellərə qarşı kampaniya”dır. Amma nə Karakasda, nə regionun digər paytaxtlarında, nə də beynəlxalq müşahidəçilər üçün bu versiya inandırıcıdır. Hamı anlayır ki, bu – Maduronun devrilməsinə yönəlmiş çoxillik təzyiq siyasətinin növbəti mərhələsidir. Əvvəlki vasitələr – sanksiyalar, diplomatik təcrid, xaricdən dəstəklənən çevriliş cəhdləri – nəticə vermədiyi üçün indi Vaşinqton hərbi psixoloji təzyiq xəttinə keçib.
Prezident sarayı Mirafloresdə oturmuş Nikolás Maduro bu geosiyasi dueli diqqətlə izləyir. Ağ Ev üçün o – “proqnozlaşdırılmayan avtokrat”, “narkoticarətlə əlaqəsi olan fiqur”dur. Amma Moskva, Pekin və Tehran üçün, həmçinin daxildəki çavistlər üçün o tamam başqa obrazda görünür: sistemi misli görünməmiş təzyiq altında qoruyub saxlayan siyasi sağ qalan. Putschlar, sanksiyalar, dron hücumları – hamısı geridə qalıb, amma Maduro hələ də oradadır.
Bu vizual qarşıdurma – bir tərəfdə sabiq avtobus sürücüsü, digər tərəfdə isə bəşər tarixinin ən böyük aviadaşıyıcısı – Maduronun siyasi bioqrafiyasının simvoludur. O, dünya nizamının silkələndiyi, köhnə imperiya iyerarxiyalarının parçalandığı bir dövrdə hakimiyyətə gəldi. Uqo Çavesin ölümündən sonra Venesuela artıq iqtisadi blokadanın halqasına düşmüşdü, amma Çaves öz ardıcılını seçmişdi – “xarici qüvvələr qarşısında son səngəri qoruyan” adam kimi.
Uşaqlıq və sosial köklər
Amerika mediası Maduro haqda danışarkən adətən onun keçmişini – avtobus sürücüsü olmasını – qabardır. Bu, iki qarşılıqlı təbliğat xəttinə xidmət edir: müxalifət bunu onun “təhsilsizliyinin sübutu” kimi təqdim edir, Maduro isə özünü “əməkçi sinfin oğlu” kimi göstərir. Amma həyat yolu bu qədər sadə deyil.
O, 1962-ci il noyabrın 23-də Karakasın ən sıx məhəllələrindən biri olan El-Vayedə doğulub. Bu, nə hərbi akademiyaların, nə də sol ziyalı dairələrinin mühiti idi. 1970-ci illərin neft bumu dövründə yaranan sosial uçurumlar onun siyasi formalaşmasının fonunu təşkil etdi: cəmiyyətdə azsaylı zənginlər və çoxlu kasıblar.
Ailəsi, hər halda, tam yoxsul deyildi – atası həmkarlar ittifaqı fəalı, anası isə məktəb müəlliməsi idi. Buna görə də evdə həm siyasi maraq, həm də təhsilə hörmət təbii sayılırdı. “Xose Avalos” orta məktəbində oxuyarkən böyük akademik uğurları olmasa da, erkən yaşda sol hərəkatlara qoşuldu. O, “Sosialist Liqa” adlı maoist təşkilatın üzvü idi və eyni zamanda “Enigma” adlı rok qrupunda gitara çalırdı. Bu iki xətt – siyasət və mədəni fəaliyyət – onu uzun illər müşayiət etdi.
Ali təhsili yarımçıq qaldı, “küçə” onun universiteti oldu. 1980-ci illərdə “Karakas metrosu” şirkətində sürücü işləyən Maduro, sadə işçinin gündəlik həyatı ilə yaxından tanış oldu. Orada o, dinləməyi, gərginliyi yumşaltmağı, danışıqlar aparmağı öyrəndi – gələcək siyasətinin əsas bacarıqları da məhz buradan gəlir.
Sürücülərin SITRAME adlı müstəqil həmkarlar ittifaqında aktivləşərək öz etimad şəbəkəsini qurdu. Bu mühit onu Uqo Çaves və onun ətrafındakı gənc zabitlərlə yaxınlaşdırdı.
Sürücü və zabit. İnqilab və həbsxana
1992-ci ilin fevralında Çavesin rəhbərlik etdiyi uğursuz çevriliş cəhdi baş verdi. Çavesin qısa, lakonik “por ahora” çıxışı məğlubiyyəti gələcək qələbənin anonsuna çevirdi.
Çaves həbsdə olarkən Maduro ona görüş icazəsi verilən azsaylı mülki şəxslərdən biri idi. Həmin dövrdə o, komandantenin məktublarını inqilabi qruplara çatdıran əlaqələndirici kimi çıxış etdi. Məhz bu zaman o, gələcək həyat yoldaşı və siyasi həmkarı – Seliya Flores ilə tanış oldu. Onların ittifaqı sonradan bolivaryan hakimiyyətinin mülki dayağını formalaşdırdı.
