Bakı. Trend:
Amerika həmişə qlobal siyasətdə mütləq lider olduğunu düşünməyə vərdiş edib. Lakin bu gün dünya onun nəzarətindən çıxır. Əgər Vaşinqton əvvəllər tək bir qərarla bütöv ölkələrin iqtisadiyyatını məhv edə bilirdisə, indi onun qarşısında yeni bir güc – BRİCS dayanır. Bir zamanlar ikinci dərəcəli hesab edilən bu blok bu gün Amerikanın hegemoniyasına birbaşa meydan oxuyur.
Donald Tramp Ağ Evə qayıtdı - özü də elə bir vaxtda ki, qlobal qüvvələr balansı dəyişməkdədir. O, sərt metodlara öyrəşib – bazarlıq etməyi, təhdid etməyi, cəzalandırmağı sevir. Amma BRİCS-i itaətə məcbur edə biləcəkmi? Yoxsa onun təzyiqləri əks təsir göstərərək bu birliyin dünya nizamını yenidən qurmaq səylərini daha da sürətləndirəcək?
… Amerika artıq ona aid olmayan yeni bir dünyaya oyanır. Vaşinqton indiyə qədər qlobal siyasəti öz səhnəsi hesab edirdi - burada qaydaları o müəyyənləşdirir, müttəfiqləri və rəqibləri isə bu qaydalara uyğun oynamalı olurdular. Lakin zaman dəyişdi. Bir vaxtlar "inkişaf etməkdə olan ölkələrin klubu" kimi qəbul edilən BRİCS indi tamamilə müstəqil və güclü aktora çevrilib. Bu birlik Amerikanın qlobal üstünlüyünə açıq şəkildə meydan oxuyur.
ABŞ əvvəllər Qlobal Cənuba məhəl qoymamağa vərdiş etmişdi. Amma indi vəziyyət dəyişib – Vaşinqton məcburdur ki, bu yeni qüvvə mərkəzini ciddi qəbul etsin. Çünki BRİCS artıq sadəcə çoxqütblülüyün simvolu deyil, qlobal güclər balansını real şəkildə dəyişən sistemə çevrilib. Vaşinqton isə buna qarşı nə edə bilər? Ağ Evə bazarlığı sevən, amma kompromislərdən nifrət edən Donald Tramp qayıdır. O, dünyanı qara və ağ rənglərdə görür: ya Amerikanın yanındasan, ya da onun əleyhinəsən.
Lakin BRİCS-ə ayrıca bir dövlət kimi yanaşmaq mümkün deyil. Bu, artıq fərdi iqtisadiyyatlardan ibarət dağınıq birlik deyil, qlobal səviyyədə güclənən, vahid ideoloji xəttə malik bir blokdur. Bu birlik dünyaya dollar sisteminə, Amerikanın maliyyə nəzarət mexanizmlərinə və Qərbin qaydalarına alternativ təqdim edir. BRİCS, ABŞ-ın sanksiyalarla cəzalandırmağa alışdığı ölkələr üçün bir növ siyasi sipərə çevrilməkdədir.
BRİCS – yeni güc mərkəzi
Ötən ilin oktyabrında Kazanda BRİCS liderlərinin toplaşması ilə yeni geosiyasi reallıq təsdiq olundu. Bu bloka təkcə Qlobal Cənubun ən böyük iqtisadiyyatları deyil, eyni zamanda beynəlxalq qaydaları yenidən formalaşdırmaq potensialına malik strateji ölkələr daxil oldu. Rusiya, Çin, Hindistan, Braziliya və Cənubi Afrika bu birliyi Misir, Efiopiya, İran, BƏƏ və İndoneziya ilə daha da gücləndirdi. İlk dəfə BRİCS eyni anda üç qitəni əhatə edərək öz təsirini əsas bazarlara, enerji resurslarına və siyasi bölgələrə yaydı.
Məhz Kazanda Çin lideri Si Cinpin yeni dövrün manifesti hesab olunan ifadəni səsləndirdi: “Biz BRİCS-in potensialından tam istifadə etməli və qlobal çağırışlara cavab strategiyası hazırlamalıyıq.”
