Bakı. Trend:
ABŞ uzun illərdir ki, iqtisadi, siyasi və hərbi üstünlüklərə malik olaraq beynəlxalq arenada qlobal hegemon və lider rolunu oynayırdı. Ancaq son illərdə bu dominant mövqeyi xeyli zəifləyib. Bu proses çoxşaxəlidir və daxili ziddiyyətlər və xarici çağırışlar da daxil olmaqla bir çox səbəblərdən qaynaqlanır.
ABŞ-ın "dünya jandarması" kimi rolu və hegemonluğa can atması həm ölkə daxilində, həm də xaricində getdikcə daha çox tənqid olunur və qlobal güc balansında ciddi dəyişikliklərə səbəb olur.
Hegemonluq və dünya jandarmlığı siyasəti
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ABŞ qlobal nizamın müdafiəçisi rolunu öz üzərinə götürdü. Bu rolda ABŞ digər ölkələrin siyasi proseslərinə aktiv şəkildə müdaxilə etdi və tez-tez hərbi gücə müraciət etdi. Bu, ABŞ-ın müxtəlif bölgələrdə təhlükəsizliyin və sabitliyin təminatçısı kimi çıxış etdiyi "dünya jandarması" konsepsiyasını yaratdı. Lakin bir çox ekspertlər qeyd edir ki, bu siyasət bir sıra fəlakətli nəticələrə səbəb olub və ABŞ-a olan etibarı sarsıdıb.
Dünya jandarmından usanıb
Bir çox analitik və siyasətçilər hesab edirlər ki, ABŞ-ın davamlı müdaxilələrə əsaslanan xarici siyasət strategiyası uzunmüddətli nəticələr verməyib və tez-tez ABŞ-ın özünə qarşı işləyib. Məsələn, britaniyalı tarixçi və politoloq Nayl Fergüson öz əsərlərində dəfələrlə ABŞ-ın müdaxilə siyasətini tənqid edib, ABŞ-ın İraq və Əfqanıstandakı əvvəlki səhvlərindən dərs almadığını vurğulayıb. O, qeyd edir ki, ABŞ-ın bu ölkələrə müdaxilələri nəinki sabit demokratiyanın qurulmasına gətirib çıxarmadı, hətta terrorizmin artmasına və bölgələrin qeyri-sabitliyinə səbəb oldu.
Əfqanıstan və İraqdan qaçış
İraqdakı (2003) və Əfqanıstandakı (2001-2021) hərbi əməliyyatlar ABŞ xarici siyasətinin uğursuzluqlarının simvoluna çevrildi. Xüsusilə, 2021-ci ildə Əfqanıstandan qoşunların çıxarılması beynəlxalq tənqidlərə məruz qaldı və ölkədə humanitar və siyasi böhranı alovlandırdı. Bir çox qərbli ekspertlər, o cümlədən Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin (CSIS) analitikləri qeyd edirlər ki, ABŞ bu müharibələrə trilyonlarla dollar xərcləyib, lakin öz məqsədlərinə nail ola bilməyib.
İqtisadi nəticələr
Hərbi müdaxilələr siyasəti ölkənin iqtisadi resurslarına ciddi ziyan vurub. Braunun Universitetinin hesabatına görə, ABŞ-ın İraq və Əfqanıstan müharibələrinə ümumi xərcləri 6 trilyon dollardan çox olub. Bu nəhəng məbləğlər dövlət borcunun artmasına səbəb olub ki, bu borc 2023-cü ildə tarixi maksimuma - 33 trilyon dollara çatıb.
Təcrid siyasəti və beynəlxalq liderlik böhranı
ABŞ liderliyinin zəifləməsinin əsas səbəblərindən biri izolasionizm siyasətinin yenidən canlanmasıdır, xüsusilə də prezident Donald Trampın (2016-2020) hakimiyyəti dövründə. Onun "Öncə Amerika" (America First) şüarı qlobal məsuliyyətdən və beynəlxalq əməkdaşlıqdan geri çəkilməni simvolizə edirdi.
Beynəlxalq öhdəliklərdən imtina
Tramp dövründə ABŞ iqlim üzrə Paris Sazişindən, BMT İnsan Haqları Şurasından və nüvə silahsızlaşdırılması üzrə sazişlərdən çıxdı. Bu addımlar ABŞ-ın beynəlxalq arenadakı təsirini azaltdı və müttəfiqləri arasında inamsızlığı gücləndirdi. Alman politoloq Yozef Yoffenin qeyd etdiyi kimi, Trampın siyasəti uzun illərdir mövcud olan əlaqələri sarsıtdı və Avropa ölkələrini təhlükəsizlik və əməkdaşlıq məsələlərində daha müstəqil həll yolları axtarmağa sövq etdi. Bu, xüsusilə də 2022-ci ildə Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi fonunda özünü büruzə verdi.
