Bakı. Trend:
ABŞ-nin dövlət başçısı Donald Trampın vasitəçiliyi ilə Vaşinqtonda aparılan danışıqlardan və sənədlərin imzalanmasından sonra erməni siyasəti üçün nadir rast gəlinən ümid fasiləsi yarandı.
Ağ Evdəki prosesin nəticəsi- liderlərin birgə bəyanatı və “Sülhün və dövlətlərarası münasibətlərin qurulması haqqında Saziş”in paraflanmış mətni (sonradan bu sənəd Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin və baş nazirin saytlarında dərc olundu, Paşinyan isə onu Facebook paylaşımında belə təqdim etdi: “Bu, möhkəm təməl… razılaşmaların balanslı nəticəsi”).
Avqustun 11-də tərəflər sənədin tam mətnini açıqladılar. Əsas bəndlər bunlardır: suverenlik və sərhədlərin qarşılıqlı tanınması; indi və gələcəkdə ərazi iddialarından imtina; gücdən istifadə etməmək; müqaviləni icra etməmək üçün daxili qanunlara istinadın yolverilməzliyi; sərhəd boyunca üçüncü ölkə qüvvələrinin yerləşdirilməsinə qadağa; razılaşdırılmış qaydalar əsasında delimitasiya və demarkasiya üzrə birgə hökumətlərarası komissiyaların işə başlaması.
Bu artıq “niyyət bəyanatı” deyil, 17 maddədən ibarət hüquqi cəhətdən işlənmiş çərçivədir.
Vaşinqton səhnəsinin strateji qatı da var idi. Görüşdə ABŞ-nin Ermənistanın cənubundan keçəcək gələcək multimodal tranzit dəhlizi üzərində funksional patronajı rəsmiləşdi. İctimai müzakirələrdə bu marşrut artıq TRIPP (Trump Route for International Peace and Prosperity) adlandırılır: magistral Azərbaycanın əsas hissəsini Naxçıvanla birləşdirəcək, amma Ermənistan yurisdiksiyası qorunacaq. Bu “xarici hərbi dəhliz” deyil, hüquqi təminatlarla möhkəmləndirilmiş iqtisadi layihədir. ABŞ infrastrukturun inkişafında eksklüziv hüquqlar əldə edib, liderlər isə Minsk prosesinin mənasını itirdiyini əsas gətirərək ATƏT-ə müraciətlə onun bağlanmasını təsdiqləyiblər.
Ermənistanda müxalif dalğa həm gözlənilən, həm də ritual xarakterli idi. Sabiq prezident Serj Sarqsyanın Respublikaçılar Partiyası və müttəfiq bloklar “yeni mövcudiyyət təhdidlərindən”, “kapitulyasiyadan” və “artsaxlıların hüquqlarının bərpasına maneələrdən” danışmağa başladılar. Təbii ki, illərlə münaqişənin status-kvosunu leqitimləşdirmək üçün istifadə etdikləri eyni ritorika ilə. Amma ritorika faktı dəyişmir: 2023-cü il hüquqi və faktiki olaraq “status” mövzusunu bağladı - Azərbaycan Qarabağ və işğal altında olmuş digər ərazilər üzərində tam suverenliyini bərpa etdi, əksər erməni əhalisi isə könüllü olaraq Ermənistana köçdü; indi isə tərəflər qarşılıqlı iddialardan və revanş layihələrindən imtinanı təsdiqləyirlər.
Hakimiyyətin cavabı Ermənistanda açıq şəkildə anti-konspirativ idi. Mətnin dərc olunması və Paşinyanın “balanslı maraqlar” barədə sözləri - eyham oyunu deyil, sənədi oxumağa, söz-söhbətlərə yox, fakta istinad etməyə dəvətdir.
Ermənistan parlamentinin spikeri Alen Simonyan avqustun 12-də, Beynəlxalq Gənclər Günüündə ölkə gənclərinə xüsusi müraciət etdi: “Saziş böyük imkanlar və geniş qapılar açır… Sizin nəsliniz möhkəm sülhün ən böyük qurucusu və qoruyucusu olacaq”. Daxili müzakirə normaldır, amma onu apokaliptik klişelərlə əvəzləmək cəhdinə qarşı məhz birbaşa söz və birbaşa mətn sözü mövzunun özünə qaytarır.
