Bakı. Trend:
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Qazaxıstana dövlət səfəri təkcə diplomatik gündəliyin bir hissəsi deyildi – bu, Mərkəzi Asiyanın sistemli inteqrasiyasının yeni mərhələsinə keçidinin simvoluna çevrildi. Qlobal ticarət marşrutlarının sanksiyalar, enerji keçidi və texnoloji milliçiliyin təzyiqi altında yenidən qurulduğu bir dövrdə, Xəzərlə Tanrı dağları arasında yerləşən bu bölgə yeni Avrasiya qarşılıqlı əlaqələrinin laboratoriyasına çevrilir.
Bu gün analitiklərin qarşısında duran əsas tədqiqat sualı belə səslənir:
Mərkəzi Asiya öz resurslarına, infrastruktura və strateji ittifaqlara əsaslanaraq, xarici güc mərkəzlərindən asılı olmayan müstəqil inkişaf trayektoriyası formalaşdıra bilərmi?
Cavab artıq region ölkələrinin konkret addımlarında özünü göstərir və bu prosesdə Azərbaycan tamaşaçı deyil, sistemin memarıdır. Əliyevin Qazaxıstana səfəri, eləcə də son aylarda Bakının Daşkənd, Aşqabad və Bişkeklə imzaladığı sazişlər “yeni Xəzər oxu”nun – nəqliyyat, enerji, rəqəmsal texnologiyalar və sənaye əməkdaşlığını birləşdirən çoxsəviyyəli tərəfdaşlıq modelinin – formalaşdığını göstərir.
1990-cı illərdə Mərkəzi Asiyanın regional təşəbbüsləri daha çox bəyanat səviyyəsində qalırdısa, bu gün region artıq yetkinlik nümayiş etdirir. Dövlətlər bir-birinə rəqib kimi deyil, tamamlayıcı tərəfdaş kimi baxmağa başlayıblar. Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistanın enerji, nəqliyyat və texnologiya maraqları diplomatik bəyanatlarda deyil, artıq kapital, mühəndislik və rəqəmsal həllərlə dəstəklənən konkret layihələrdə kəsişir.
Orta Dəhliz: tranzitdən iqtisadi suverenliyə aparan yol
Çin 2013-cü ildə “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünü elan edəndə, Avropa və Asiyada çox az adam alternativ marşrutların real potensialına inanırdı. Şimal dəhlizi Rusiya üzərindən keçdiyinə görə təbii və miras qalmış istiqamət sayılırdı, cənub marşrutu isə (İran vasitəsilə) artıq hesab edilirdi. Bu gün həmin yollar ya həddindən artıq yüklənib, ya da siyasi baxımdan risklidir. Məhz buna görə də Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu, yəni Orta Dəhliz, yeni Avrasiya iqtisadiyyatının əsas sinir sisteminə çevrilib.
Bu dəhlizin iki aparıcı operatoru – Azərbaycan və Qazaxıstan – artıq sadəcə yük daşımır, onlar regional geosiyasətin istiqamətini dəyişir.
2024-cü ildə Orta Dəhliz vasitəsilə yük dövriyyəsi 2022-ci illə müqayisədə 50 faizdən çox artaraq 3,2 milyon ton olub. Beynəlxalq Nəqliyyat Forumu (ITF) proqnozlaşdırır ki, 2030-cu ilə qədər bu rəqəm 10 milyon tonu keçə bilər. Bu qədər dinamik artım yalnız Hindistan–Yaxın Şərq marşrutlarında və Aralıq dənizi liman qovşaqlarında müşahidə olunur.
Bu yüksəliş təsadüfi deyil – bu, siyasi iradənin konsolidasiyasının nəticəsidir. Azərbaycan Xəzərlə Qara dəniz arasında birləşdirici zəncir kimi çıxış edərək, Bakını enerji, dəmir yolu, dəniz və rəqəmsal platformaları birləşdirən multimodal mərkəzə çevirir. Ələt limanı artıq “Xəzər qloballığı” konsepsiyasının simvoluna çevrilib – burada Xəzər dənizi sərhəd deyil, Asiya, Qafqaz, Yaxın Şərq və Avropanı birləşdirən körpüdür.
