Bakı. Trend:
Cənubi Qafqazın dərin, fundamental və geri dönüşü olmayan transformasiyasının həm şahidləri, həm də iştirakçılarıyıq. İşğal, həll olunmamış münaqişələr və xarici müdaxilələr üzərində qurulan köhnə “status-kvo” sistemi dağılıb. Onun qalıqları üzərində bu gün yeni bir arxitektura formalaşır - və bu yeni reallığın mərkəzi dayağı, əsas sütunu Azərbaycanın özüdür.
Regional liderlik iddiası yalnız bəyanat mövzusu deyil - bu, empirik faktlarla, hərbi-siyasi çəkilərlə və iqtisadi suverenliyin miqyası ilə sübut olunan kateqoriyadır. Cari vəziyyəti təhlil etdikdə görürük ki, Azərbaycan bütün əsas istiqamətlər üzrə ardıcıl və praqmatik şəkildə dominant mövqe qazanaraq, geosiyasi oyunların obyektindən onların tamhüquqlu subyektinə çevrilib.
Yeni geosiyasi mənzərənin başlanğıcı, şübhəsiz ki, 2020-ci ilin 44 günlük müharibəsi və 2023-cü ilin sentyabrında keçirilən lokal antiterror tədbirləri oldu. Bu hadisələr təkcə sülhə məcburetmə və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün tam bərpası aktı deyildi. Onlar “dondurulmuş münaqişə” konsepsiyasının tam iflasını göstərən dönüş nöqtəsinə çevrildi.
Azərbaycan yeni nəsil müharibə modelini nümayiş etdirdi - yüksək texnoloji aktivlərə, şəbəkə mərkəzli idarəetməyə və ən əsası, yüksək mənəvi-siyasi ruh üzərində qurulmuş bir model. Amma bundan da mühümü - müharibədən sonra baş verənlərdir.
Ermənistan hələ də daimi siyasi böhran vəziyyətində, yeni “xarici hami” axtarışında (KTMT/Rusiya ilə Qərb - xüsusən Fransa və Aİ arasında tərəddüdlər içində) olarkən, Azərbaycan regionun müasir tarixində ən genişmiqyaslı və kapitaltutumlu bərpa layihələrindən birini həyata keçirir. Bu layihə, bəlkə də bütün regionda presedentsiz miqyasda yalnız daxili maliyyə resursları hesabına reallaşdırılan yeganə nümunədir.
Söhbət Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarının bərpasından gedir. Qısa müddətdə üç beynəlxalq hava limanının (Füzuli, Zəngilan, Laçın) sıfırdan tikilməsi, “Zəfər yolu” da daxil olmaqla minlərlə kilometr müasir avtomobil yollarının çəkilməsi, “ağıllı şəhər” infrastrukturlarının qurulması - bütün bunlar dövlət gücünün və iqtisadi özünütəminliliyin misilsiz nümayişidir. Regionda heç bir başqa ölkə bu miqyasda layihələri yalnız daxili resursları hesabına həyata keçirməyə qadir deyil. Bu, sadəcə tikinti deyil - bu, gücün təcəssümü və yeni reallığın “yerdə” bərqərar edilməsidir.
Geosiyasətin təməli həmişə geo-iqtisadiyyata dayanır. Azərbaycanın liderliyi isə region miqyasında müqayisəsiz olan güclü iqtisadi bazaya söykənir.
Birincisi - miqyas. Bəzən bəzi ölkələr “ÜDM artım templəri” ilə manipulyasiya edirlər. Amma aşağı iqtisadi bazaya malik ölkələrdə yüksək artım tempi statistik normadır. Liderlik isə mütləq göstəricilərlə müəyyən olunur.
İkincisi - makroiqtisadi sabitlik. Azərbaycan regionda nəhəng “təhlükəsizlik yastığına” malik yeganə dövlətdir. Belə bir mövqe Bakıya beynəlxalq kreditorların diktəsi olmadan tam müstəqil xarici və daxili siyasət yürütmək imkanı verir. Halbuki qonşu ölkələrin iqtisadiyyatları xarici transfertlərə və kreditlərə kritik dərəcədə bağlıdır.
Üçüncüsü - investisiya cazibədarlığı. Azərbaycan Cənubi Qafqazda cəlb edilmiş birbaşa xarici investisiyaların (BXİ) ümumi həcminə görə tarixi lider olaraq qalır. Bu, ilk növbədə enerji sektoruna yönəlmiş iri həcmli sərmayələrin nəticəsidir. Amma bu etimad təkcə enerji ilə məhdudlaşmır - onun əsasında proqnozlaşdırıla bilən siyasi kurs və nəhəng infrastruktur layihələri dayanır.