Regionun təhlükəsizlik arxitekturası da dəyişib.
Birincisi, sərhəddə üçüncü qüvvələrin qadağan edilməsi və Minsk rituallarının bağlanması Bakı–İrəvan xəttini “əbədi vasitəçilik” modelindən birbaşa ikitərəfli müstəviyə keçirir, burada məsuliyyət yayılmır.
İkincisi, Ermənistanın “ev tapşırığı” - Azərbaycana qarşı ərazi iddiası olan müddəaları aradan qaldıracaq Konstitusiya düzəlişləridir; Paşinyan artıq referendum elan edib, amma tarix qoymayıb. Üçüncüsü, iqtisadi motivasiya yaranır: Ermənistanın cənubundan keçəcək magistral və onun Bakı–Tbilisi–Qars və Xəzər dəhlizləri ilə birləşməsi ölkəyə abstrakt “sülh dividendi” deyil, real gəlir və məşğulluq gətirir.
Azərbaycan iqtisadiyyatı sülhün bəhrəsini illərlə gözləmədən, qısa zamanda əldə edə biləcək gücə malikdir.
Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2025-ci ilin yanvar–iyun aylarında ÜDM illik müqayisədə 1,5% artıb, qeyri-neft-qaz sektoru isə 3,9% yüksəlib (neft-qaz seqmentindəki azalma ümumi artımı ləngidib).
Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (EBRD) və BVF 2025-ci il üzrə perspektivi məhz qeyri-neft bazası və investisiyalar hesabına davamlı qiymətləndirir, inflyasiya isə idarəolunan səviyyədədir. Tranzitdə artıq müsbət dinamika görünür: BTQ 2025-ci ilin “sınaq” mərhələsində yeddi ayda təxminən 250 min ton yük daşıyıb və ilin sonunadək 0,5 milyon ton göstəriciyə çatmaq yolundadır - hələ Ermənistanın cənubundan keçəcək gələcək arteriya ilə tam sinxronlaşmanın effekti nəzərə alınmadan. Enerji sektoru mənzərəni möhkəmləndirir: BP və tərəfdaşlar “Şahdəniz” layihəsinin potensialının genişləndirilməsi üçün 2,9 milyard dollar məbləğində vəsaiti təsdiqləyiblər (2028–2030 üfüqündə əlavə 50 milyard kubmetr qaz hasilatı), bu isə 2027-ci ilədək Aİ-yə ixracın ikiqat artırılması üçün həlledicidir.
Ermənistan üçün də iqtisadi məntiq aydındır, nə qədər ki, “xəyanət” şüarları ilə boğulmağa çalışılır. Aİ-nin Xarici Fəaliyyət Xidməti və Qərb tərəfdaşları Vaşinqton paketini “normallaşmada əhəmiyyətli irəliləyiş” adlandırır, Simonyan isə söhbəti mifologiya meydanından imkanlar - iqtisadiyyat, təhsil, təhlükəsizlik - meydanına keçirir. Bunun siyasi alternativi yalnız “mövcudiyyət təhdidi” qorxusu altında sonsuz səfərbərlikdir ki, bu da nə investisiya gətirir, nə də iş yerləri.
İndi isə problem yarada biləcək məqamlara nəzər salaq.
Birincisi, Ermənistanda konstitusiya düyünü: düzəlişlər olmadan ratifikasiya hüquqi kolliziya ilə üzləşəcək, referendumun uzadılması isə radikalların xeyrinə işləyəcək.
İkincisi, sərhəddə təhlükəsizlik üzrə texniki bağ: sülh sazişi artıq başlanan delimitasiya/demarkasiya prosesinin davamını tələb edir. 2024-cü ildə tərəflər Tavuş–Qazax sahəsində təxminən 12–13 km-lik hissəni nişanlayıb, onlarla sərhəd nişanı quraşdırıb və qoşunları sərhəd xidməti mühafizəsinə çəkiblər; bu “pilot” təcrübə bütün xətt üzrə norma çevrilməlidir.