Qazaxıstan üçün isə Orta Dəhlizin inkişafında iştirak xarici ticarət axınlarını qismən diversifikasiya etmək, Rusiyadan asılılığı azaltmaq vasitəsidir. Rusiya banklarına və logistika şirkətlərinə qarşı sanksiyaların sərtləşdiyi bir vaxtda, logistika müstəqilliyi artıq sadəcə iqtisadi səmərəlilik deyil, milli təhlükəsizlik məsələsidir. Əliyevin səfəri çərçivəsində imzalanan 15 ikitərəfli saziş – enerji, texnologiya və infrastruktur sahələrini əhatə edən sənədlər – bu prosesi institusional səviyyəyə qaldırdı.
Enerji sinerjisi: neft, elektrik və rəqəmsal infrastruktur
Orta Dəhlizin inkişafı enerji ölçüsündən kənarda mümkün deyil. Azərbaycan və Qazaxıstan artıq Bakı–Tbilisi–Ceyhan kəməri vasitəsilə neft tranzitini artırmaq üçün birgə layihələr həyata keçirir. Bu marşrut hazırda Cənubi Avropaya neft tədarükünün 6 faizini təmin edir. 2026-cı ilə qədər bu rəqəm 15 milyon tona çata bilər. Bakı üçün bu, Xəzər enerji resurslarının paylanma mərkəzinə çevrilmək deməkdirsə, Astana üçün bu, geosiyasi sarsıntılara qarşı sığorta mexanizmidir.
Eyni dərəcədə vacib layihə Xəzərin dibi ilə çəkiləcək enerji kabelidir – o, Azərbaycanın, Qazaxıstanın və Gürcüstanın enerji şəbəkələrini birləşdirəcək. Dünya Bankının qiymətləndirməsinə görə, bu layihə “Xəzər yaşıl qövsü”nün – Mərkəzi Asiyanın bərpa olunan enerjisini Avropanın enerji bazarına birləşdirəcək yeni klasterin – əsasını təşkil edə bilər. Aktöbə və Manğıstau vilayətlərindəki külək və günəş stansiyalarında istehsal olunan enerji Bakı üzərindən Qara dəniz vasitəsilə Avropa şəbəkələrinə ötürüləcək.
Bu, artıq təkcə nəqliyyat marşrutu deyil – bu, neft, qaz, məlumat, enerji, rəqəmsal standartlar və süni intellekti birləşdirən yeni transavrasiya infrastrukturu deməkdir. Azərbaycanla Qazaxıstan arasında imzalanan sazişlərin birində rəqəmsallaşma və süni intellektin xüsusi yer tutması təsadüfi deyil – məhz onlar yeni əməkdaşlığın texnoloji skeletini formalaşdırır.
Mərkəzi Asiya Avropa ilə Asiya arasında: suveren modernləşmənin ssenariləri
Özbəkistan: Brüssel ilə Pekin arasında
2025-ci ilin iyununda Özbəkistan və Avropa İttifaqı Brüsseldə Genişləndirilmiş Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi imzaladı. Bu sənəd təkcə hüquqi formal deyil – o, Daşkəndin “çoxvektorlu siyasət” modelindən qarşılıqlı asılılığın yeni tipinə keçidini ifadə edir.
Enerji və xammal tədarükündə xarici asılılıqla üzləşən Aİ indi Avrasiyada etibarlı tərəfdaşlar axtarır. Qızıl, uran, mis və nadir torpaq elementləri ilə zəngin Özbəkistan bu yeni geo-iqtisadi xəritənin mərkəzinə çevrilib. Dünya Bankının məlumatına görə, 2020–2024-cü illərdə Aİ-nin Özbəkistana birbaşa investisiyaları 43 faiz artıb, Avropa ilə ticarətin payı isə ümumi dövriyyənin 10 faizinə çatıb.
Bununla yanaşı, Özbəkistan Çinlə strateji əməkdaşlığını da qoruyur. 2024-cü ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 11,4 milyard dollara çatıb – bu, Özbəkistanın Türkiyə və Cənubi Koreya ilə ümumi ticarətindən çoxdur. Bu “avrasiya balansı” region üçün nadir hadisədir. Daşkənd siyasətini “asimmetrik açıq qapı” prinsipi üzərində qurur: hərbi-siyasi ittifaqlara girmir, amma bir neçə güc mərkəzinin enerji, rəqəmsal və nəqliyyat təşəbbüslərində eyni vaxtda iştirak edir.
Xüsusi diqqətə layiq məqam – qızıl ixracıdır. 2025-ci ilin ilk doqquz ayında ölkə 9,8 milyard dollarlıq qızıl satıb. Bu, ümumi ixracın 37 faizinə bərabərdir. Bu qədər bir mənbədən asılılıq iqtisadiyyatı dünya bazar qiymətlərinin dəyişkənliyinə qarşı həssas edir. Amma strateji baxımdan bu, suverenliyin maliyyə təminatı kimi dəyərləndirilə bilər – qızıl sənaye və infrastrukturun modernləşməsi üçün valyuta sabitliyini qorumağa imkan verir.