Çavesin amnistiyasından və Beşinci Respublika Hərəkatının (MVR) yaranmasından sonra Maduro artıq siyasi sistemin içində idi: 2000-ci ildən deputat, sonra isə Milli Assambleyanın sədri. Həmkarlar bazası və partiya təcrübəsi onu ordu, partiya və xalq arasında vasitəçi fiqura çevirdi.
O, Çaves kimi tribun fiqur deyildi, amma sistemin mexanizmlərini dərinliklə anlayan praktiki siyasətçi idi.
İnqilabi diplomatiyanın memarı
2006-cı ilin avqustunda Çaves onu xarici işlər naziri təyin etdi. Bu, bolivaryan layihəsinin yüksəliş dövrü idi: neft gəlirləri yüksək, sosial proqramlar güclü, Karakas–Vaşinqton qarşıdurması açıq fazada.
Maduro bu illərdə Kuba ilə ittifaqı möhkəmləndirdi, ALBA adlı inteqrasiya blokunun yaradılmasında əsas rol oynadı, Petrocaribe mexanizmi vasitəsilə Karib və Mərkəzi Amerika ölkələrinə nefti güzəştli qiymətlərlə sataraq Karakasın regional təsir şəbəkəsini genişləndirdi. Paralel olaraq İran, Rusiya və Çinlə enerji, müdafiə və infrastruktur sahələrində sazişlər imzaladı.
O, beynəlxalq tribunlarda “qlobal Cənubun səsi” kimi çıxış edirdi – İraq müharibəsini, Əfqanıstan əməliyyatlarını və İsrailin Fələstin siyasətini sərt tənqid edirdi. 2009-cu ildə Venesuela İsraillə diplomatik münasibətləri kəsdi və Fələstin dövlətini tanıdı – bu, ideoloji dönüşün simvoluna çevrildi.
Məhz həmin dövr Maduronun antiimperialist doktrinasının formalaşdığı mərhələ oldu. Onun üçün ABŞ sadəcə bir dövlət deyil, qlobal sistem idi – iqtisadi istismar, hərbi bazalar şəbəkəsi, maliyyə nəzarəti, enerji bazarlarının idarəsi və sanksiya mexanizmləri ilə bərabər bir sistem. Bu mübarizə onun gözündə ideoloji seçim yox, milli müstəqilliyin şərti idi.
Hərbi inqilabın mülki varisi
2012-ci ilin dekabrında xəstə Çaves televiziyaya çıxaraq sonuncu dəfə xalqa müraciət etdi və açıq şəkildə dedi: “Əgər mən dönməsəm, Maduronu dəstəkləyin.” Beləliklə, o, varislik mübarizəsinə son qoydu və güclü hərbi fiqurları – o cümlədən Diosdado Kabelyonu – kənarda buraxaraq hakimiyyəti mülki qola ötürdü.
2013-cü ilin martında Çaves dünyasını dəyişəndə Maduro dərhal prezident vəzifəsini icra etməyə başladı. Aprel seçkilərində cüzi fərqlə qalib gəldi. Müxalifət nəticələri şübhə altına alsa da, Ali Məhkəmə seçkini qanuni saydı.
Maduro Çaves kimi maqnitik lider deyildi, amma onun gücü sistemin içində idi: partiya aparatını, ordu sədaqətini, hüquqi dayaqları və ideoloji çərçivəni miras almışdı. O, özünü “inqilabın qoruyucusu” hesab edirdi və bu missiyanın qiyməti çox ağır oldu.
İqtisadi süqut və sosial girdab
Çavesin ölümündən sonra illərlə gizlədilən struktur böhran bütün çılpaqlığı ilə üzə çıxdı. Dünya bazarında neft qiymətlərinin kəskin enməsi, büdcənin isə demək olar ki, tam şəkildə PDVSA-nın ixrac gəlirlərindən asılı olması ölkəni dağıdıcı böhrana sürüklədi. Amma təkcə xarici amillər yox, daxili idarəetmə xətaları da vəziyyəti fəlakətli hala gətirdi: sərt valyuta nəzarəti, total korrupsiya, yerli istehsalın dağılması və xaotik tənzimləmə siyasəti iqtisadi sabitliyi məhv etdi.
2014–2021-ci illər arasında Venesuela iqtisadiyyatı təxminən dörddə üç nisbətində kiçildi – müasir tarixdə sülh dövründə bu qədər dərin tənəzzülə məruz qalan az ölkə tapılar. İnflyasiya hiperinflasiyaya çevrildi, 2018–2019-cu illərdə ağlasığmaz həddə çatdı. Yalnız qismən dollarlaşma və sabit məzənnədən imtina vəziyyəti müvəqqəti sabitləşdirdi. Amma xalq üçün bu, əsl humanitar faciə idi: maaşlar dəyərini itirdi, dərman tapılmaz oldu, enerji infrastrukturu çökdü, ölkənin nəhəng neft ehtiyatlarına baxmayaraq insanlar benzin növbəsində saatlarla gözləyirdi.
Vaşinqtondakı bir tədqiqat mərkəzinin hesablamasına görə, təkcə 2017–2018-ci illərdə sanksiyalar dolayısı ilə təxminən 40 min ölümə səbəb ola bilərdi. Bu rəqəm Karakasda və beynəlxalq arenada ABŞ-ın “maksimum təzyiq” siyasətinə qarşı arqument kimi geniş istifadə edildi.