Qərb hesab edirdi ki, Rusiyaya qarşı tətbiq olunan sanksiyalar Moskvanı beynəlxalq təcridə salacaq. Amma bu, baş verdi? ABŞ-ın qlobal siyasətdən sıxışdırmağa çalışdığı prezident Vladimir Putin dünya liderlərini qəbul edir və yeni qlobal düzənlə bağlı danışıqlar aparır.
Bundan başqa, BMT-nin Baş katibi Antonio Quterreşin BRİCS sammitində iştirakı xüsusi diqqət çəkdi. O, sadəcə orada iştirak etmədi, açıq şəkildə beynəlxalq maliyyə sisteminin yenidən qurulmasının və qlobal idarəetməyə yeni yanaşmanın zəruriliyini bildirdi. Beləliklə, ilk dəfə BMT BRİCS-i təkcə iqtisadi blok kimi deyil, tamhüquqlu siyasi aktor kimi qəbul etdiyini nümayiş etdirdi.
Tramp seçim qarşısında: Zərbə endirmək, yoxsa razılaşmaq?
Amerika artıq dünyanı şərtsiz şəkildə özünə tabe etdirə bilmir. Bu şəraitdə Vaşinqton hansı addımları ata bilər? Tramp oyunun dəyişdiyini qəbul edəcəkmi?
Birinci variant: sərt təzyiq, sanksiyalar, iqtisadi müharibə
Tramp preventiv zərbə endirməyə, Rusiyaya, Çinə və İrana qarşı sanksiyaları sərtləşdirməyə, Hindistan və Braziliyanı seçim qarşısında qoymağa – ya Amerika, ya da BRİCS – cəhd göstərə bilər. O, bu blokla əməkdaşlıq edən şirkətlərə qarşı ikinci dərəcəli sanksiyalar tətbiq edə, BRİCS ölkələrinin ABŞ texnologiyalarına, maliyyə sistemlərinə və qlobal investisiyalara çıxışını məhdudlaşdıra bilər.
Amma sual yaranır: bu, işləyəcəkmi? Əgər əvvəllər sanksiyalar bütöv iqtisadiyyatları iflic edə bilirdisə, bu gün BRİCS alternativ maliyyə mexanizmləri yaradır. Rusiya və Çin artıq rublla və yuanla hesablaşmaları həyata keçirir. Hindistan sanksiyalardan yan keçməyin yollarını axtarır. Ərəb ölkələri neft ticarətində dollardan imtina etməyi müzakirə edirlər.
İkinci variant: BRİCS-i daxildən parçalamaq cəhdi
Vaşinqton BRİCS daxilindəki ziddiyyətlərdən istifadə etməyə çalışa bilər. Hindistanla Çinin tarixi rəqabətindən yararlanmaq, Braziliyaya təzyiq göstərmək, Cənubi Afrikanı ticarət razılaşmaları ilə ələ almaq cəhdləri mümkündür. ABŞ BRİCS-i "avtoritarlar klubu" kimi təqdim edərək, inkişaf etməkdə olan ölkələri Moskva və Pekindən uzaq durmağa inandırmağa çalışa bilər.
Lakin bu, nə dərəcədə realdır? Qərb uzun müddət Qlobal Cənuba ikinci dərəcəli aktor kimi baxıb. BRİCS isə bu ölkələrə təkcə bərabərhüquqlu əməkdaşlıq deyil, həm də inkişaf üçün alternativ model təklif edir.
Üçüncü variant: kompromis və çoxqütblü dünyaya uyğunlaşma
ABŞ dünya nizamının dəyişdiyini qəbul edib, yeni reallıqlara uyğunlaşmağa çalışa bilərmi? G20-nin rolunu bərpa etmək, BRİCS ölkələrinə daha açıq olan Beynəlxalq Valyuta Fondunu (BVF) və Dünya Bankını islah etmək kimi addımlar atıla bilərmi? Bu, rasionallıq tələb edən bir yanaşmadır. Lakin rasionallıq və Donald Trampın siyasi üslubu bir araya sığmır.