Aİ ilə imzalanan saziş Özbəkistana ÜTT-yə (Ümumdünya Ticarət Təşkilatı) gedən yolu açır. Bu, simvolik olsa da, ölkənin beynəlxalq ticarət qaydalarına uyğunlaşmasının göstəricisidir. Azərbaycan üçün isə bu, vacib məqamdır: Bakı artıq ümumi oyun qaydalarına əməl edən, proqnozlaşdırıla bilən tərəfdaşla işləyəcək – bu, bugünkü Avrasiyada nadir keyfiyyətdir.
Qırğızıstan: texnoloji sıçrayış və regional ambisiya
Qırğızıstan adətən miqrasiya və köçürmələrə bağlı kiçik iqtisadiyyat kimi təsəvvür olunur. Amma Tokmokda yaradılan ilk innovasiya texnoparkı bu stereotipi dəyişə bilər.
Bu layihə “rəqəmsal əsrə çatmaq cəhdi” deyil, strateji düşüncədə dönüş nöqtəsidir: artıq resursa yox, intellektə, idxala yox, texnologiyanın istehsalına üstünlük verilir.
Dövlət–özəl tərəfdaşlıq modeli əsasında yaradılan ekosistem startapları, tədqiqat laboratoriyalarını və istehsal şirkətlərini birləşdirir. Mərkəzi Asiya Rəqəmsal Siyasət Mərkəzinin hesablamalarına görə, Tokmok texnoparkı tam gücü ilə işə düşərsə, rəqəmsal iqtisadiyyatın ÜDM-dəki payı 2030-cu ilə qədər 3 faizdən 8 faizə qalxacaq. 7 milyon əhalisi olan bir ölkə üçün bu, ciddi struktur dəyişikliyidir.
Rəqəmsal idarəetmədə böyük təcrübəyə malik Azərbaycan Qırğızıstan üçün təbii tərəfdaş ola bilər. ASAN Xidmət kimi azərbaycanlı texnoloji həllərin Qırğız mühəndis təşəbbüsləri ilə birləşdirilməsi regionu Qərb və Çin IT nəhənglərindən asılı olmayan texnoloji suverenlik meydanına çevirə bilər.
Tacikistan: strateji metallar və yeni sənaye məntiqi
Tacikistan ilk baxışda regionun ən zəif iqtisadiyyatıdır. Adambaşına düşən ÜDM 1430 dollardır – bu, MDB məkanında ən aşağı göstəricidir. Amma məhz belə ölkələr çox vaxt “gələcək artım nöqtələrinə” çevrilir.
Dövlət şirkəti TALCO Group ilə Cənubi Koreyanın GB Innovation şirkətinin Mayxur volfram yatağının işlənməsi üzrə birgə layihəsi ölkənin iqtisadi profilini dəyişə bilər.
Volfram XXI əsrin açar metalıdır – onsuz nə batareyalar, nə müdafiə sistemləri, nə də mikroçiplər mümkündür. OECD-nin proqnozuna görə, 2030-cu ilə qədər bu metalın qlobal tələbi 50 faizdən çox artacaq.
Volfram ehtiyatlarına görə Avrasiyada ön sıralarda olan Tacikistan kritik materiallar zəncirində vacib halqaya çevrilə bilər. Cənubi Koreya ilə əməkdaşlıq da təsadüfi deyil: Seul Çin asılılığını azaltmaq üçün alternativ strateji metal mənbələri axtarır. Buna görə də TALCO–GBI layihəsi sırf iqtisadi deyil – onun geopolitik çəkisi var.
Əgər Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan Avrasiyanın enerji təchizatını təmin edirsə, Tacikistan texnoloji suverenliyin mineral təməlini formalaşdırmağa başlayır.
Türkmənistan: qaz diplomatiyası və “Arkadagın işıqlı yolu”
Uzun müddət siyasi təcriddə olan Türkmənistan tədricən regional proseslərə qayıdır. TAPI layihəsi çərçivəsində inşa edilən “Sərhədabat–Herat” qaz kəməri sadəcə infrastruktur deyil, geo-iqtisadi bəyanatdır.
