Bakı. Trend:
Avropanı böhran dalğaları silkələyir: koronavirus pandemiyası, Ukraynadakı müharibə və indi də Donald Trampın yenidən seçilməsi. Bu hadisə yalnızca siyasi təlatümlərin yeni bir dövrünü başlatmaqla kifayətlənmir, həm də qlobal güc balansını tamamilə dəyişdirə bilər. NATO, ABŞ-ın təcridçi siyasətinin ağırlığı altında sarsılır, ticarət maneələri yenidən ucalır, Avropa elitaları isə yorğun dənizçilər kimi sıxlaşan dumanın içində yeni bir bələdçi axtarır.
Amma bu duman yalnız təhlükələri gizlətmir — o, həm də yeni üfüqləri açır. Dünənə qədər Fransa-Almaniya tandemi ilə hökmranlıq edən Avropanın mərkəzində bu gün yeni bir alov alovlanır. Varşava, vaxtilə sadəcə Şərqin təvazökar bir avanpostu kimi tanınan şəhər, indi güc mərkəzinə çevrilir və yorğun hegemonların yerini tutmağa hazırlaşır.
Varşava - Avropanın yeni ulduzu
Polşa addım-addım Avropa İttifaqının yeni sütunu kimi təsdiqlənir. Bu dəyişikliyə yalnız Fransa-Almaniya tandeminin zəifləməsi deyil, həm də dəyişən geosiyasi reallıq təsir edir. Rusiyanın Ukraynaya genişmiqyaslı hücumundan sonra sərhədyanı dövlətlər Avropanın gələcəyi uğrunda mübarizənin ön cəbhəsində tapıldılar.
Donald Tuskun 2023-cü ildə baş nazir postuna qayıdışı Polşanın yeni özünəinamını rəmzləşdirdi. Onun hökuməti dərhal təşəbbüsü ələ alaraq diplomatik elastiklik və strateji düşüncə nümayiş etdirdi. Xarici işlər naziri Radoslav Sikorski, pərdəarxası danışıqların ustası, Avropa İttifaqının ən böyük dövlətləri və Böyük Britaniyanın həmkarları ilə görüş təşkil etdi. Bu görüş, Aİ Xarici İşlər Şurasının iclasından cəmi bir gün sonra baş tutdu. Məqsəd Ukraynaya hərbi və siyasi dəstəyi gücləndirmək idi. Bir həftə sonra Tusk Şimal-Baltik ölkələrinin səkkizlik sammitində iştirak edərək İsveç ilə yeni bir strateji əməkdaşlıq müqaviləsi imzaladı.
Polşa artıq Almaniyanın sadəcə qonşusu və ya "Şərqin sərhəd xətti" deyil. O, qeyri-müəyyənlik və dəyişikliklər dövründə Avropa İttifaqı üçün ümid mayakına çevrilir. Radoslav Sikorski isə, demək olar ki, mifoloji bir fiqur olaraq, bu prosesdə mühüm rol oynayır. Onun dəyişən şəraitə uyğunlaşmaq və Brüssel ilə Vaşinqtonun maraqları arasında balans saxlamaq bacarığı onu qlobal siyasətin böyük şahmat taxtasında əvəzolunmaz oyunçuya çevirir.
Sikorski əsl siyasi kamuflyaj ustasıdır. İyirmi il əvvəl o, mötədil avroskeptik idi, Lissabon strategiyasının ağır bürokratiyasını tənqid edir və bunu ABŞ-ın qısa Konstitusiyası ilə müqayisə edirdi. Konfranslarda o, həmin konstitusiyanı cibindən böyük təəssüratla çıxarırdı. Bu gün isə o, Avropa diplomatiyasının sütunlarından birinə çevrilib.
Bu transformasiya bacarığı onu yeni Tramp administrasiyası üçün dəyərli bir müttəfiq edə bilər. Sikorskinin illər ərzində nümayiş etdirdiyi siyasi praqmatizm, parçalanmış transatlantik münasibətləri körpülərlə birləşdirə biləcək bir vasitədir.
Sikorski keçmişdəki bəzi köhnə fəndlərini yenidən səhnəyə çıxara bilər. Məsələn, "yüngülləşdirilmiş" Avropa İttifaqı Müqaviləsi — bir növ "cib Konstitusiyası" təklif edə bilər. Bu, Avropanın həm çevikliyini, həm də yaradıcı gücünü nümayiş etdirərək Tramp administrasiyasını heyrətləndirə bilər.