BRİCS Amerikanın ticarət zəncirlərini qıra biləcəkmi?
Bir zamanlar qlobal iqtisadiyyatın təməl daşı hesab edilən Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) bu gün keçmişin reliktinə çevrilib. Bərabərhüquqlu ticarət prinsiplərinin arxasında Qərbin sərt diktaturası dayanırdı. ABŞ uzun müddətdir ÜTT-ni öz maraqlarına uyğun tənzimləmə alətinə çevirib – lazımi yerlərdə ticarət maneələri yaradıb, sərfəli iqtisadi mexanizmləri irəli sürüb. Lakin indi bu sistem çökür.
Vaşinqton ÜTT-nin əsas mexanizmlərini iflic edib – Apellyasiya Orqanına yeni hakimlərin təyin olunmasını bloklayaraq mübahisələrin həlli sistemini məhv edib. Bu isə o deməkdir ki, artıq qlobal ticarətdə müstəqil arbitraj mövcud deyil – yalnız gücün diktəsi var. ABŞ beynəlxalq qaydaları açıq şəkildə pozur, sanksiyalar tətbiq edir, ticarət müharibələri aparır və öz maraqlarına uyğun olmayan müqavilələri ləğv edir.
BRİCS uzun müddətdir bu problemi anlayırdı, lakin indi qlobal ticarət mexanizmləri çökərkən, bu birlik dünyaya alternativ təklif etmək üçün unikal bir imkana sahibdir. Və proses istənilən qədər sürətli getməsə də, fundamental dəyişikliklər artıq başlanıb.
BRİCS artıq Vaşinqtonun yazdığı qaydalarla oynamayacaq. Son illər blok qlobal ticarət sistemini paralel alternativlə əvəzləmək istiqamətində mühüm addımlar atıb:
İkitərəfli və çoxtərəfli ticarət sazişlərinin genişləndirilməsi:
- Rusiya və Çin Avrasiya İqtisadi İttifaqı (Aİİ) çərçivəsində əməkdaşlığı artırır.
- Hindistan Çinə və Rusiyaya qarşı ehtiyatlı münasibət göstərsə də, ticarət əlaqələrini genişləndirir.
- Braziliya və Cənubi Afrika Qlobal Cənub bazarlarına çıxış əldə edərək, Qərb korporasiyalarından asılılığı azaldır.
Qərb maliyyə institutlarına alternativlərin yaradılması:
- BRİCS-in Yeni İnkişaf Bankı (NDB) artıq BVF və Dünya Bankının iştirakı olmadan layihələri maliyyələşdirə bilir.
- İndi BRİCS ölkələri arasında məhsulların sertifikasiyası üzrə vahid sistem yaradılması müzakirə olunur ki, bu da ticarət proseslərini sürətləndirəcək.
Dolların hegemoniyasının qırılması:
- Çin beynəlxalq ödənişlərdə yuanın istifadəsini genişləndirir.
- Rusiya artıq Hindistan və Çinlə ticarətdə dollardan tamamilə imtina edib.
- Yaxın Şərq ölkələri isə neft satışında dollardan imtina etməyi açıq şəkildə müzakirə edirlər.
Vahid BRİCS valyutasının yaradılması hələ ki, ehtiyatla qarşılanır, lakin milli valyutalarla hesablaşmalara keçid artıq realdır. Bundan əlavə, Rusiya və Çin Mərkəzi Bankların Rəqəmsal Valyutaları (CBDC) əsasında yeni hesablaşma sistemini test edir. Bu sistem SWIFT-dən və ABŞ sanksiyalarından yan keçməyə imkan verəcək.
Nəticə olaraq, BRİCS yalnız iqtisadi blok olmaqdan çıxaraq, qlobal güc mərkəzinə çevrilir. ABŞ-ın təzyiqləri bu prosesi nə yavaşlada, nə də dayandıra bilər – əksinə, Vaşinqtonun sərt siyasəti BRİCS ölkələrinin daha sıx birləşməsinə və alternativ dünya düzəninin qurulmasına təkan verir.
