Azərbaycanda bu gün qlobal dəyişikliklərin burulğanı içində öz yolunu inamla tapmış bir ölkədir. Dünya enerji böhranlarının və ekoloji fəlakətlərin astanasında tarazlıq axtararkən, inkişaf etmiş dövlətlər müasir dövrün çağırışlarına çarə tapmaqda çətinlik çəkərkən, Azərbaycan heyrətamiz stabillik və uzaqgörənlik nümunəsi sərgiləyir.
Ölkəmiz fırtına içində öz yolunu dəqiqliklə tapan bir gəmi kimi, ağıllı strategiyanı innovativ həllərlə birləşdirərək irəliləyir.
Bir vaxtlar Azərbaycan çoxlarının gözündə yalnız neft və qaz - region iqtisadiyyatının əsas dayağı olan "qara qızıl" ilə tanınırdı.
Amma zaman dəyişir. Bu gün Azərbaycan addım-addım özünü yaşıl enerji və davamlı iqtisadi inkişaf sahəsində regional liderə çevirir. Bu transformasiyanın qətiyyəti təkcə təəccübləndirmir - o, ruhlandırır.
Şərq ilə Qərbin qovuşduğu məkanda yerləşən Azərbaycan strateji yanaşmasında Qərbin praqmatizmi ilə Şərqin müdrikliyini bir araya gətirməyi bacardı. Bərpaolunan enerji mənbələrinə sərmayələr, infrastrukturun modernləşdirilməsi və sosial islahatlar - bütün bunlar ölkəni müasir, ekoloji baxımdan məsuliyyətli və sosial yönümlü bir dövlətə çevirən genişmiqyaslı strategiyanın tərkib hissəsidir.
Cenevrədə Dünya İqtisadi Forumu tərəfindən açıqlanan enerji keçidi indeksinə əsasən, Azərbaycan 120 ölkə arasında 32-ci yerə yüksələrək İtaliya, Belçika, Çexiya və Slovakiya kimi inkişaf etmiş ölkələri geridə qoyub. Nailiyyət təsadüfi deyil və yalnız uğur kimi dəyərləndirilə bilməz. Bu, sistemli işin, düşünülmüş strategiyanın və təkcə öz ölkəsinin deyil, bütöv regionun gələcəyini dəyişdirmək istəyinin nəticəsidir.
Azərbaycan sübut edir ki, zəngin enerji ehtiyatlarına malik olan ölkə də enerji keçidində lider ola bilər. Bu, Azərbaycanın keçmiş təcrübəsindən dərs alaraq gələcəyə - daha işıqlı, ekoloji dayanıqlı və sabit bir dünyaya doğru cəsarətlə addımladığının bariz nümunəsidir.
Ölkəmizin enerji keçidində qazandığı uğurlardan biri enerji effektivliyi sahəsində əldə edilən yüksək göstəricilərdir. Dünya İqtisadi Forumunun məlumatına əsasən, Azərbaycan enerji effektivliyi göstəricisi üzrə hər 1000 dollar ÜDM-ə (alış gücü paritetinə görə) 2,62 vahid nəticə nümayiş etdirib. Müqayisə üçün, bu göstərici Norveçdə 0,7, İsveçrədə isə 1,32-dir. Bu, Azərbaycanın daha məhdud iqtisadi resurslara malik olmasına baxmayaraq, yüksək enerji effektivliyinə nail olduğunu göstərir.
Beləliklə, Azərbaycanın enerji resurslarının düzgün idarə edilməsi, energetika infrastrukturunun modernləşdirilməsinə yatırılan irimiqyaslı sərmayələr və enerji mənbələrinin şaxələndirilməsi mühüm rol oynayıb. Son illərdə Azərbaycan günəş və külək enerjisi də daxil olmaqla, bərpaolunan enerji mənbələrinin inkişafına xüsusi önəm verib ki, bu da enerji keçidində əsas amillərdən biri olub.
Prosesdə xarici sərmayələrin cəlbi və müasir texnologiyaların tətbiqi böyük əhəmiyyət kəsb edib. Azərbaycan dünyanın aparıcı enerji şirkətləri ilə bir sıra sazişlər imzalayaraq bərpaolunan enerji sahəsində iddialı layihələri həyata keçirməyə müvəffəq olub.