Üçüncüsü, kommunikasiya və tranzit: TRIPP layihəsi bütün tərəflər üçün hüquqi və əməliyyat şəffaflığına malik olmalı - rejimlər, sığortalar və arbitrajlar dəqiq müəyyənləşdirilməlidir ki, qonşular onu hərbi deyil, kommersiya layihəsi kimi görsünlər.
Ermənistanda revanşist ritorika adi fon olsa da, indi onun institusional nəfəsliyi azalıb: sənəd dərc olunub, ATƏT-MQ çərçivələri bağlanır, hətta tənqidçilər də etiraf edirlər ki, gələcək həyat iqtisadiyyat və hüquq üzərində qurulacaq, “ərazi fantomları” üzərində yox. Bu mənada Paşinyanın jesti - “budur mətn, oxuyun” - qışqırıqdan fərqli olaraq asimmetrikdir və müharibə ilə deyil, həyatla yaşamaq istəyənlər üçün faydalıdır.
Elə bir mərhələyə gəlib çatmışıq ki, illərin haqlılığını sübut etmək yox, gələcək onilliklərin sülhünü kapitala çevirmək sərfəlidir - hüquq, infrastruktur və bazar vasitəsilə. Vaşinqton paketi məhz bunu təklif edir: münaqişə ilə hüquqi boşanmanın tamamlanması və yeni marşrut iqtisadiyyatının işə salınması. Əbədi səfərbərlikdən başqa planı olan varsa, onu rəqəmlərlə yazılmış mətn kimi gətirsin. Sülhün artıq belə rəqəmləri var.
Bəs Paşinyanın planını - erməni "milli şüuru"nu yenidən formatlaşdırılmasını - sona çatdırmağa gücü çatacaqmı? Axı onun qarşısında təkcə müxalifətin “vurulmuş pilotları” deyil, əsrlər boyu ən arxaik və sınmaz dogmaların qoruyucusu olmuş daha güclü institut - kilsə dayanır. Bu, sadəcə Konstitusiyaya düzəliş uğrunda deyil, Ermənistanın ruhu uğrunda döyüşdür.
Paşinyan, görünür, yeganə düzgün karta oynayır. Onun “real Ermənistan” konsepsiyası düşmənlərinin qışqırdığı kimi kapitulyasiya deyil. Bu, güzgüyə ayıq baxıb orada dənizdən dənizə xəyali imperiyanın konturlarını yox, müasir, kompakt, amma yaşamağa qadir dövlətin sərhədlərini görmək cəhdidir.
Gənclərə müraciət edərək onları keçmişin əsarətindən, bu sonsuz inciklik və məğlubiyyət karuselinə qapanmaqdan xilas olmağa çağırır. Vaşinqton bəyannaməsi təkcə xarici siyasət aktı olmadı - o, bu ideologiyanı ölkə daxilində de-fakto təsdiqlədi. İdeologiyanın isə sadə və aydın təsbiti var: Qarabağ - Azərbaycandır.
Artıq bütün növbəti addımlar hesablanıb. 2026-cı ildə parlament seçkilərindən sonra keçirilməsi nəzərdə tutulan konstitusiya referendumu həqiqət anı olacaq. O, qonşulara qarşı bütün ərazi iddialarını, əbədi müharibə üçün hüquqi bazanı ölkənin əsas qanunundan çıxarmalıdır.
O zaman müxalifətin indiki cəhdləri, onların zəhər saçan bəyanatları, sadəcə, keçmiş bir dövrün canvermə qıcolmaları kimi qalacaq. Paşinyan, görünür, işi sona çatdırmaqda qətidir. Deməli, Bakı ilə İrəvan arasında sülh sazişi artıq “əgər” deyil, sadəcə “nə vaxt” məsələsidir. Və bu “nə vaxt” labüd şəkildə yaxınlaşır.
Paşinyan, həqiqətən, ölkənin yeni tarixində ən radikal ideoloji reviziyanı aparmağa çalışır. Onun “real Ermənistan” doktrinası iki dayağa əsaslanır: beynəlxalq aləmdə tanınmış sərhədlərdəki Vətəni qəbul etmək və revanşizmə, əbədi səfərbərliyə sürükləyən keçmiş kultlarından imtina etmək.