Polşa sadəcə müdafiə mövqeyi ilə kifayətlənmir. Onun cəsarətli diplomatiyası, strateji mövqeyi və liderlərinin qətiyyəti onu yalnız Avropa İttifaqında tarazlığı qorumaqla kifayətlənməyən, həm də Atlantik o tayından gələn ən radikal impulsları yumşaltmağa qadir bir güc mərkəzinə çevirir. Ənənəvi hegemonların zəiflədiyi bir dövrdə Avropa, öz yeni cazibə mərkəzini Şərqdə tapa bilər.
2025-ci ilin Avropası köhnə müttəfiqlər və tanış rəqiblər arasında bölünmüş bir qitə olmayacaq. Bu, yeni ambisiyaların və təsir mərkəzlərinin meydanı olacaq. Polşa kölgədən çıxır, başqalarına yol göstərməyə hazırdır. Onun Şərqdə parlayan ulduzu təkcə ümid deyil, həm də dəyişiklik vəd edir. Bu parlaq işıqda bir şey aydındır: dünən kənar adam hesab olunanlar sabah Avropa tarixinin yeni fəsillərinin əsas qəhrəmanlarına çevrilə bilərlər.
Sol cinah: 2025-ci ildə itirilmiş ümidin axtarışı
2024-cü il solçu seçicilər üçün əsl faciə oldu. Qərbin siyasi mənzərəsi elə bir səhraya çevrildi ki, mərkəzçi partiyalar sağ cinaha yönəlmək üçün çırpınaraq öz ardınca məyusluq və xəyanət buraxdılar.
Böyük Britaniyada Leyboristlər Partiyası, bir vaxtlar işçi sinfinin və sosial bərabərliyin qalası olan təşkilat, öz fəallarına qarşı əsl səlib yürüşünə başladı. Solçular, arzuolunmaz qonaqlar kimi partiyanın sıralarından uzaqlaşdırıldı, liderlər isə miqrasiya siyasətini sərtləşdirmək niyyətlərini gur səslə bəyan etdilər. Nəticə? -38 faizlə fəlakətli təsdiq reytinqi.
Amerika Birləşmiş Ştatlarında demokratlar sosial bərabərsizlik problemləri barədə danışmaq əvəzinə, anti-Trampçı respublikaçılarla yaxınlaşaraq onlara hökumətdə vəzifələr təklif etməyə üstünlük verdilər. Bunun nəticəsi olaraq, bir vaxtlar proqressiv dəyişikliklərə ümid bəsləyən milyonlarla seçici evdə qaldı, səslərinin əhəmiyyətinə inamını itirdi.
Fransada vəziyyət geniş solçu koalisiya üçün imkan pəncərəsi açılmış kimi görünürdü. Lakin prezident Emmanuel Makron yenə də solçulara qarşı öz nifrətini nümayiş etdirərək, baş nazir vəzifəsinə sərt anti-miqrasiya mövqeləri ilə tanınan sağçı Mişel Barnyeni seçdi. Bu qərar siyasi xaosun öncülü oldu və nəhayət, Marin Le Penin zəfəri ilə nəticələndi.
Ənənəvi partiyalar öz seçicilərini tərk etdikcə, aydın oldu ki, sol ideyalar yox olmur, lakin yeni qəhrəmanlar və yeni qalalar axtarır.
Bu çətin dövrdə optimizm şimala yox, cənuba baxanlardan gəldi. Meksikada prezident Klaudiya Şeynbaumun rəhbərliyi altında, hakimiyyətin ilk 30 günündə 70%-lik təsdiq reytinqi qeydə alındı. Qadın hüquqlarını dəstəkləməsi, sosial proqramları davam etdirməsi və ədalətə, ümidə vurğu etməsi seçicilər üçün məyusluğa alışmış bir dövrdə şəfa oldu. Onun uğuru göstərir ki, səmimiyyət və insanların real problemlərinə diqqət hələ də seçicilərin könlünü qazanma gücünə malikdir.
ABŞ-da senator Berni Sanders siyasi fırtınaya baxmayaraq, ümid mayakı olaraq qalır. Onun seçkilərdən sonrakı bəyanatı xəbərdarlıq kimi səsləndi: “Demokratlar iqtisadi və siyasi güc qazanmış artan oliqarxiyaya necə qarşı çıxacaqlarını düşünürlərmi?” Ola bilsin, bu, işçilərin maraqlarını qorumaq və proqressiv dəyərləri dirçəltmək üçün yeni bir layihənin başlanğıcıdır.