Azərbaycanın iqtisadi inkişafı və əhalinin rifah səviyyəsi də ölkənin uğurlu siyasətinin digər mühüm göstəriciləridir. İqtisadi inkişafın qiymətləndirilməsində Azərbaycan təkcə ÜDM göstəricisi ilə kifayətlənmir, eyni zamanda, daha müasir yanaşmalara əsaslanır. Bu yanaşma məşhur iqtisadçılar Saymon Kuznets və Məhbub ül Haqın nəzəriyyələrindən qaynaqlanır.
Amerikalı iqtisadçı və Nobel mükafatı laureatı Saymon Kuznets iqtisadi inkişafın qiymətləndirilməsi üçün adambaşına düşən ÜDM göstəricisini təklif etmişdi. Uzun illər bu göstərici ölkənin rifah səviyyəsini qiymətləndirməyin əsas meyarı hesab olunurdu. Amma zaman keçdikcə aydın oldu ki, ÜDM həmişə əhalinin real həyat keyfiyyətini əks etdirmir.
Bu baxımdan pakistanlı iqtisadçı Məhbub ül Haqın 1990-cı ildə təqdim etdiyi İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ) daha böyük əhəmiyyət qazandı. Sözügedən göstərici yalnız iqtisadi parametrləri deyil, həm də təhsil səviyyəsi, səhiyyə xidmətlərinin əlçatanlığı və ümumi sosial rifahı nəzərə alır. Məhbub ül Haqın məntiqinə görə, əgər ölkədə maliyyə resursları və düzgün idarəetmə varsa, həmin ölkənin əhalisi sağlam, savadlı və sosial baxımdan aktiv olmalıdır.
Azərbaycan İnsan İnkişafı İndeksi üzrə əhəmiyyətli irəliləyiş əldə edib. Səhiyyə sisteminə yatırılan sərmayələr, təhsil sahəsində islahatlar və sosial proqramlar bu sahədə göstəricilərin yaxşılaşmasına ciddi töhfə verib. Bütün bu uğurlar Azərbaycanın gələcəyə yönəlik siyasətinin əsas sütunlarından biridir. İnklüziv İnkişaf İndeksi Azərbaycanın uğurlu sosial-iqtisadi siyasətini əks etdirən mühüm göstəricilərdən biridir. Bu indeks ilk dəfə 2018-ci ildə Davosda Dünya İqtisadi Forumu tərəfindən təqdim olunaraq ölkələrin sosial-iqtisadi dayanıqlılığını 12 parametr üzrə qiymətləndirmişdir. Buraya gəlir səviyyəsi, təhsil və səhiyyə xidmətlərinə çıxış, ekoloji təhlükəsizlik və sosial bərabərlik kimi meyarlar daxildir. Azərbaycan bu indeksdə dünyada 25-ci yeri tutaraq mühüm uğura imza atıb. Nəticə ölkənin yalnız iqtisadi artım nümayiş etdirməklə kifayətlənmədiyini, həm də vətəndaşlarının sosial rifahının artırılması, bərabər imkanların yaradılması və həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsi istiqamətində mühüm addımlar atdığını göstərir.
Uğurun əsasını enerji effektivliyinin artırılması, innovativ həllərin tətbiqi və dayanıqlı iqtisadi artımın təmin edilməsi təşkil edir. Azərbaycan hökuməti xarici sərmayələrin cəlbinə və qabaqcıl texnologiyaların tətbiqinə xüsusi diqqət yetirərək infrastrukturun modernləşdirilməsi və bərpaolunan enerji mənbələrinin inkişafına geniş imkanlar yaratmışdır. Bu strategiya ölkənin iqtisadi sabitliyini və sosial rifahını artıraraq inklüziv inkişafın möhkəm əsaslarını formalaşdırmışdır.
Azərbaycanın ekoloji təmiz enerjiyə keçid sahəsindəki uğurları bu strategiyanın mühüm tərkib hissəsidir. Ölkə bərpaolunan enerji mənbələrinin inkişafı istiqamətində genişmiqyaslı layihələr həyata keçirir. Dekarbonizasiya və köhnəlmiş enerji mənbələrindən asılılığın azaldılması strategiyası çərçivəsində beynəlxalq enerji korporasiyaları ilə bir sıra iri müqavilələr imzalanıb.