Avropanın muxtariyyət yolu
2022-ci ildə Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsindən və ABŞ-ın bu təhdidə yavaş reaksiyasından sonra Avropa öz müdafiə təşəbbüslərini daha aktiv şəkildə inkişaf etdirməyə başladı. Fransanın prezidenti Emmanuel Makron 2023-cü ildə bəyan etdi ki, Avropa öz təhlükəsizlik sistemini qurmalı və müdafiə sahəsində ABŞ-dan asılılığı azaltmalıdır. Dünyada artan gərginlik və Çinlə iqtisadi rəqabət fonunda Qərb ölkələri getdikcə ABŞ-ı etibarsız tərəfdaş kimi görməyə başlayırlar.
Çin və digər güc mərkəzlərinin artan təsiri
ABŞ-ın qlobal arenada üzləşdiyi əsas problemlərdən biri də Çinin artan təsiridir. Son onilliklər ərzində Çinin iqtisadi artımı təəccüblüdür və hazırda Çin alıcılıq qabiliyyəti paritetinə görə dünyanın ən böyük iqtisadiyyatıdır. Bu kontekstdə bir çox qərbli ekspertlər qeyd edir ki, Çin qlobal miqyasda ABŞ-ın əsas rəqibi kimi çıxış edir.
Çinlə iqtisadi rəqabət
Aparıcı Amerika politoloqlarından biri olan Cozef Nay yazır ki, ABŞ Çinə qarşı qlobal iqtisadi rəqabətdə mövqelərini itirir. O, Foreign Affairs jurnalındakı məqaləsində vurğulayır ki, Çin öz iqtisadi gücündən istifadə edərək digər ölkələrlə güclü siyasi və iqtisadi əlaqələr qurmağı bacarıb. Xüsusilə də "Bir kəmər, bir yol" təşəbbüsü Çinə Asiya, Afrika və Latın Amerikasında təsirini xeyli gücləndirməyə imkan verib.
Bundan əlavə, Çin süni intellekt və 5G kimi qabaqcıl texnologiyalara böyük sərmayələr yatırır ki, bu da ABŞ-ı çətin vəziyyətə salır. Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) hesabatlarına görə, Çin 2023-cü ildə ABŞ-ı yüksək texnoloji sənaye və innovasiyalara qoyulan sərmayələr üzrə geridə qoyub ki, bu da Amerikanın texnoloji liderliyinə ciddi zərbə vurur.
Çoxqütblülüyün artması
Müasir dünya getdikcə daha çox çoxqütblü olur. Çin, Rusiya, Hindistan və digər ölkələr öz geosiyasi ambisiyalarını fəal şəkildə inkişaf etdirir, bu da ABŞ-ın qlobal lider kimi mövqelərini zəiflədir. 2023-cü ildə Harvard Universiteti tərəfindən aparılan bir araşdırma göstərdi ki, Qlobal Cənub ölkələrinin əksəriyyəti beynəlxalq münaqişələrdə, xüsusən də ABŞ ilə Çin arasındakı qarşıdurmada, getdikcə daha çox neytral və ya Çin tərəfini tutan mövqelər seçirlər.
Daxili çağırışlar
ABŞ-ın qlobal arenadakı zəifləməsi yalnız xarici amillərlə deyil, həm də daxili problemlərlə bağlıdır. Siyasi qütbləşmə, artan bərabərsizlik və iqtisadi durğunluq ölkənin dayanıqlığını zəiflədir və onun effektiv xarici siyasət yürütmə qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir.
Siyasi qütbləşmə
ABŞ-ın siyasi mənzərəsi son dərəcə qütbləşib, bu isə ölkənin beynəlxalq arenada necə qəbul edildiyinə təsir edir. ABŞ-ın keçmiş dövlət katibi Hillari Klinton 2023-cü ildə CNN-ə verdiyi müsahibədə bildirdi ki, ölkədaxili siyasi qütbləşmə ABŞ-ın beynəlxalq çağırışlara cavab vermə qabiliyyətini azaldır. O, həmçinin vurğuladı ki, bu cür daxili qarşıdurmalar ölkənin müttəfiqlərlə və rəqiblərlə aparılan danışıqlardakı mövqelərini zəiflədə bilər.
İqtisadi bərabərsizlik
ABŞ-da iqtisadi bərabərsizlik artmağa davam edir. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) məlumatlarına görə, 2022-ci ilə qədər ABŞ-da zənginlərlə kasıblar arasındakı uçurum rekord səviyyəyə çatıb. Bu, daxili sabitliyi pozur və hökumətə olan inamı sarsıdır. Nobel mükafatı laureatı iqtisadçı Cozef Stiqlitz qeyd edir ki, son onilliklər ərzində ABŞ-ın iqtisadi siyasəti sərvətin kiçik bir elitin əlində cəmlənməsinə şərait yaradıb, bu isə sosial sülhə və ölkə sabitliyinə ciddi təhdid yaradır.