Sürətli eniş və kütləvi çıxış
Maduro Çavesin xəttinə – “kasıbların inqilabı”nı qorumaq və ABŞ-la açıq qarşıdurmanı davam etdirmək öhdəliyinə sadiq qaldı. Lakin dərinləşən böhran fonunda bu ideoloji mövqe artıq siyasi sistemin özəyinə çevrildi. ABŞ hökuməti onu avtoritarizm, korrupsiya və narkoticarətlə əlaqədə ittiham etdi və ardıcıl şəkildə sanksiyalar tətbiq etdi – əvvəlcə neft sektoruna, sonra maliyyə institutlarına, daha sonra yüksək vəzifəli şəxslərə.
Maduro bütün ittihamları rədd etdi. O, Venesuelanı konstitusiyalı, seçkili institutları olan dövlət kimi təqdim edir və deyir ki, onun hakimiyyətə gəlişi tam legitim olub. ABŞ-ın “demokratiya və insan haqları” ritorikasını isə iqtisadi blokadanı və xalqın kollektiv cəzalandırılmasını pərdələyən vasitə adlandırır.
Korrupsiya və “Günəş karteli” adlanan qruplaşma barədə iddiaları o, ABŞ Ədliyyə Nazirliyinin uydurması, rejim dəyişikliyinə bəhanə kimi qiymətləndirir. Maduro vurğulayır ki, Venesuela kokain istehsalçısı deyil – bu baxımdan əsas mənbələr Kolumbiya, Peru və Boliviyadır.
Sonrakı araşdırmalar həqiqətən göstərdi ki, bəzi iddialar şişirdilmiş və sübutdan uzaq idi. Amma artıq bu, prosesin gedişinə təsir etmirdi: siyasi bəhanə tapılmışdı, və Vaşinqton təzyiq mexanizmini genişləndirmək üçün onu yetərli saydı.
Hətta ABŞ-ın öz analitik qurumlarının hesabatına görə, kokainin təxminən 74 faizi Karib deyil, Sakit okean marşrutu ilə ABŞ-a daxil olur. Amma bu faktlar siyasətin içində əriyib getdi.
Sanksiyalar mərhələli şəkildə sərtləşdi:
- 2015 – ilk fərdi sanksiyalar;
- 2017 – dövlət istiqrazlarına məhdudiyyətlər;
- 2019 – PDVSA aktivlərinin bloklanması və dövlət hesablarının dondurulması.
Paralel olaraq, rejim daxili nəzarəti sərtləşdirdi. 2014 və 2017-ci illərin etirazlarında onlarla insan öldürüldü, beynəlxalq təşkilatlar işgəncə və qanunsuz həbslər barədə hesabatlar yaydı, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi isə mümkün “bəşəriyyətə qarşı cinayətlər” üzrə ilkin araşdırmaya başladı.
Kütləvi köç
Maduro dövrünün ən sarsıdıcı sosial göstəricisi – miqrasiya dalğası oldu. BMT və regional qurumların məlumatına görə, ölkəni 7,9 milyon insan tərk edib – bu, XXI əsrin ən iri köç böhranlarından biridir. Əksəriyyət Kolumbiya, Peru, Ekvador və Braziliyaya gedib, bir hissəsi isə ABŞ və Avropaya üz tutub.
Rejimin tənqidçiləri üçün bu, səssiz plebisit demək idi: əgər “inqilab kasıblar üçün” idisə, niyə əhalinin üçdə biri ölkəni tərk etdi? Maduristlər isə fərqli düşünür: bu, rejimin uğursuzluğu yox, iqtisadi mühasirənin nəticəsidir. Xarici təzyiq sistemin sabitləşməsinə imkan vermədi – arqument bu idi.
2021-ci ildə BMT-nin xüsusi məruzəçisi Alina Dohan sanksiyaların doğrudan da humanitar böhranı dərinləşdirdiyini, ərzaq, dərman, tibbi avadanlıq və sosial xidmətlərə çıxışı məhdudlaşdırdığını bildirdi. O, xüsusilə qadınlar və kasıbların bu təzyiqdən ən çox əziyyət çəkdiyini vurğuladı.
Amma BVF və Dünya Bankı kimi institutlar fərqli diaqnoz qoydu: onların fikrincə, böhranın kökü korrupsiya, idarəetmənin səriştəsizliyi və iqtisadi yanlış siyasətlərdə idi. Sanksiyalar sadəcə prosesi sürətləndirən katalizator rolunu oynayıb.
İki reallıq – bir ölkə
Maduronun rəsmi ritorikasında Venesuela tez-tez Kuba ilə müqayisə olunur – “iqtisadi və maliyyə mühasirəsi” altında olan ölkə kimi. O, hər dəfə “bir tərəfli məcburi tədbirlər” ifadəsini işlədərək sanksiyaların xalqı deyil, dövlət başçılarını cəzalandırdığını deyir. Bu mövqe ona qlobal Cənub ölkələri arasında müəyyən rəğbət qazandırır, çünki həmin dövlətlər sanksiyaları neoliberal hegemonluğun aləti kimi görür.