Vaşinqton artıq köhnə metodlarının işləmədiyi bir reallıqla üz-üzədir. Bir zamanlar çox təsirli olan sanksiyalar indi gözlənilən nəticəni vermir. Rusiya məhdudiyyətlərə baxmayaraq sənayesini inkişaf etdirir və Qlobal Cənubla əlaqələrini gücləndirir. Çin ABŞ-ın ticarət müharibəsi təhdidlərinə cavab olaraq yüksək texnologiyalar sektorunu daha da sürətlə inkişaf etdirir. İran isə sanksiyalara baxmayaraq neft ixracını artırır və BRİCS-lə əməkdaşlığını genişləndirir.
Tramp sərt konfrontasiya yolunu seçərək BRİCS-i daxildən parçalamağa cəhd edə bilər. Hindistanı öz tərəfinə çəkmək üçün ona hərbi və iqtisadi üstünlüklər təklif edə, Braziliya və Cənubi Afrikaya Qərb bazarlarına çıxış imkanı ilə təzyiq göstərə bilər.
Ancaq bu nə dərəcədə effektiv olacaq? Hindistan artıq anlayır ki, ABŞ etibarlı tərəfdaş deyil: Vaşinqton öz maraqları naminə müttəfiqlərindən asanlıqla imtina edir. Braziliya üçün isə əsas bazar Amerika yox, Çindir.
Digər yol yeni reallığa uyğunlaşmaqdır. Tramp Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və Dünya Bankını islah edərək onları inkişaf etməkdə olan ölkələrə daha açıq edə bilərdi. Amma Tramp çoxtərəfli institutlara inanan siyasətçi deyil. Onun üslubu ultimatumlar və ticarət razılaşmalarıdır, diplomatiya yox.
Belə olan halda üçüncü yol qalır – təcrid və ticarət müharibəsi. Tramp BRİCS ölkələrinə qarşı yeni tariflər tətbiq edə, ABŞ iqtisadiyyatını qorumaq üçün yeni maneələr qura bilər. Amma bu da nəticəsizdir. Qlobal ticarət artıq ABŞ-ın ətrafında dönmür. Əgər BRİCS öz effektiv və gəlirli ticarət sistemini yarada bilsə, digər Qlobal Cənub ölkələri də ona qoşulacaq.
Amerika artıq qlobal ticarəti idarə etmir – bu, faktdır.
Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) praktik olaraq iflic vəziyyətindədir, BRİCS isə yeni iqtisadi güc mərkəzinə çevrilir. Bu birlik hələ Qərb sistemini tamamilə əvəzləyə bilmir, lakin Vaşinqtonun diktəsindən kənar alternativ strukturlar formalaşdırır.
Əgər Tramp konfrontasiya yolunu seçərsə, o, bu prosesi yalnız sürətləndirəcək. Əgər uyğunlaşmağa çalışarsa, çoxqütblü dünyanın artıq reallığa çevrildiyini qəbul etməli olacaq.
BRİCS-in məqsədi köhnə dünyanı dağıtmaq deyil, yeni bir sistem qurmaqdır – elə bir sistem ki, burada ticarət qaydalarını tək bir ölkə müəyyən etmir. Bu yeni reallıq isə ABŞ istəsə də, istəməsə də yaranacaq.
Tramp administrasiyası qarşısında ciddi seçim dayanır:
- BRİCS-ə təzyiq göstərmək, onu parçalamaq,
- Yaxud yeni reallığa uyğunlaşmaq.
1. Sərt sanksiyalar və təzyiq siyasəti
Vaşinqton heç bir kompromisə getmədən BRİCS-lə açıq qarşıdurmaya gedə bilər.
- Çin, Rusiya və İrana qarşı daha sərt sanksiyalar tətbiq edərək onların ABŞ texnologiyalarına çıxışını məhdudlaşdırmaq.
- BRİCS ölkələrinin milli valyutalarda ticarətini bloklamaq və alternativ maliyyə sistemlərinə mane olmaq.
- Müttəfiqlərini BRİCS ölkələri ilə ticarəti məhdudlaşdırmağa məcbur etmək.