Bu istiqamətdə mühüm addımlardan biri Azərbaycanın Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin "Masdar" şirkəti ilə 230 MVt gücündə günəş elektrik stansiyası və 240 MVt gücündə külək elektrik stansiyası inşasına dair müqavilə imzalaması olub. Hökumətin dəstəyi ilə həyata keçirilən bu layihələr karbon emissiyasının azaldılmasına və ölkənin enerji effektivliyinin artırılmasına mühüm töhfə verəcək.
2022-ci ildə isə Azərbaycan Səudiyyə Ərəbistanının "ACWA Power" şirkəti ilə 240 MVt gücündə külək elektrik stansiyası tikintisi üzrə müqavilə imzalayıb. Bu layihə regionun ən iri bərpaolunan enerji layihəsi olmaqla yanaşı, hər il atmosferə atılan karbon qazının 400 min ton azalmasına şərait yaradacaq. Bu göstərici təxminən 300 min ağacın əkilməsinə bərabərdir.
Azərbaycanın Energetika Nazirliyinin məlumatına görə, ölkə 2030-cu ilə qədər ümumi enerji balansında bərpaolunan enerji mənbələrinin payını 30%-ə çatdırmağı hədəfləyir. Bu məqsədlə Qarabağ və Şərqi Zəngəzur ərazilərində hidroelektrik stansiyalar, günəş və külək elektrik parklarının tikintisi nəzərdə tutulur. Həmin regionlar yaşıl enerji potensialı baxımından böyük imkanlara malikdir və onların enerji şəbəkəsinə inteqrasiyası yalnız ölkənin enerji təhlükəsizliyini gücləndirməklə kifayətlənməyəcək, eyni zamanda, işğaldan azad edilmiş ərazilərdə yeni iş yerlərinin açılmasına və iqtisadi inkişafın sürətlənməsinə təkan verəcək.
Enerji sahəsindəki uğurlar Azərbaycanın iqtisadi modernizasiyası və əsas makroiqtisadi göstəricilərindəki sabit artımla müşayiət olunur. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, Azərbaycanın ÜDM-i 4,6% artaraq 95 milyard ABŞ dollarına çatıb. Bu artımın əsas hərəkətverici qüvvəsi isə 7,8% böyümə nümayiş etdirən qeyri-neft sektoru olub.
Xüsusilə informasiya texnologiyaları, kənd təsərrüfatı və logistika sahəsində nəzərəçarpacaq irəliləyişlər əldə olunub. Azərbaycan Avrasiya regionunda mühüm logistika qovşağına çevrilmək məqsədilə nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafına xüsusi diqqət yetirir. Bu istiqamətdə Zəngəzur dəhlizi layihəsi Azərbaycanın regional nəqliyyat və ticarət qovşağı kimi mövqeyini daha da möhkəmləndirəcək. Ekspertlərin fikrincə, bu layihə sayəsində Azərbaycanın Türkiyə və Mərkəzi Asiya ölkələri ilə ticarət dövriyyəsi 30-40% artacaq.
Son illərdə Azərbaycanın həyata keçirdiyi Strateji Yol Xəritəsi ölkənin iqtisadi şaxələndirilməsini, neft-qaz sektorundan asılılığın azaldılmasını və rəqəmsal texnologiyaların inkişafını hədəfləyir. Bu plan Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondu kimi nüfuzlu beynəlxalq maliyyə institutları tərəfindən yüksək qiymətləndirilib.
Azərbaycan yalnız iqtisadiyyat deyil, sosial sahədə də mühüm nailiyyətlər əldə edib. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramının (UNDP) məlumatına görə, Azərbaycanın İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ) 0,820 təşkil edib ki, bu da ölkəni inkişaf etmiş dövlətlər səviyyəsinə çıxarır. Bu göstərici təhsil, səhiyyə və gəlir səviyyəsi kimi mühüm parametrləri əhatə edir.