Lakin ölkənin içində mənzərə fərqlidir. Beynəlxalq media – hətta müxalifətə açıq simpatiyası olmayan qurumlar belə – kəskin sosial uçurumdan yazır: bir tərəfdə sosial payla yaşayan kasıb məhəllələr, o biri tərəfdə isə dollar iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmuş, lüks içində yaşayan yeni elita. Paytaxtda valyuta ilə ticarət aparan ticarət mərkəzləri cəmi bir neçə dəqiqəlik məsafədə yerləşir humanitar yardım növbəsində dayanan insanların yaşadığı məhəllələrdən.
Yəni sanksiyalar mühüm amildir, amma bu sosial-məişət uçurumunun yeganə səbəbi deyil – sistemin içindən gələn struktur disfunksiyalar daha dərindir.
Çevrilişdən qorunan sistem
2019-cu il yanvarın 23-ü səhəri Maduro hakimiyyətinin ən böyük sınağı başladı. 35 yaşlı deputat Xuan Quaydo, Karakasın mərkəzində əlini qaldıraraq özünü “müvəqqəti prezident” elan etdi. Meydanda Venesuela və Vatikan bayraqları dalğalanırdı, ABŞ-ın dəstəyi isə elə sürətlə gəldi ki, ölkə vətəndaşlarının çoxu onun kim olduğunu öyrənməmiş, artıq Qvaydonu tanımışdı.
Onun çıxışı “Xalq İradəsi” partiyasının içindən doğmuşdu – bu hərəkat inanırdı ki, xarici təzyiq və sanksiyalar rejim dəyişikliyinə gətirib çıxara bilər. Parlamentdə rotasiya qaydası ilə sədrliyə seçilməsi ona Konstitusiyanın “prezident vəzifəsinin vakansiyası” maddəsinə istinad imkanı yaratdı.
Qərb paytaxtları Qvaydoda hərbi müdaxiləsiz keçid şansı gördü. ABŞ, Avropa ölkələri və bir sıra Latın Amerikası hökumətləri onu tanıdı. Tramp administrasiyası isə onu öz Karakas strategiyasının əsas aləti etdi.
Amma daxildə vəziyyət fərqli idi. Qvaydo kütlələri səfərbər etsə də, ordu Maduroya sadiq qaldı. Fərari hallar və çağırışlar nəticə vermədi.
Zaman keçdikcə etiraz dalğası sönməyə, müxalifət daxilində narazılıq və bölünmə artmağa başladı. Qvaydonun komandası ətrafında maliyyə pozuntuları və “dondurulmuş aktivlər” qalmaqalları yayıldı. Hətta onun keçmiş müttəfiqləri də xarici dəstəyə həddən artıq arxalanmaqda və daxili siyasi infrastruktur qura bilməməkdə onu günahlandırdılar.
Beləcə, Qvaydonun ani yüksəlişi xaricdən idarə olunan rejim dəyişikliyi ssenarilərinin sərhədlərini göstərdi. Çavesin qurduğu və Maduronun uyğunlaşdırdığı bolivaryan sistem Qərb analitiklərinin düşündüyündən daha dayanıqlı çıxdı.
Qvaydo tezliklə ölkəni tərk etdi və emiqrant siyasətinin bir parçasına çevrildi. Maduro tərəfdarları üçün bu, ABŞ strategiyasının iflası və müxalifətin daxili dayaqlardan məhrumluğunun sübutuna çevrildi.
Niyə Maduro ayaqda qaldı?
Xuan Qvaydo əlini qaldırıb özünü “müvəqqəti prezident” elan etdiyi gün həm Vaşinqtonda, həm də Karakasın küçələrində bir çoxlarına elə gəldi ki, Maduro rejiminin ömrü sayılı günlərdir. Amma həmin ana qədər hakimiyyət artıq on ildən çoxdur çoxqatlı müdafiə sistemi qurmuşdu – həm “yumşaq” rejim dəyişikliyi cəhdlərinə, həm də açıq hərbi senarilərə qarşı.
Bu arxitekturanın mərkəzində ordu dayanırdı. Çaves dövründən başlayaraq hərbi sistem elə şəkildə yenidən quruldu ki, əsas komanda postlarını ən sadiq zabitlər tuturdu. Generallar tədricən mülki hökumət resurslarına çıxış qazandı: nazirliklər, limanların və dövlət şirkətlərinin nəzarəti, həmçinin qızıl, yanacaq və digər gəlirli sahələrdə pay. Beləcə hərbi–iqtisadi birləşmiş elita formalaşdı ki, onlar üçün rejimin qorunması artıq ideologiya yox, siyasi sağ qalmaq məsələsinə çevrildi.
Xarici təzyiq artdıqca Maduro ordunu dövlət strukturlarına daha da inteqrasiya etdi. O anlayırdı ki, ideoloji bağlılıqla deyil, maddi qarşılıqlı asılılıqla bu sistem saxlanıla bilər. Bu, klassik avtoritar modeldir: orduya sadiqlik “satın alınır”, sonra isə bu münasibət struktur zərurətinə çevrilir.