Əgər 2016-cı ildə mediada solçu səslər demək olar ki, eşidilmirdisə, bu gün vəziyyət dəyişib. Yeni nəşrlər və platformalar dərin təhlil və həmrəyliyə imkan yaradır və sosial ədalət uğrunda mübarizədə güclü bir alətə çevrilib.
Donald Trampın qələbəsini Silikon Vadisi oliqarxları üçün bir hədiyyə adlandırmaq olar. Keçmiş Twitter-i alaraq onu manipulyasiya vasitəsinə çevirən İlon Mask indi Trampın seçilməsində öz töhfəsini fəxrlə qeyd edə bilər. Piter Til və Mark Andreessen kimi milyarderlər isə öz sərvətlərindən istifadə edərək tənzimləyici dövlətin parçalanmasına yönəlmiş saxta-libertarian gündəmini irəlilətməkdə davam edirlər.
Bu insanlar yalnız şəxsi zənginləşmə arzusunda deyillər; onlar qlobal diskursu öz baxışlarına uyğun formalaşdırır və özləri üçün qaydalar yazırlar. Onların təsiri altında Vaşinqton yeni bir reallığa yönəlir: burada zənginlər qaydaları diktə edir, kasıblar isə səsini itirir.
Son illərin mərkəzi mövzularından biri olan miqrasiya, artıq sadəcə müzakirə mövzusu deyil, real insan faciəsidir. Donald Tramp sərhədləri yalnız bağlamaqla kifayətlənməyəcəyini, həm də ABŞ-da artıq yaşayan milyonlarla insanı deportasiya edəcəyini açıq şəkildə bildirdi. Sərt miqrasiya siyasətinin memarı olan Stiven Millerin və yeni "sərhəd çarı" Tom Homanın rəhbərliyi altında, repressiya maşını işə düşəcək, dağıdılmış həyatların izini qoyaraq.
Trampın qələbəsi qlobal miqyasda avtoritar qüvvələrin dirçəlişinə zəmin yaradır. Rusiya prezidenti Vladimir Putin Trampın dönüşünü hərəkət siqnalı kimi qəbul edəcək. ABŞ-ın Ukraynaya yardımlarını azaltması və Rusiyanın ritorikasını mənimsəməsi müharibənin gedişatını Moskvanın xeyrinə dəyişdirə bilər.
İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu isə tam hərəkət azadlığı əldə edəcək. Bayden administrasiyasının Qəzza məsələsində zəifliyi Tramp dövründə tam dəstəklə əvəz olunacaq. Bu isə Netanyahuya öz planlarını həyata keçirmək imkanı verəcək: fələstinlilərin qovulması və ərazilərin ilhaqı.
2025-ci il sosial ədalətə inanan hər kəs üçün sınaq ili olacaq. Solçu hərəkatlar yeni strategiyalar hazırlamalı, yeni koalisiyalar qurmalı və yeni liderlər ortaya çıxarmalıdır. Ümid hələ də var, lakin o, artıq ənənəvi partiyalarla bağlı deyil. Bu ümid davamlı müqavimətdə, yeni mediada və insanların real ehtiyaclarına cavab verən siyasətdə yaşayır.
Dünya dəyişir və sol cinah bu dəyişiklik prosesini sadəcə izləməyə yox, onun əsas hərəkətverici qüvvəsinə çevrilməyə hazır olmalıdır.
Universitetlər: dəyişikliklər məkanı ocağı və gələcək yolu
Dünyada ənənəvi institutlar etibarını itirir, siyasi xəritə böhranlar və avtoritar meyillərin təzyiqi altında yenidən tərtib olunur. Belə bir mühitdə universitetlər sadəcə təhsil ocaqları deyil, həm də müqavimət məntəqələri və ümid mənbəyinə çevrilir. 2025-ci ildə onlar sosial dəyişikliklərin güclü katalizatorlarına çevrilir, siyasi münaqişələrə aktiv şəkildə müdaxilə edir və qlobal transformasiyaların mərkəzi rolunu oynayır.
Auditoriyalarda və kampuslarda bütün dünyanı birləşdirən yeni bir etiraz dalğası yaranır. Bu hərəkatlar, planetin sinirlərindəki impulslar kimi, iqlim böhranına, reproduktiv hüquqlara, vətəndaş azadlıqlarına və insan hüquqlarının müdafiəsinə qarşı mübarizə aparan aktivistləri birləşdirir.
Tələbələr artıq yerli kampaniyalarla məhdudlaşmır. Onlar insan hüquqlarının pozulmasını sənədləşdirir, Qəzza kimi yerlərdə baş verən faciələri qeydə alır və bu şahidlikləri Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə çatdırır. Onların fəaliyyəti dünyanı, üzünü çevirməkdə rahatlıq tapan reallığa baxmağa məcbur edir.