Əgər Qarabağ məsələsinin həlli Azərbaycanın hərbi-siyasi gücünün təzahürü idisə, onun enerji və tranzit mərkəzi kimi rolu ölkənin geo-iqtisadi dominantlığının bünövrəsini təşkil edir.
Qlobal enerji bazarı bu gün həm Şərqi Avropada, həm də Yaxın Şərqdə dərin geosiyasi təlatümlər nəticəsində əsil sarsıntı dövrünü yaşayır. Məhz belə mürəkkəb şəraitdə Azərbaycan özünü Avropa üçün əvəzolunmaz və etibarlı enerji təchizatçısı kimi təsdiqləyib.
“Şahdəniz-2”, Cənubi Qafqaz boru kəməri, TANAP və TAP seqmentlərindən ibarət olan Cənub Qaz Dəhlizinin (CQD) reallaşdırılması Bakının strateji qələbəsidir. Bu, sadəcə marşrutların şaxələndirilməsi deyil - bu, Azərbaycanın qaz ixracının Avropa İttifaqının premium bazarlarına fiziki və davamlı şəkildə artırılmasıdır.
Beləliklə, Azərbaycan artıq təkcə enerji təchizatçısı deyil, həm də İtaliya, Yunanıstan, Bolqarıstan kimi ölkələr və eləcə də yeni Balkan tərəfdaşları - Rumıniya, Macarıstan, Serbiya, Slovakiya üçün enerji təhlükəsizliyinin təminatçısına çevrilib.
Ölkəmiz bu gün təkcə öz karbohidrogenlərini deyil, həm də unikal coğrafi mövqeyini effektiv şəkildə monetizasiya edir. Söhbət Orta Dəhlizdən - Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutundan (TBNM) gedir.
Şimal marşrutları ilə “Şərq–Qərb” logistikasının pozulduğu şəraitdə Orta Dəhliz “alternativ”dən “həyati vacib” marşruta çevrilib. Azərbaycan bu sistemin “dar boğazı” (müsbət mənada) və əsas benefisiarı rolundadır.
Faktlar öz sözünü deyir. Bakı–Tbilisi–Qars (BTQ) dəmir yolunun modernləşdirilməsi gələcəyə yönəlmiş strateji investisiyalardır. TBNM üzrə yükdaşımalar son illərdə kəskin artım nümayiş etdirir. Əgər bir neçə il öncə bu göstəricilər nisbətən təvazökar idisə, indi əsas məsələ dəhlizin buraxıcılıq qabiliyyətini bir neçə dəfə artırmaqdır.
Məhz Azərbaycan, Qazaxıstan və Gürcüstanla birgə Transxəzər logistik sistemində “oyunun qaydalarını” müəyyənləşdirir.
2020-ci il 10 noyabr tarixli Üçtərəfli Bəyanatın 9-cu bəndinə əsaslanan bu layihə Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında maneəsiz nəqliyyat əlaqəsini təmin etməlidir.
Ermənistanın və bəzi xarici qüvvələrin bu prosesi sabotaj cəhdlərinə baxmayaraq, dəhlizin açılması alternativsizdir. Azərbaycan üçün bu, təkcə Naxçıvanın blokadadan çıxması məsələsi deyil, həm də Türkiyəyə birbaşa quru çıxışın yaradılması, yəni türk dünyasının vahid nəqliyyat skeletinin tamamlanmasıdır.
Region üçün isə bu, çoxşaxəli iqtisadi effekt deməkdir: “Şərq–Qərb” oxu üzrə logistik xərclərin azalması, Ermənistanın (əgər konstruktiv mövqe tutarsa) regional layihələrə inteqrasiyası və tranzit gəlirləri, həmçinin Rusiya və İranın Türkiyə ilə Azərbaycan üzərindən birbaşa əlaqə imkanı əldə etməsi.
Məhz buna görə də Azərbaycan İrəvanın konstruktiv addım atmasını gözləmədən, azad edilmiş ərazilərdə (Horadiz–Ağbənd dəmir yolu) infrastruktur quruculuğunu sürətləndirir. Bu, liderlik mövqeyinin təzahürüdür - gözləmək deyil, gündəliyi formalaşdırmaq.