2019-cu ilə gəldikdə hər bir general qarşısında sadə sual dayanırdı: rejim dəyişsə, imtiyazlarını, təsirini və bəlkə də azadlığını itirməyə hazırdırmı? Əksəriyyətin cavabı “xeyr” oldu. Bu mövqeni Karakasın əsas müttəfiqləri – Moskva və Havana – da möhkəmləndirdi, açıq şəkildə bildirərək ki, kənardan təşkil olunan çevriliş mümkün deyil.
Maduro eyni zamanda ordunun iqtisadi səlahiyyətlərini artırdı. Hərbçilərə xarici ticarət, logistika, qızıl hasilatı və bir sıra kölgə sektorlarının idarəsi verildi. Tənqidçilər bunu “Günəş karteli”nin yaranması adlandırdılar – Vaşinqtonun versiyasına görə, bu, narkoticarət və çirkli pulların yuyulması ilə məşğul olan gizli hərbi şəbəkə idi. Xarici təzyiq bu narrativi daha da gücləndirdi.
ABŞ isə fərdi cəza siyasətini dərinləşdirərək qarşıdurmanı yeni mərhələyə çıxardı. 2020-ci ildə Dövlət Departamenti Maduro haqqında məlumat üçün 15 milyon dollar mükafat təyin etdi. 2025-ci il yanvarın 10-da bu məbləğ 25 milyona, avqustun 7-də isə 50 milyona qaldırıldı – çünki ABŞ Maliyyə Nazirliyi “Günəş karteli”ni beynəlxalq terror təşkilatı elan etdi və onun “başında Maduro dayanır” dedi.
Sanksiyalar ölkənin iqtisadi dayanıqlığını dağıtdı, dövlət institutlarını zəiflətdi, cəmiyyəti ifrat dərəcədə tükətdi. Amma eyni zamanda onlar Maduroya siyasi mobilizasiya üçün hazır bəhanə verdi: iqtisadi fəlakəti artıq xarici mühasirə ilə izah etmək mümkün idi. Daxili tərəfdarları üçün bu arqument inandırıcı səslənirdi.
Lakin bu modelin məsrəfi ağır idi. Sistem korrupsiyanı və sui-istifadəni təşviq edir, real hakimiyyəti mülki strukturlardan generalların və yaxın biznes dairələrinin əlinə keçirirdi. PDVSA tənəzzülə uğrayır, iqtisadi mexanizmlər pozulur, idarəetmə səviyyəsi düşürdü. Amma eyni zamanda rejimin süqutu ilə hər şeyini itirəcək bir elita formalaşırdı – və bu, status-kvonu qorumaq üçün ən güclü motivasiya idi.
Vaşinqtonun təzyiq çevrəsi təkcə Maduronu hədəfə almadı. 2025-ci ildə hətta Kolumbiya prezidenti Qustavo Petro da ABŞ-ın məşhur “Klinton siyahısı”na salındı. Bu addım göstərdi ki, ABŞ maliyyə təzyiq alətlərindən regionda son dərəcə çevik və geniş istifadə edə bilir.
Amma rejimin müdafiə qalxanı bununla bitmirdi. Maduro paralel güc infrastrukturu yaratdı – “xalq müdafiə milis dəstələri” və yerli komitə şəbəkələri. 2025-ci ilin avqustunda o bəyan etdi ki, “istənilən xarici müdaxiləyə qarşı 4,5 milyon döyüşçü” səfərbər etməyə hazırdır. Bu strukturlar təkcə ideologiyaya deyil, Çaves dövründən qalma sosial proqramlara – ucuz mənzil, ərzaq, təhsil təşəbbüslərinə – əsaslanırdı. Latın Amerikasında belə layihələr həmişə loyallıq şəbəkələri yaradır – siyasi olmasa da, dərin sosial köklərlə.
Müxalifət üçün bu mexanizm avtoritar konsolidasiyanın sübutu, tərəfdarları üçünsə inqilabın bir liderdən asılı olmayıb, partiya, ordu və xalq strukturları ilə birləşmiş sistemə çevrildiyinin göstəricisi idi. Və görünən odur ki, məhz bu model rejimin dağılmasına imkan vermədi.
2024 seçkiləri və qlobal dönüş nöqtəsi
28 iyul 2024-cü ildə venesuelalılar seçki məntəqələrinə üz tutdu. Bu seçkilər bir növ inqilabın taleyi üzrə referendum idi: ya Maduro üçüncü mandat alacaq, ya da ölkə siyasi qeyri-müəyyənlik dövrünə qədəm qoyacaqdı.
Uzun illər parçalanmış vəziyyətdə olan müxalifət bu dəfə bir namizəd ətrafında toparlandı – keçmiş diplomat Edmundo Qonsales. Bu, xarizmatik müxalifət lideri Mariya Korina Maçadonun seçkidən kənarlaşdırılmasından sonra baş verdi. Sonradan Maçado Nobel Sülh Mükafatını alacaq və onu Donald Trampa həsr edəcəkdi.
Səsvermədən sonra Mərkəzi Seçki Komissiyası Maduronun qalib gəldiyini elan etdi. Müxalifət isə paralel nəticələr açıqlayaraq kütləvi saxtakarlıq iddiası irəli sürdü və beynəlxalq araşdırma tələb etdi.