Son illərdə Azərbaycanda orta ömür uzunluğu da artım nümayiş etdirir. Əgər 2010-cu ildə bu göstərici 71,9 il təşkil edirdisə, 2023-cü ildə bu rəqəm 74,2 il-ə yüksəlib. Səhiyyə sahəsində əldə edilən bu irəliləyiş müasir tibb mərkəzlərinin və klinikalarının tikintisi, habelə 4 milyondan çox vətəndaşı əhatə edən icbari tibbi sığorta sisteminin tətbiqi ilə sıx bağlıdır.
Təhsil sahəsində də Azərbaycan əhəmiyyətli nailiyyətlər qazanıb. Təhsil sektoruna ayrılan vəsait 2,5 milyard ABŞ dolları təşkil edib ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 18% çoxdur. Xüsusilə innovativ texnologiyaların və rəqəmsal bacarıqların inkişafı sahəsində həyata keçirilən layihələr gənclərin qlobal əmək bazarında rəqabət qabiliyyətini artırmağa xidmət edir.
Azərbaycanın əldə etdiyi bu uğurlar ölkənin dayanıqlı inkişaf və sosial rifah sahəsində apardığı məqsədyönlü siyasətin nəticəsidir. Azərbaycan özünün strateji yanaşması, iqtisadi modernizasiya və sosial inkişaf siyasəti ilə regionda sabitliyin və rifahın möhkəmləndirilməsində mühüm rol oynayır.
İnklüziv inkişaf indeksi və sosial siyasət sahəsində Azərbaycan mühüm nailiyyətlərə yiyələnib. Ölkə bu indeks üzrə dünyada 25-ci yeri tutaraq yüksək sosial-iqtisadi sabitlik nümayiş etdirib. Bu indeks təhsil və səhiyyə xidmətlərinə çıxış, ekoloji təhlükəsizlik və iqtisadi imkanlarda bərabərlik daxil olmaqla 12 parametr əsasında ölkələrin sosial-iqtisadi dayanıqlılığını qiymətləndirir. Azərbaycan 2023-cü ildə orta əməkhaqqının sabit artımını da nümayiş etdirib. Həmin il ölkədə orta aylıq əməkhaqqı 900 manat (təxminən 530 ABŞ dolları) təşkil edərək əvvəlki illə müqayisədə 15% artıb. Bununla paralel olaraq hökumət aztəminatlı təbəqələrin sosial müdafiəsini gücləndirən geniş proqramlar həyata keçirib ki, bu da yoxsulluğun səviyyəsinin azalmasına səbəb olub. BMT-nin məlumatına görə, 2001-ci ildə Azərbaycanda yoxsulluq səviyyəsi 49% olduğu halda, hazırda bu göstərici 5%-dən aşağı düşüb.
Azərbaycan enerji sahəsindəki potensialını da effektiv şəkildə dəyərləndirir və eyni zamanda bərpaolunan enerji mənbələrinin inkişafına mühüm yer ayırır. Energetika Nazirliyinin məlumatına əsasən, 2024-cü ildə Azərbaycanın enerji sisteminin ümumi gücü 7,6 QVt təşkil edir ki, bunun 1 QVt-dan çoxu yaşıl enerji mənbələrinin payına düşür. Bu rəqəmlərin artımı yeni layihələr hesabına davam edir.
Xatırladaq ki, Azərbaycan Avropa İttifaqı, Gürcüstan, Macarıstan və Rumıniya ilə "Yaşıl Enerji Dəhlizi" sazişi imzalıb. Bu sazişə əsasən, Azərbaycan 2027-ci ilə qədər Avropaya 4 QVt gücündə bərpaolunan enerji mənbələrindən hasil edilən elektrik enerjisi ixrac edəcək. Bu layihə regionda yaşıl enerji sahəsində ən iri infrastruktur layihəsi olmaqla yanaşı, Qara dənizin dibi ilə uzunluğu 1 195 km olan sualtı kabelin çəkilməsini nəzərdə tutur. Ekspertlərin fikrincə, layihə Şərqi Avropada enerji təhlükəsizliyini təmin edəcək və Avropanın ənənəvi karbohidrogen resurslarından asılılığını əhəmiyyətli dərəcədə azaldacaq.