Hərbi güc və iqtisadi hegemonluq bu gün dünyanın ən dəyərli resursuna - diplomatik suverenliyə çevrilir. Azərbaycan bu gün Cənubi Qafqazda həqiqətən müstəqil, çoxvektorlu xarici siyasət yürüdən yeganə dövlətdir. Bu siyasət balans axtarışı üzərində deyil, öz güc mərkəzinin qurulması prinsipinə əsaslanır.
Faktlarla danışaq. Azərbaycan postsovet məkanında ərazisində xarici hərbi baza olmayan nadir ölkələrdəndir. Bakı nə KTMT-nin, nə də NATO-nun üzvüdür, bu isə ona tam hərbi-siyasi manevr azadlığı verir.
Regional liderliyi bərkitmiş əsas hadisə 2021-ci ilin iyununda Türkiyə ilə imzalanmış Şuşa Bəyannaməsidir. Bu sənəd sadəcə iki dövlət arasında əməkdaşlıq deyil, de-jure və de-fakto formalaşmış hərbi-siyasi ittifaqdır. Bakı–Ankara oxu bu gün nəhəng birgə potensiala malik vahid hərbi-siyasi və geo-iqtisadi blok kimi çıxış edir.
Eyni zamanda, Bakı digər qlobal oyunçularla da praqmatik və balanslı münasibətlər qurur. Moskva ilə bu münasibətləri 2022-ci ilin fevralında imzalanmış Müttəfiqlik qarşılıqlı fəaliyyət Bəyannaməsi müəyyənləşdirir. Sənəd tərəflərin bir-birinin ərazi bütövlüyünə hörmətini və “Şimal–Cənub” nəqliyyat dəhlizi çərçivəsində strateji əməkdaşlığı təsbit edir. Avropa İttifaqı ilə - yuxarıda qeyd edilən enerji sahəsində strateji tərəfdaşlıq formatı mövcuddur. Xüsusilə Zəngəzur dəhlizinin İran seqmentinə (Astara üzərindən kommunikasiya) yönəlib.
Məhz bu çoxvektorlu, özünə yetərli siyasət fonunda Azərbaycan ilə qonşuları arasındakı fərq aydın görünür.
Ermənistan bu gün tam geosiyasi iflasın nümunəsidir. Üç onillik boyunca “qələbə” illüziyası ilə yaşayan ölkə indi acı reallıqla üz-üzədir. Rusiya tərəfindən verilən, amma heç vaxt işləməyən təhlükəsizlik “zəmanətlərindən” imtina edib Qərbin, əsasən Fransanın və Aİ-nin efemer “çətiri” altına sığınmaq cəhdləri onun problemlərini həll etmir. Ermənistan iqtisadiyyatı dərin dərəcədə dotasiyalıdır, pul köçürmələrindən asılı vəziyyətdədir və bir dənə də olsun müstəqil meqalayihəyə sahib deyil. Onun iqtisadi dirçəliş üçün yeganə imkanı kommunikasiya xətlərinin açılması və Bakı ilə Ankara ilə münasibətlərin normallaşmasıdır, amma bu reallığın qəbulunu daxildəki revanşist qüvvələr sabotaj edir.
... Elə bir dövrə daxil olmuşuq ki, Cənubi Qafqaz artıq “imperiyaların arxa həyəti” və ya geosiyasi rəqabətin obyektinə çevrilmir. Regionun öz daxili cazibə mərkəzi formalaşıb.
Hərbi-siyasi nəticələr, makroiqtisadi göstəricilər, transkontinental enerji və logistika layihələrinin miqyası, eləcə də diplomatik subyektlik səviyyəsi göstərir ki, Azərbaycan Respublikası Cənubi Qafqazın mütləq və dominant lideridir.
Bu liderlik bəyannamələrlə deyil, əməli nəticələrlə sübut olunub - qanla, zəhmətlə, uzaqgörən strateji düşüncə ilə. Və ən əsası - bu, nəhəng iqtisadi resurslar və sistemli vizyonla dəstəklənib. Bakı bu gün proseslərə sadəcə təsir etmir - onları modelləşdirir və istiqamətləndirir.
Yeni Cənubi Qafqaz reallığı artıq Bakıda dizayn olunmuş reallıqdır. Və regionun istənilən aktoru - istər qonşular, istər uzaq güc mərkəzləri - bu reallıqla hesablaşmağa məcburdur.