ABŞ, Avropa paytaxtları və bir sıra Latın Amerikası ölkələri nəticələri tanımadı, seçkiləri “2018-ci ildən bəri davam edən qeyri-legitim dövrün tərkib hissəsi” adlandırdı. Əvəzində Kuba, Nikaraqua, İran, Rusiya və Çin sürətli təbriklər göndərdi. Onlar üçün bu, təkcə daxili hadisə deyil, qlobal qarşıdurmanın yeni epizodu idi – Venesuela “alternativ dünyanın forpostu” kimi çıxış edirdi.
Regionun iri oyunçularının mövqeyi isə fərqli idi. Braziliya, Meksika və Kolumbiya sakitliyə çağıraraq məntəqə protokollarının dərcini istədi. Amma ən sərt mesaj Kazan BRİKS sammitində Braziliya prezidenti Lula da Silvadan gəldi: o, Venesuelanın BRİKS-ə qəbuluna qarşı çıxdığını, seçkilərin şəffaflığına şübhə etdiyini bildirdi. Karakas üçün bu, açıq xəbərdarlıq idi – dost hökumətlər belə legitimlik məsələsində avtomatik dəstək verməyə hazır deyildilər.
Seçkidən sonra: qeyri-sabit legitimlik
Formal olaraq Maduro yeni mandat aldı. Amma onun hakimiyyəti həm daxildə, həm də beynəlxalq miqyasda olduqca kövrək legitimliyə söykənir. O, dərin siyasi və iqtisadi böhrandan çıxış yolları axtarmaqdansa, diplomatik təcrid kursunu seçdi və regionun on dövləti ilə əlaqələri kəsdi. Beləcə, ABŞ və Avropa təzyiqindən əvvəlcə, öz coğrafiyasında təcrid vəziyyətinə düşdü.
2024–2025-ci illərin çıxışlarında Maduro tez-tez “faşizm” anlayışına müraciət edir. O, Xavyer Mileyin Argentinada hakimiyyətə gəlməsini “qlobal bazarların faşist simvolu” adlandırır, Venesuela müxalifətini isə “Vaşinqtondan Madrid və Buenos-Ayresə qədər uzanan faşist oxunun bir hissəsi” kimi təsvir edir.
Müxalifət isə eyni ritorika ilə cavab verir: sağ və mərkəzçi qüvvələr üçün Maduro artıq “sosial ədalət ritorikası arxasında gizlənmiş avtoritar populizmin” simvoludur. Onların fikrincə, “faşizm” ritorikası köhnə soyuq müharibə simvollarının canlandırılması cəhdidir – halbuki dünya artıq başqa prinsiplərlə bölünür.
Amma Maduronu bu nəzəri debatlar az maraqlandırır. Onun məqsədi yaranmaqda olan çoxqütblü dünyada öz yerini qorumaqdır. Avropada sağ meyllər güclənir – Fransa, İtaliya, Almaniya yeni siyasi fon formalaşdırır. ABŞ-da Tramp yenidən qayıdır. Latın Amerikasında sağ hökumətlərin təsiri artır, onlar İsrailin Fələstin siyasətini dəstəkləyir və Kuba ilə Venesuelaya qarşı sanksiyaları qoruyur.
Bu reallıqda Maduro “antifaşist həmrəylik cəbhəsi” yaratmaq cəhdini önə çəkir. Kuba, Boliviya, eləcə də Braziliya və Kolumbiyadakı sol çevrələrlə birgə konfranslar, mədəni festivallar, diplomatik forumlar təşkil edir, irqi ayrı-seçkilik, sionizm və imperializmə qarşı mübarizə mövzularını ön plana çəkir.
Bu ritorika ərəb sol hərəkatlarının bir hissəsində rezonans doğurur. Onlar üçün Maduro artıq Çavesin sosialist kursunun davamçısı deyil, Nasirin anti-kolonial xəttini XXI əsrə uyğunlaşdıran siyasi varisdir. Onlar üçün əsas meyar demokratiyanın forması deyil, “imperiya mərkəzlərinə qarşı dayanmaq”, Fələstini müdafiə etmək və sağ beynəlxalq blokuna qarşı dirəniş göstərməkdir.
Maduro çoxqütblü dünyaya ümid bağlayır — amma bu dünya Venesuelanı xilas etməyə tələsmir
Rusiya Maduronu diplomatik və logistik kanallarla dəstəkləyir — ölkəyə yanacaq, taxıl və məhdud sayda hərbi texnika göndərir. Moskva onu “qeyri-insani iqtisadi müharibəyə tab gətirən lider” kimi təqdim edir. Amma indi Rusiya resursları xeyli məhduddur: Ukrayna müharibəsindəki iştirakı Venesuelanı ikinci dərəcəli istiqamətə çevirib.
Buna qarşılıq, Çin hələ də ən mühüm tərəfdaş olaraq qalır. Pekin Venesuelada infrastruktur layihələrini, telekommunikasiyanı, neft yataqlarını maliyyələşdirir və ölkənin neft ixracının təxminən 77 faizini alır. İran isə özünü “sanksiyalarla sıxışdırılan strateji qardaş” kimi təqdim edir: hər iki ölkə Vaşinqtonun təzyiqi altındadır və hər ikisi yeni qlobal nizamın yaranmasını gözləyən alternativ ittifaqlar içində yaşamaq şansı axtarır.