Bu qaz kəməri Mərkəzi və Cənubi Asiyanı birləşdirərək, Türkmənistanın enerji potensialını Pakistan və Hindistanın sənaye mərkəzləri ilə əlaqələndirir. İllik 33 milyard kubmetr qaz – bu, “Qazprom”un 2022-ci ilə qədər Avropaya ixrac etdiyi həcmin təxminən 10 faizidir.
Layihə tam başa çatarsa, Türkmənistan təkcə tranzit gəliri qazanmayacaq, həm də regional enerji brokerinə çevriləcək. Maraqlı detal odur ki, tikinti üzrə konsaltinq xidmətini ABŞ şirkəti Bownstein həyata keçirir. Bu fakt Qərbin yenidən Mərkəzi Asiyanı “bufer zona” kimi deyil, strateji imkanlar məkanı kimi görməyə başladığını göstərir.
Azərbaycan üçün isə TAPI potensial olaraq Xəzər və Əfqanıstan strategiyalarını birləşdirən nöqtədir. Türkmənbaşı və Bakı üzərindən alternativ qaz xəttinin Avropaya uzadılması gələcəkdə Xəzər regionunun vahid enerji infrastrukturunu yarada bilər.
Ssenari analiz: Mərkəzi Avrasiyanın gələcəyinin üç modeli
1. “Regional nüvə” modeli.
Bu ssenaridə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan dayanıqlı üçlük
formalaşdırır və regionun nəqliyyat, enerji və rəqəmsal siyasətini
koordinasiya edən əsas gücə çevrilir. Orta Dəhliz bu halda NATO-nun
iqtisadi ekvivalenti kimi işləyir – yəni kollektiv inkişaf
mexanizmi rolunu oynayır. Bu konfiqurasiya regiona siyasi
muxtariyyət qazandırır, xarici asılılığı azaldır və daxili
sinxronluq yaradır.
2. “Çoxvektorlu parçalanma” modeli.
Əgər xarici oyunçular – Aİ, Çin, Rusiya və ABŞ – arasındakı rəqabət
güclənsə, Mərkəzi Asiya yenidən təsir zonalarına bölünə bilər.
Qazaxıstan – Şimala, Özbəkistan – Qərbə, Türkmənistan isə – Cənuba
yönələr. Bu vəziyyətdə Azərbaycan balans yaradan vasitəçi rolunda
çıxış edəcək: bütün tərəflərlə əlaqəni qoruyacaq, amma uzunmüddətli
strategiya qurmaq imkanları məhdud olacaq.
3. “Texnoloji inteqrasiya” modeli.
Ən perspektivli ssenari budur. Region innovasiyalara əsaslanan
əməkdaşlıq məkanına çevrilir. Qazaxıstan sənaye mərkəzinə,
Özbəkistan maliyyə və təhsil ocağına, Azərbaycan isə logistika və
texnoloji nüvəyə çevrilir. Türkmənistan və Tacikistan isə yeni
istehsal üçün enerji və xammal təminatçıları kimi çıxış edirlər. Bu
modeldə Azərbaycanın rolu həlledicidir – o, regional resursları
qlobal bazarlarla və beynəlxalq institutların standartları ilə
birləşdirir.
Azərbaycan – Avrasiya balansının memarı
Müasir Mərkəzi Asiya artıq “böyük dövlətlərin arxa həyəti” deyil, qərarların qəbul olunduğu yeni mərkəzə çevrilir. Region ölkələri indi strateji planlaşdırma ilə düşünürlər – burada əsas resurs nə təkcə neftdir, nə də qaz, əsas kapital – infrastruktur, texnologiya və etimaddır.
Azərbaycan bu yeni reallıqda unikal üstünlüklərə malikdir: siyasi sabitlik, nəqliyyat imkanları və enerji potensialı. O, bu amilləri birləşdirərək Mərkəzi Avrasiyanın sistem memarına çevrilib. Azərbaycanın strategiyası hegemonluqda deyil, qarşılıqlı asılılıqların memarlığında gizlidir – yəni regionu birləşdirən dayanıqlı əlaqələrin qurulmasında.
Əgər hazırkı tendensiyalar davam etsə, onilliyin sonuna qədər “Xəzər İnkişaf Bloku” adlı yeni geosiyasi anlayışın formalaşması mümkündür – bu, müstəqil, amma sinxron hərəkət edə bilən dövlətləri birləşdirəcək.
Və bu blokda istiqaməti müəyyən edən, Şərqlə Qərbi yalnız coğrafi deyil, həm də konseptual baxımdan birləşdirən mərkəz məhz Bakı olacaq – logistikanı, iqtisadiyyatı və ideyanı eyni xəttə gətirən strateji körpü kimi.