Bu, rəvayətlərdə yox, baş nazirin rəsmi çıxışlarında təsbit olunub - xüsusilə 19 fevral 2025-ci ildəki proqram xarakterli nitqində açıq şəkildə bildirilib ki, "dövlətin özü Vətəndir, vətənpərvərlik isə məhz bu dövlətin hüquqlarını və öhdəliklərini möhkəmləndirməkdir".
Hüquqi “mina” - qüvvədə olan Konstitusiyanın preambulasıdır: oradakı 1990-cı il Müstəqillik Bəyannaməsinə istinad “Qarabağla birləşmə” aktlarının zəncirini çəkir. Bakı bunu məntiqli şəkildə Azərbaycanın ərazisinə de-yure iddianın qorunması kimi şərh edir. Bu, publisistlərin mövqeyi deyil - məsələni məhz belə izah edən profil erməni KİV-ləri və analitiklər vurğulayırlar ki, söhbət məhz preambuladan gedir, əsas mətndən yox.
2025-ci ilin fevralından Paşinyan açıq şəkildə 1990-cı il Bəyannaməsinə istinadın çıxarılacağı yeni Konstitusiya üzrə referenduma çağırır. O, “xarici diktat”ı rədd etsə də, sənədin indiki prioritetlərə cavab verməli olduğunu deyib.
Formul isə sadədir: hüququ mifologiyadan çıxarmaq və siyasəti beynəlxalq hüquq və real suverenlik müstəvisinə keçirmək. Vaxt isə qeyri-müəyyəndir: 2025-ci ildəki bəyanatlarda dəqiq tarixsiz referendumdan danışılıb; bəzi rəsmi və analitik mənbələr mətnin hazırlanmasını 2026-cı il parlament seçkilərinə bağlayıb, baş nazirin bir müsahibəsində isə 2027-ci il mümkün tarix kimi səslənib. Amma hətta 2025-ci ilin avqustunda İrəvan etiraf edirdi: tarix yoxdur, amma referendum qaçılmazdır. Azərbaycan üçün isə bu - başlıca “səmimiyyət testi”dir.
Siyasi kontekst belədir: Ermənistan artıq 2022–2023-cü illərdə Aİ platformalarında Azərbaycanın 86 600 kv.km-lik sərhədlər çərçivəsində ərazi bütövlüyünü tanıdığını rəsmən təsbit edib. İndi Paşinyan həmin bazisi “daxilə” - Konstitusiya arxitekturasına gətirməyə çalışır. Başqa sözlə, tanımanı diplomatiyadan əsas hüquqa daşımaq istəyir.
2025-ci ildə xarici “zərbə çərçivəsi” real, kağız üzərində deyil: 8 avqust Vaşinqton. ABŞ vasitəçiliyi ilə Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin birgə bəyannaməsi yol xəritəsini müəyyənləşdirdi: suverenliyə qarşılıqlı hörmət, ərazi iddialarından imtina, sonrakı texniki sazişlər. Mətnin dərc olunması və memorandumların “paketlənməsi” rəsmi və aparıcı agentliklər tərəfindən təsdiqlənib. Bu - diplomatik faktdır, şərhçi metafizikası deyil.
ABŞ paketindəki əsas yenilik - iqtisadi-nəqliyyat ölçüsüdür: Ermənistanın cənubundan keçərək Naxçıvana uzanacaq tranzit dəhlizi layihəsi, idarəetmənin ABŞ yurisdiksiyası altında olması və qarşılıqlı maraqlar prinsipinə vurğu. Bu fakt Reuters, AP, PBS və ixtisaslaşmış analitik platformaların silsilə materiallarında təsdiqlənib. Bakı üçün bu, uzun illərin kommunikasiya blokadasını aradan qaldırmaq və Orta Dəhlizə inteqrasiya vasitəsidir; Ermənistan üçün isə suveren tənzimləmə səlahiyyətlərini qorumaqla geoiqtisadi təcriddən çıxış imkanını ifadə edir. Amma layihənin əleyhdarları da var - ilk növbədə İran, sərhədi yaxınlığında istənilən “geopolitik dəyişiklikləri” qəbul etmədiyini açıq bəyan edib.