Lakin bu yanaşma effektiv olacaqmı? Sanksiyalar artıq əvvəlki qədər qorxulu deyil. Rusiya izolyasiyaya uyğunlaşıb, Çin öz müstəqil iqtisadi modelini qurur, İran isə ABŞ-ın qadağalarına baxmayaraq neft ticarətini davam etdirir. BRİCS isə Vaşinqtonun təsirini azaltmaq üçün paralel iqtisadi sistemlər qurmağa başlayıb.
2. BRİCS-i daxildən parçalamaq
Əgər Tramp BRİCS-i sıradan çıxara bilməsə, onun daxilində parçalanma yaratmağa çalışa bilər.
- Hindistanı Çinlə qarşıdurmaya sövq etmək üçün ərazi mübahisələrindən istifadə etmək.
- Braziliya və Cənubi Afrikanı iqtisadi imtiyazlarla öz tərəfinə çəkmək.
- BRİCS ölkələrində daxili sabitliyi pozmaq üçün onların zəif nöqtələrinə təzyiq göstərmək.
Ancaq dünya artıq 20 il əvvəlki dünya deyil. Hindistan anlayır ki, ABŞ ondan yalnız öz maraqları üçün istifadə edir. Braziliya Çindən iqtisadi cəhətdən çox asılıdır. Cənubi Afrika isə Qlobal Cənubun yüksəlişinin qarşısının alına bilməyəcəyini dərk edir.
3. ABŞ-ın ənənəvi təsir institutlarını canlandırmaq
Teorik olaraq, Tramp ABŞ-ın təsirini bərpa etmək üçün G7, G20, BVF və Dünya Bankı kimi institutları yenidən gücləndirə bilərdi.
- BVF və Dünya Bankını islah edərək inkişaf etməkdə olan ölkələri daha çox cəlb etmək.
- G20-ni BRİCS-ə qarşı güclü alternativ kimi möhkəmləndirmək.
- Avropa İttifaqı, Yaponiya, Kanada və Avstraliya ilə əlaqələri gücləndirərək BRİCS-ə kollektiv təzyiq göstərmək.
Ancaq problem ondadır ki, Tramp özü bu institutlara inanmır. O, çoxşaxəli təşkilatlara və diplomatik mexanizmlərə etibar etmir. Onun üçün önəmli olan yalnız şəxsi sövdələşmələr və iqtisadi qazancdır. Tramp kompromis siyasətini deyil, təkbaşına mübarizəni üstün tutur.
Nəticə: ABŞ artıq əvvəlki dünya deyil
Trampın administrasiyası bu reallıqla üzləşməlidir: Amerika artıq dünya iqtisadiyyatını təkbaşına idarə edə bilmir. Vaşinqton ya yeni reallığa uyğunlaşaraq çoxqütblü sistemi qəbul etməli, ya da BRİCS-lə sərt mübarizəyə başlayaraq onun güclənməsini daha da sürətləndirməlidir.
BRİCS-in məqsədi ABŞ-ı sıradan çıxarmaq deyil, lakin bu blok artıq Vaşinqtonun təkhakimiyyətliliyini qəbul etmir. Bu, qaçılmaz bir prosesdir – və ABŞ-ın yeni qlobal düzənə necə reaksiya verəcəyi yaxın illərin əsas sualı olacaq.
Qlobal düzən üçün nəticələr
Tramp hansı ssenarini seçməsindən asılı olmayaraq, o, Amerikanın hələ hazır olmadığı yeni reallıqla üz-üzə qalacaq.
Birincisi, BRİCS artıq sadəcə iqtisadi blok deyil, tamhüquqlu geosiyasi gücdür. Bu birlik ticarətdən maliyyəyə, beynəlxalq təhlükəsizlikdən diplomatiyaya qədər qlobal məsələlərdə koordinasiyalı fəaliyyət göstərir.
İkincisi, dünya çoxqütblü nizamın formalaşmasına doğru irəliləyir və Vaşinqton artıq təkbaşına qaydalar diktə edə bilmir. ABŞ-ın sanksiyalarla təzyiq siyasəti getdikcə əks effekt verir – ölkələr Vaşinqtona tabe olmaq əvəzinə, alternativlər axtarır və birləşirlər.