Azərbaycan postmünaqişə bölgələri olan Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda da bərpaolunan enerji potensialını genişləndirir. Energetika Nazirliyinin proqnozlarına əsasən, bu ərazilərdə ümumi gücü 5 QVt olan enerji layihələrinin həyata keçirilməsi planlaşdırılır ki, bu da ölkənin ümumi enerji istehsalında yaşıl enerjinin payını əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq.
Beynəlxalq Bərpaolunan Enerji Agentliyinin (IRENA) məlumatına görə, 2020-2024-cü illər arasında Azərbaycanda bərpaolunan enerji layihələrinə yatırılan investisiyaların ümumi həcmi 2,5 milyard ABŞ dollarını ötüb və 2030-cu ilə qədər bu göstəricinin 5 milyard dollara çatdırılması planlaşdırılır. Bu genişmiqyaslı layihələr Azərbaycanın karbon emissiyalarını azaltmaq və enerji təhlükəsizliyini təmin etmək üçün qlobal səylərə verdiyi töhfənin bariz nümunəsidir.
Azərbaycan iqtisadiyyatını uğurla şaxələndirərək neft-qaz sektorundan asılılığını azaltmağa nail olub. Xüsusilə informasiya texnologiyaları sektoru aktiv inkişaf edir. Azərbaycan texnoparklar və startap sektorunu inkişaf etdirərək xarici investisiyaların cəlbinə nail olur. "Rəqəmsal Azərbaycan" dövlət proqramı çərçivəsində 150 milyon ABŞ dollarından çox vəsait IT infrastrukturunun inkişafına yönəldilib. Bu tədbirlər nəticəsində yüksək texnologiyalar sahəsində xidmət ixracı 40% artıb, texnoparklarda qeydiyyatdan keçmiş şirkətlərin sayı isə 30% yüksəlib.
Azərbaycanın sosial siyasəti də mühüm uğurlar qazanıb. BMT-nin İnkişaf Proqramının (UNDP) məlumatına görə, ölkənin İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ) 2015-ci ildəki 0,754-dən 2023-cü ildə 0,820-yə yüksələrək Azərbaycanı yüksək insan inkişafı səviyyəsinə malik ölkələr kateqoriyasına daxil edib. Bu göstərici təhsil, səhiyyə və gəlir səviyyəsi kimi əsas meyarları əhatə edir.
Bununla yanaşı, pensiya və sosial müavinətlərin artırılması nəticəsində ölkədə yoxsulluq səviyyəsi 4,9%-ə enib ki, bu da MDB ölkələri arasında ən yaxşı göstəricilərdən biridir.
Sosial sahədə mühüm addımlardan biri də icbari tibbi sığorta sisteminin tətbiqi olmuşdur. Bu sistem əhalinin 90%-ni əhatə edərək tibbi xidmətlərin əlçatanlığını, xüsusilə də ucqar bölgələrdə yaşayan əhalinin sosial müdafiəsini əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır.
Azərbaycanın enerji və iqtisadiyyat sahəsində əldə etdiyi uğurlar ölkənin geosiyasi mövqelərini də gücləndirib. Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə Avropaya qaz ixracı layihəsi çərçivəsində Azərbaycan Avropa İttifaqının əsas tərəfdaşına çevrilib. 2027-ci ilə qədər Avropaya Azərbaycan qazının ixracı 20 milyard kubmetrə çatdırılacaq.
Azərbaycanın enerji transformasiyası, iqtisadi modernizasiya və sosial siyasət sahəsindəki uğurları uzunmüddətli strateji yanaşma və innovativ inkişaf siyasətinin nəticəsidir. Ölkə iqtisadi artımla sosial sabitliyi balanslaşdıraraq nümunəvi model formalaşdırıb. Azərbaycan yaşıl enerji, rəqəmsal iqtisadiyyat və sosial inkişaf sahələrində həyata keçirdiyi genişmiqyaslı layihələrlə regionda lider mövqeyini daha da möhkəmləndirməkdə davam edir. Bu uğurlar Azərbaycanın dayanıqlı və inklüziv inkişaf modelinin nə qədər uğurlu olduğunu bir daha sübut edir.