Amma dəyişiklik istəyən hər bir güc kimi, bu hərəkatlar da şiddətli müqavimətlə qarşılaşır. Sağçı radikal hərəkatlar universitetlərə hədəfli hücumlar təşkil edir, rahat mifləri dağıdan və narahat həqiqətləri üzə çıxaran tədqiqatları gözdən salmağa çalışır. Xüsusilə, iqlimşünaslıq, gender araşdırmaları, irqlə bağlı tənqidi nəzəriyyələr və texnologiya etikası kimi sahələr bu hücumların əsas hədəfinə çevrilir.
Bu gün universitetlər təkcə analitik mərkəzlər deyil, həm də həll yollarının axtarıldığı laboratoriyalardır. İqlim üzrə aparılan tədqiqatlar siyasi və korporativ elitanın ən həssas nöqtələrinə toxunur. Bu araşdırmalar, qısamüddətli iqtisadi mənfəətin planetin sağ qalmasından üstün tutulduğu rəvayətləri ifşa edir.
Alimlər və tələbələr yalnızca fəlakətləri proqnozlaşdırmaqla kifayətlənmir. Onlar davamlı inkişafın innovativ modellərini yaradır, iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma texnologiyaları hazırlayır və dünyanın ən nüfuzlu korporasiyalarına meydan oxuyurlar.
Xüsusilə süni intellekt sahəsindəki tədqiqatlar mühüm rol oynayır. Universitetlər texnoloji tərəqqi ilə bağlı mənəvi dilemmlərin müzakirə edildiyi əsas platformalara çevrilir. Burada insan hüquqlarının, məxfilik prinsipinin və bərabər çıxış imkanlarının qorunmasına əsaslanan süni intellektin məsuliyyətli tətbiqi üçün prinsiplər işlənib hazırlanır.
Bu tədqiqatlar İlon Mask və digər texnologiya maqnatları kimi güclü oyunçuların maraqlarına ziddir. Onlar texnologiyanı maksimum mənfəət üçün istifadə etməyə çalışır, lakin etik və sosial nəticələri nəzərə almırlar.
Universitetlərin rolu onların rəhbərliyi qarşısında misilsiz bir çağırış qoyur. Rəhbərliklər artıq neytrallıq pərdəsi arxasında gizlənə bilməz. Cəmiyyətdə alovlanan "mədəni müharibələr" akademik dünyaya qədər çatıb.
Seçim sadə, lakin çox vacibdir: ya universitetlər akademik azadlıq qalası olaraq həssas alimləri müdafiə edəcəklər, ya da təzyiq altında təslim olaraq hakimiyyətin alətinə çevriləcəklər. Bu qərarlar yalnız ayrı-ayrı universitetlərin deyil, bütövlükdə demokratiyanın gələcəyini müəyyən edəcək.
Qlobal siyasətin getdikcə avtoritar tendensiyalara tabe olduğu bir dövrdə universitetlər demokratik institutların eroziyasına qarşı əsas əks qüvvə rolunu oynayır. Onlar yalnız öyrədilən və araşdırılan yerlər deyil — onlar alternativ gələcək vizyonlarının formalaşdırıldığı, sistemli ədalətsizliklərin təhlil edildiyi və kollektiv müqavimətin yarandığı məkandır.
Universitetlərin transformasiyası əsasdır. Bu gün onlar artıq real həyatdan uzaq, izolyasiyada olan "fil sümüyündən qüllələr" deyil. Onlar sosial ədalət uğrunda mübarizə meydanına, yeni bir dünyanın qurulması üçün laboratoriyalara və gələcəyi dəyişdirə biləcək ideyaların doğulduğu baryeralara çevrilir.
Avtoritar rejimlər öz mövqelərini gücləndirərkən və korporativ nəhənglər şərtləri diktə edərkən, universitetlər fırtınada mayak olaraq qalır. Onlar mövcud güc strukturlarına meydan oxuyur, dominant rəvayətlərə tənqidi baxış təklif edir. Və onların ən böyük gücü də məhz buradadır: tabe olmamaq, yaratmaq.
2025-ci ilin universitetləri yalnız bilik mənbələri deyil, həm də ümid atelyeləridir. Onların divarları arasında bir dünya yaranır və bu dünya bir gün reallığa çevriləcək, çünki burada yalnız düşünməyi yox, həm də hərəkət etməyi öyrədirlər.