Üçüncüsü, Tramp ya uyğunlaşmalı, ya da Amerikanın qlobal təsirini daha da itirməyə razı olmalıdır. BRİCS-i görməzdən gəlmək artıq mümkün deyil, ancaq onu zəiflətmək də real görünmür.
Trampın cavabı hansı olacaq?
Aqressiv qarşıdurma (iqtisadi müharibə, sanksiyalar, təzyiq)
- Rusiya, Çin və İrana qarşı daha sərt sanksiyalar tətbiq etmək.
- BRİCS-in qlobal ticarətdən və maliyyə sistemlərindən təcrid edilməsinə cəhd göstərmək.
- Mənfi tərəfi: Bu siyasət dedollarizasiyanı və alternativ iqtisadi sistemlərin yaradılmasını daha da sürətləndirə bilər.
Qismən əməkdaşlıq və dialoq cəhdi
- Hindistan, Braziliya və Cənubi Afrika ilə münasibətləri inkişaf etdirmək.
- İnkişaf etməkdə olan ölkələri cəlb etmək üçün beynəlxalq təşkilatlarda müəyyən islahatlar aparmaq.
- Mənfi tərəfi: Tramp çoxtərəfli institutlara inanmır və bu yanaşma onun siyasi üslubuna ziddir.
İzolyasiya siyasəti və proteksionizm
- ABŞ qlobal təşkilatlardakı iştirakını azaldaraq daxili problemlərə fokuslanır.
- Amerika iqtisadi millətçiliyə yönəlir və sərt ticarət baryerləri tətbiq edir.
- Mənfi tərəfi: Bu yanaşma BRİCS-ə daha çox manevr imkanı verəcək və onun qlobal iqtisadiyyatda dominant güc olmasını sürətləndirəcək.
Amerika artıq dünyanın sahibi deyil
Vaşinqton hansı cavabı verirsə versin, bir şey aydındır – ABŞ artıq yeganə güc mərkəzi deyil. BRİCS sadəcə böyümür, o, yeni bir reallıq formalaşdırır – burada Amerikanın diktəsi artıq qanun deyil.
Tramp bunu qəbul edəcəkmi? Yoxsa o, Amerikanın əldən çıxan hegemonluğu uğrunda mübarizə apararaq yalnız qlobal güc balansının ABŞ-ın ziyanına dəyişməsini sürətləndirəcək?
BRİCS artıq gələcəyi qurur. Sual budur: Amerika bu gələcəyin bir hissəsi olacaq, yoxsa dəyişən dünyanın reallıqlarına uyğunlaşa bilməyən bir imperiya kimi tarixə qarışacaq?
ABŞ uzun müddət beynəlxalq düzənin sahibi olmağa öyrəşib. Amma indi bu nizam dağılır. Vaşinqton hələ də bunu açıq şəkildə qəbul etməyə hazır deyil, amma reallıq budur: heç bir ölkə artıq ABŞ-dan əvvəlki kimi qorxmur.
BRİCS sadəcə iqtisadi birlik deyil.
- O, yeni bir dövrün manifestidir.
- O, sübut edir ki, ABŞ-ın sanksiyalarına alternativlər mövcuddur.
- O, dünyaya göstərir ki, qlobal ticarət artıq dollara məhkum deyil.
Tramp bu reallıqla barışacaqmı?
Yoxsa o, reallıqla müharibəyə davam edərək ABŞ-ı daha çox düşmən qazanmış, təcrid olunmuş bir qalaya çevirəcək?
Bu suallar təkcə ABŞ-ın deyil, bütövlükdə qlobal düzənin taleyini müəyyən edəcək. Və bəlkə də ən vacib həqiqəti üzə çıxaracaq: XXI əsr Amerikanın əsri deyil.
Bu, çoxqütblülük uğrunda mübarizənin əsridir – və BRİCS bu mübarizənin əsas qüvvələrindən birinə çevrilir.