İndi isə “ruh uğrunda mübarizə”yə gələk. Paşinyana qarşı bu gün ən güclü institusional müxalifət, əslində, Ermənistan Apostol Kilsəsindən və onun ətrafında formalaşmış etiraz hərəkatından qaynaqlanır. Bu hərəkatın önündə arxiyepiskop Bağrat Qalstanyan və Mikael Acapyan dayanır. 2025-ci il iyunun 25–27-də Eçmiədzin və digər yerlərdə yüksək rütbəli ruhanilərin saxlanılması, axtarışlar və həbs cəhdləri ilə müşayiət olunan güc tətbiqi epizodları yaşandı. Bunlar “Telegram” söz-söhbətləri deyil, Reuters və AP-nin rəsmi xronikasıdır. Dövlətlə kilsə arasındakı qarşıdurma sistemli xarakter alıb və birbaşa olaraq Azərbaycanla sülh gündəminə, həmçinin konstitusiya islahatlarına bağlanıb.
Sosiologiya göstərir ki, cəmiyyət parçalanıb və yorulub. IRI-nin 2025-ci ilin iyulunda keçirdiyi sorğuya görə, Ermənistanda respondentlərin 61%-i heç bir siyasətçiyə etibar etmir; Paşinyana etibar edənlərin payı isə təxminən 13%-dir (ötən illə müqayisədə azalma). Bu, baş nazirin daha çox “səssiz əksəriyyət” pragmatizminə və apatiyasına güvənə biləcəyini, amma kütləvi entuziazma yox, ümid bağladığını göstərir. Referendum kampaniyası baxımından bu, yüksək dəyişkənlik və rəqiblərin emosional səfərbərlik riskidir.
Ancaq normallaşma xeyrinə fakt artıq baş verib və bu, xüsusilə Azərbaycan auditoriyası üçün önəmlidir: 2024-cü ilin mayında Ermənistanın Qazax istiqamətində dörd kəndi qaytarması və həmin ilin yazında ilk sərhəd nişanlarını quraşdırması. Bu, göstərdi ki, küçə təzyiqi şəraitində belə İrəvan delimitasiya parametrlərini icra edə bilir. Sülh proseslərində adətən çatışmayan məhz bu cür “kiçik addımlar”dır.
İqtisadi məntiq də Ermənistanı bu “yenidən yükləmə”ni başa çatdırmağa sövq edir. Yeni təkan məhz kommunikasiyaların açılması, logistika və investisiya ola bilər. Orta Dəhlizin 2021–2024-cü illərdə tranzit həcmləri dəfələrlə artıb; Ermənistanın qoşulması siyasəti real pula və iş yerlərinə çevirə bilər. Bakı üçün isə dəhliz və sərhədin açılması tranzitin diversifikasiyası, neft-qazkimya və qeyri-xammal ixracının sürətləndirilməsi vasitəsidir.
Xarici “qüvvə həndəsəsi” isə sülhün əleyhdarlarının xeyrinə dəyişmir: İrəvan ardıcıl şəkildə KTMT-dən uzaqlaşır (2024-cü ilin fevralından iştirakın dondurulması, 2025-ci ildə çıxma ehtimalı barədə açıqlamalar), ABŞ və Aİ ilə əməkdaşlığı dərinləşdirir (14 yanvar 2025-ci ildə Ermənistan–ABŞ Strateji Xartiyası imzalanıb). Bu, ənənəvi “spoylerlər” üçün meydanı daraldır və Vaşinqton razılaşmalarına hüquqi çərçivə qazandırır.
Paşinyanın “şüurun yenidən formatlaşdırılması”nı sona
çatdırmasına mane olan üç əsas amil var.
Birincisi - kilsə və “ənənəvi cəbhə”. Onlar simvolik səfərbərlik və
küçə resursuna sahibdir. Yay aylarında baş verən həbslər narazılıq
hissini gücləndirdi və bu, “imanın, tarixin və Konstitusiyanın
müdafiəsi” şüarı ilə anti-referendum kampaniyasına çevrilə
bilər.
İkincisi - xarici etirazlar. İran artıq indidən sərhədinin yaxınlığında status-kvonu pozan “dəhlizlərə” icazə verməyəcəyini bəyan edir. Ermənistanın cənubu ətrafında istənilən eskalasiya İrəvanda daxili siyasi islahatların qarşısını almaq üçün bəhanəyə çevrilə bilər.