... Bu gün ABŞ həm xarici, həm də daxili çoxsaylı çağırışlarla üzləşir ki, bu da onun qlobal lider rolunu qoruyub saxlaya biləcəyinə dair suallar doğurur. Hegemonluq və "dünya jandarması" siyasəti, hərbi əməliyyatların uğursuzluğu, izolasionizmin yenidən canlanması və Çinin rəqib olaraq güclənməsi ABŞ-ın beynəlxalq mövqelərini zəiflədir. Siyasi qütbləşmə və iqtisadi bərabərsizlik kimi daxili problemlər isə bu prosesi daha da ağırlaşdırır. Bütün bunlar göstərir ki, dünya yeni bir dövrə qədəm qoyur və bu dövrdə ABŞ artıq XX əsrdə tutduğu rolu oynaya bilməyəcək.
Onilliklər boyu qlobal arenada hökmranlıq etdikdən sonra, ABŞ ciddi çağırışlarla üzləşir. İqtisadi, siyasi və hərbi səhvlər, xarici tənqidlər və daxili ziddiyyətlər onun "dünya jandarması" kimi mövqeyini zəiflətdi. İraq və Əfqanıstandakı hərbi uğursuzluqlar müttəfiqlərin etibarını sarsıtdı və müdaxilə strategiyasının məhdudiyyətlərini nümayiş etdirdi. Eyni zamanda, Çinin artan iqtisadi və texnoloji gücü Amerikanın liderliyini təhdid edir.
Təcrid strategiası və liderlik iddiası
Donald Trampın prezidentliyi dövründə yenidən gündəmə gələn izolasionizm və siyasi qütbləşmə, iqtisadi bərabərsizlik kimi daxili problemlər ABŞ-ın qlobal ambisiyalarına daha da zərbə vurur. Dünya çoxqütblü bir dövrə qədəm qoyur və ABŞ artıq şərtsiz lider kimi mövqeyini qoruya bilmir. "İzolasionizm" termini yenidən Amerikan siyasətində populyarlaşmışdır, lakin indi o, strategiya kimi deyil, ABŞ-ın təcavüzkar xarici siyasətini tənqid edənləri gözdən salmaq üçün bir silah kimi istifadə olunur. Ancaq bu iddialara baxmayaraq, məhz müdaxilə tərəfdarları ölkəni fərqli bir izolasiya növünə sürükləyir.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Amerika ardıcıl olaraq beynəlxalq müdaxilə kursuna sadiq qalmış və bu, tez-tez hərbi güc tətbiqi ilə müşayiət olunmuşdur. Konqresin Araşdırma Xidmətinin məlumatına görə, 1991-ci ildən bəri ABŞ 250-dən çox xarici hərbi əməliyyat keçirib. Bu müdaxilə dövriyyəsi Amerikaya qlobal lider rolunu təmin etmək üçün nəzərdə tutulsa da, getdikcə müasir imperializm forması kimi qəbul olunur və nəticədə ölkə tərəfdaş deyil, təhdid kimi görülməyə başlanıb.
Bu gün ABŞ gözləntilərin əksinə olaraq, onu qlobal arenadan təcrid edən öz müdaxilə siyasətinin tələsinə düşüb. Bu təcrid xarici dünyadan imtina etmək anlamına gəlmir; bu, qlobal inamsızlıq və uzaqlaşma şəklində özünü göstərir və Amerika siyasəti getdikcə daha çox militarist və dağıdıcı kimi qəbul olunur.
Avropada, əvvəllər NATO-nun dəstəyi sarsılmaz görünərkən, antiqlobalist meyllər artmaqdadır. Türkiyə və Macarıstan kimi alyans üzvləri Rusiya və ya Çin kimi güclərlə münaqişə zamanı ABŞ-ı dəstəkləməkdən imtina edə bilərlər. Keçmiş müstəmləkə dünyasında, xüsusən ABŞ müdaxilələrinə məruz qalmış ölkələrdə, Amerika artıq yaxşılığın gücü kimi deyil, xaos və dağıntıların mənbəyi kimi qəbul edilir.
Amerika qlobal liderlik iddiasını davam etdirir, lakin bu kurs ölkəni daha da təcrid edir. Hətta ən yaxın müttəfiqləri də bu siyasətin haqlı olub-olmadığını daha tez-tez sual edirlər. Beynəlxalq alyanslar zəiflədiyi və qlobal problemlərin kollektiv həll tələb etdiyi bir dövrdə, ABŞ qlobal arenadakı rolunu yenidən düşünməlidir.
Artıq sual ABŞ-ın qlobal lider olub-olmaması ilə bağlı deyil, bu liderliyin hansı formada olacağı ilə bağlıdır. Əgər ölkə kursunu dəyişdirməzsə və sülh və diplomatiyaya çağıran səsləri dinləməzsə, təcrid qaçılmaz olacaq. Və bu, müdaxilə tərəfdarlarının tənqid etməyə meyilli olduğu ənənəvi izolasionizm olmayacaq - bu, onların öz hərəkətləri ilə səbəb olduğu bir təcrid olacaq.