Amma Maduro nə Rusiyanı, nə Çin, nə də İranı rejimin təminatçısı kimi görür. Onlar sadəcə oksigen mənbəyidir — ABŞ bazarlarının yerinə nefti Hindistana və Çinə satmaq imkanı; BVF əvəzinə dost ölkələrdən kredit almaq; Qərb texnologiyalarının əvəzinə Şərq tərəfdaşlarından texniki dəstək. Hər bir belə əlaqə Vaşinqtonun Venesuela iqtisadi damarlarını bağlama gücünü zəiflədir.
Maduronun xarici siyasətinin strateji nüvəsi məhz bundadır: ticarət, maliyyə və texnoloji əlaqələrin diversifikasiyası hesabına asılılığın azalması. Yəni söhbət bir “himayədar” tapmaqdan yox, blokadaya qarşı çoxşaxəli dayanıqlıq qurmaqdan gedir.
Vaşinqtonun son mərcləri
Maduro rejimi artıq öz güclü təhlükəsizlik arxitekturası, maliyyə şəbəkələri və çevriliş cəhdlərinə qarşı təcrübəsi ilə dərin kök salıb. Bu reallıq qarşısında Vaşinqton birbaşa müdaxiləsiz, lakin metodik təzyiqə əsaslanan strategiya seçdi. Analitiklər bunu “ara model” adlandırır: məqsəd tammiqyaslı hərbi əməliyyat olmadan rejimin əsas dayaqlarını dağıtmaq.
Donald Tramp bu kursu qısa və aydın ifadə etdi:
“Dənizi nəzarətə götürdükdən sonra indi quruya baxırıq.”
Yeni strategiyanın üç istiqaməti var:
Birincisi — idarəolunan hərbi təzyiq. Söhbət dəqiq zərbələrdən gedir: kəşfiyyat infrastrukturu, xüsusi xidmətlərin logistika mərkəzləri, qeyri-qanuni iqtisadi şəbəkələr — yəni rejimin maliyyə dayanıqlığını təmin edən nöqtələr. Məqsəd dövləti dağıtmaq deyil, hakim elita içində daimi təhdid atmosferi yaratmaqdır.
İkincisi — kiber əməliyyatlar və gizli xüsusi xidmət fəaliyyəti. CIA-nın genişlənmiş səlahiyyətləri generalların ödənişlərinin dondurulması, komanda zəncirinə müdaxilə, psixoloji təzyiq mühiti formalaşdırmağa imkan verir. ABŞ bunu “Panama və Haitidə baş verənlərin xatırlatması” kimi təqdim edir – yəni ABŞ müdaxiləsinin orduların süqutuna gətirdiyi nümunələr.
Üçüncüsü — hərbi elita içində parçalanma yaratmaq. Vaşinqtonun məntiqi sadədir: təzyiq artdıqca, generalların bir hissəsi rejimi qurban verib ordunu və öz təhlükəsizliyini qorumağa üstünlük verəcək. Ordu rəhbərliyi üçün əsas dəyər ideologiya deyil, resurs, gəlir və təminat balansıdır. Bu balans pozulsa, daxili parçalanma qaçılmaz görünür.
Karakasda gərginlik və müdafiə mövqeyi
Vəziyyətin kəskinləşməsi Karakasda açıq narahatlıq yaratdı. İspaniyanın El País qəzeti yazırdı ki, çavist rəhbərlik “tam səssizliyə” qərq olub: Diosdado Kabelyo da daxil olmaqla əsas fiqurlar ictimai açıqlamalardan yayınır. Bu, siyasi repertuarın tükəndiyi və hər bir sözün zəiflik kimi qəbul edilə biləcəyi bir mərhələyə bənzəyirdi.
Digər mənbələrə görə, rejim “möhkəmlənmiş müdafiə xətləri” taktikasına keçib: tam döyüş hazırlığı, defensiv duruş, aqressiv ritorikadan imtina. Bu səssizlik hərbi elitalar arasında real narahatlığın əlaməti idi. Çünki onlar anlayırdılar: ölkə yeni təzyiq mərhələsindən ordu institutunu qoruyaraq çıxmasa, siyasi sistemin dayaqları da çökmüş sayılacaq.
Ritorika – Maduro üçün silaha çevrilir
Bu fonunda Maduro üçün əsas alət söz və simvolika oldu. 15 noyabr 2025-ci ildəki çıxışında o, özünü Davudun Qoliyatla mübarizəsi obrazında təqdim etdi və dedi: “Tarixdə Davud həmişə qalib gəlmişdi. Bu dəfə də xalq Tanrının tərəfindədir.”
O, “Bolivaryan Əsas Müdafiə Komitələrinin” yaradılmasını elan etdi — “sülh, peace, paz” şüarı altında kütləvi sosial müdafiə mobilizasiyası kimi təqdim olunan yeni hərəkat. Məqsəd aydındır: qarşıdurmanı hərbi səhnədən ictimai səviyyəyə keçirmək, rejim ətrafında vətəndaş sipəri formalaşdırmaq və bu yolla xarici müdaxiləni və daxili parçalanmanı çətinləşdirmək.