Üçüncüsü - “vaxt tələsi”. Referendum təyin olunmadıqca, rəqiblərin prosesi pozmaq üçün əlavə ili qalır. 2025-ci ilin avqust gündəmində hətta Vaşinqton bəyannaməsinin tərəfdarları da etiraf edirlər ki, yekun sülh sazişinə qədər qalan yeganə “hüquqi düyün” Ermənistan Konstitusiyasıdır. Onu nə qədər gec açsalar, bir o qədər “rikoset” riski artır (2026-cı ildən əvvəl kabinet dəyişikliyi və ya səsvermənin 2027-ci ilə keçirilməsi).
İndi əsas sual - “alınacaq, ya yox?” Azərbaycan baxımından “geri dönüş nöqtəsi” artıq keçilib:
a) sərhədlərin beynəlxalq tanınması mövcuddur və dəfələrlə təsdiqlənib;
b) sülh gündəminin baza parametrləri (delimitasiya, kommunikasiyaların açılması) ritorikadan əmələ keçib;
c) Vaşinqton bəyannaməsi prosesə 2021–2023-cü illərdə olmayan impuls verib. “Qarabağ - Azərbaycandır!” artıq şüar deyil, 2022–2023-cü illərdə İrəvan tərəfindən 86 600 kv.km çərçivəsində tanınmış hüquqi və diplomatik reallıqdır və indi bu, Ermənistan Konstitusiyasının preambulasından çıxarılmalıdır.
Ancaq “şüurun yenidən formatlaşdırılması” həmişə daxili prosesdir. Paşinyanın uğur ehtimalı dörd şərtin birlikdə yerinə yetirilməsi ilə yüksək olacaq:
1) referendum tarixinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi və onun 2026-cı il parlament seçkilərindən əvvəl keçirilməsi;
2) məğlubiyyət travması yaşamış qaçqın və qruplar üçün sosial təminat paketi;
3) ratifikasiyadan dərhal sonra logistika və energetikaya investisiyalar üzrə Vaşinqton və Brüssel ilə razılaşdırılmış yol xəritəsi;
4) tranzit üzrə “qarşılıqlılıq paketi”nin qorunması (suverenlik və keçid rejiminin sərhədlərinin müəyyən edilməsi) ki, ölkənin cənubuna nəzarətin itirilməsi ilə bağlı qorxular aradan qalxsın. Avqust sənədlərində və rəsmi izahətlərdə bu elementlər açıq şəkildə mövcuddur.
Əgər referendum təyin edilər və 2026-cı il ssenarilərinə uyğun keçirilərsə, Bakı ilə İrəvan arasında sülh sazişi texniki məsələ olacaq - çünki hüquqi baryer aradan qalxmış, beynəlxalq çərçivə formalaşmışdır. Əks halda, səsvermə uzadılar və ya kilsə-müxalifət səfərbərliyi ilə pozularsa, Ermənistan “boz zona”da ilişib qalacaq - xarici siyasət tanınmış sərhədləri tələb edəcək, daxili siyasət isə keçmişə sürüklənəcək. Elə buna görə də avqust Vaşinqton bəyannaməsi “şəkil” deyil, rıçaqdır: o, geri dönüşün qiymətini artırır və kursu sona çatdırmağın mükafatını yüksəldir - normallaşma, investisiya və Cənubi Qafqazda proqnozlaşdırılan qaydalar.
Azərbaycan üçün qalan iki praktiki məsələ var.
Mərhələli delimitasiya və infrastruktur inteqrasiyasını davam etdirmək: 2024-cü ildə tərəflərin çətin qərarları icra etmək qabiliyyəti istənilən bəyannamədən daha yaxşı işlədiyini göstərdi. Və Ermənistan hüququnda faktların tanınmasını tarixləşdirmək məsələsi. Ermənistan Konstitusiyasında reambula çıxarıldıqdan sonra “kollektiv travma” barədə istənilən spekulyasiya hüquqi arqument statusunu itirəcək.
O zaman sülh sazişinin “nə vaxt”ı həqiqətən də labüd olacaq.