Beləcə, Maduro “xalqla qalxan arasında son xətti” qorumağa çalışır — bu dəfə silahla deyil, mifləşdirilmiş inqilab ideyası və kollektiv müqavimət emosiyası ilə.
ABŞ strategiyası – riskli, amma yeganə çıxış yolu
Vaşinqtonun bu dəfə seçdiyi strategiya – yüksək riskli, amma faktiki olaraq yeganə mümkün variantdır. Tammiqyaslı hərbi müdaxilə nə siyasi, nə də strateji baxımdan mümkün deyil. Uzunmüddətli blokada da gözlənilən nəticəni vermir, “narkoterrorizmə qarşı mübarizə” ritorikasının isə müddəti bitmək üzrədir.
Bu iki ifrat arasında ABŞ “idarə olunan təzyiq” modelinə üstünlük verdi — rejimin əsas dayaqlarını tədricən sarsıtmaq, amma birbaşa işğal mərhələsinə keçməmək.
Bu fonunda Maduronun noyabr çıxışında dediyi sözlər artıq təkcə
ritorika deyil, hakimiyyəti qoruma manifestinə çevrildi:
“Biz heç vaxt koloniya və ya qul olmayacağıq. Biz azad,
müstəqil və suveren qalacağıq — əbədi, əbədi, əbədi.”
Bu cümlələr onun daxili elektoratına yönəlmiş siqnaldır: Maduro kompromisə gedən siyasətçi deyil, təhdidi şəxsi və mövcudluq səviyyəsində qəbul edən liderdir.
Maduro yıxılacaqmı — yoxsa dünya onun ətrafında?
2025-ci ilin noyabrında vəziyyət yenidən başlanğıc nöqtəsinə qayıtdı. Tramp administrasiyası “Cənub nizəsi” əməliyyatının başlanmasını elan etdi və narkoticarət şəbəkələrinə məxsus katerlərə zərbələr endirdi. ABŞ bununla “dövlət xaricindəki silahlı aktorlarla” toqquşmaya girdiyini bəyan etdi. Karakas isə cavabında “yeni Vyetnam” yaratmaqla hədələdi.
Bu vaxt iqtisadi xaos yenidən qayıdırdı: inflyasiya sürətlənir,
milli valyuta dəyərini itirir, miqrasiya davam edirdi. Amma
paradoks ondadır ki, rejim əvvəlkindən daha konsolidə görünürdü.
Onu ayaqda saxlayan üç amil var idi:
– daxili güc strukturlarının tam nəzarəti,
– Rusiya, Çin və İranla dəstək şəbəkələri,
– və ən əsası, xarici təhdidi daxili səfərbərlik vasitəsinə
çevirmək bacarığı.
Maduro kimdir?
Maduro fiquru nə “seçki pərdəsi altında gizlənmiş narkoterrorçu”, nə də “xalq beynəlmiləlçiliyinin inqilabçı simvolu” obrazına tam uyğun gəlir. O, dünya nizamının sarsıldığı bir dövrün siyasi məhsuludur – sabiq avtobus sürücüsü, özünü yetişdirmiş siyasətçi, hakimiyyətə milli institutların artıq dağılmaqda olduğu anda gəlmiş insan.
O, sabit idarəetmə mexanizmini nə miras aldı, nə də yenisini yarada bildi, ölkə isə o vaxta qədər geri dönüşsüz böhran zonasına girmişdi.
Effektiv iqtisadi idarəetmə və demokratik nəzarət alətlərinə sahib olmadan, o, siloviklərə və orduya söykənmək məcburiyyətində qaldı. Amma Maduro avantürist deyil – o, müttəfiqlər qurmağı bacaran siyasətçidir: Havanadan Moskvaya, Pekindən Tehrana qədər. O, “imperiya hegemonluğuna qarşı müqavimət” dilini ustalıqla işlədərək həm daxildə, həm də qlobal Cənubda öz legitimliyini gücləndirir.
O, iqtisadi geriləməyə baxmayaraq, kütləvi sosial proqramlar, xüsusilə də mənzil layihələri ilə dayanıqlı sosial baza formalaşdırır.
Amma unudulmamalıdır ki, Maduro eyni zamanda insan haqlarının ciddi pozulmasında ittiham olunan, iqtisadiyyatı qara bazar, müştəripərəstlik və korrupsiya ilə qarışmış bir dövlətin rəhbəridir. Onun dövründə Venesuela tarixinin ən böyük miqrasiya dalğasını və XXI əsrin ən dərin iqtisadi tənəzzüllərindən birini yaşadı.
Maduro iki zidd məntiqin kəsişməsində siyasət aparır – bu məntiq Yaxın Şərq və Latın Amerikası siyasətinə tanışdır:
bir tərəfdə xarici imperiyaya qarşı müqavimət,
digər tərəfdə isə daxildə nizam yaratmaq zərurəti;
bir yanda azadlıq ritorikası, digər yanda avtoritar idarəçilik
praktikası;
bir tərəfdə suverenliyin müdafiəsi, digər tərəfdə hakimiyyətin
monopoliyası.
Bu gün Maduro tragik fiqurdur. O, geri çəkilə bilməyən
liderdir.
Onun qarşısında isə məğlub olmağa haqqı olmayan qüvvə dayanır.