Bakı. Trend:
Cənubi Qafqaz - dünyanın maraqlarının kəsişdiyi mürəkkəb bir regiondur ki, burada böyük güclərin ambisiyaları toqquşur. Burada şərq küləyi qədim imperiyaların kölgəsini gətirir, qərb rüzgarları isə öz dəyərlərini və idarəetmə modellərini yeritmək üçün cəhd göstərir. Münaqişələr və ittifaqlarla yoğrulmuş almır, onun əhəmiyyətini gözardı etmək mümkün deyil. Cənubi Qafqaz təkcə Avropa ilə Asiyanı birləşdirən körpü deyil; o, enerji marşrutlarını, ticarət yollarını və böyük güclərin bu torpaq həmişə geosiyasi mübarizənin səhnəsi olub. Dünyanın minlərlə kilometr uzaqlığında qəbul edilən qərarlar burada yaşayan xalqların taleyinə birbaşa təsir edir.
Vaşinqtonda hakimiyyət dəyişikliyi qlobal siyasət teatrında vurulan zərbə kimidir. Donald Trampın hakimiyyətə gəlişi ilə ABŞ-ın Cənubi Qafqazdakı strategiyasının mümkün dəyişiklikləri yenidən diqqət mərkəzinə çevrildi. Hərçənd bu region Vaşinqton və ya Nyu-York qəzetlərinin manşetlərində tez-tez yer strateji maraqlarını birləşdirən mühüm bir düyündür.
Məhz burada üç böyük qüvvə - Rusiya, Türkiyə və İran qarşı-qarşıya gəlir və hər biri bu regionu öz baxış bucağından görür. Moskva üçün bu, ənənəvi nüfuz zonasını qorumaqdır və burada Qərbin mövqelərinin zəifləməsi strateji qələbə sayılır. Ankara üçün Cənubi Qafqaz türk birliyinin gücləndirilməsi və iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi yoludur. Tehran üçün isə bu region Qərbin İran sərhədlərinə birbaşa təsirini önləyən bufer zona rolunu oynayır.
Yaranmış mürəkkəb tənlikdə ABŞ öz yolunu tapmağa çalışır. Co Bayden administrasiyası açıq şəkildə Ermənistana simpatiyasını nümayiş etdirdisə, Trampın hakimiyyətə gəlməsi ilə bu konstruksiya dağılaraq yerini ideologiyadan çox real maraqlara əsaslanan praqmatik yanaşmaya verə bilər. Bu yanaşma, çox güman ki, Amerikanın diqqətini Azərbaycanın üzərinə yönəldəcək - İsrailin mühüm müttəfiqi, Avropanın enerji tərəfdaşı və regionda sabitləşdirici güc kimi çıxış edən Bakının strateji əhəmiyyəti artır.
Belə inkişaf hadisələrin gedişatını kökündən dəyişə bilər. Qərbin dəstəyinə bel bağlamağa öyrəşmiş Ermənistan təcrid vəziyyətinə düşə bilər və onun strateji alyanslar vasitəsilə mövqelərini möhkəmləndirmək cəhdləri bəhrəsiz qalacaq. Gürcüstan isə Avropa İttifaqının ambisiyaları və ehtiyatlı Moskva arasında sıxışmış vəziyyətdə incə balans qurmağa çalışan kəndirbaz mövqeyində qalacaq ki, bu da hər addımda onu uçuruma sürükləyə bilər.
Hazırda Cənubi Qafqaz təkcə coğrafi ərazi deyil. Bu, hər diplomatik sözün tonlarla ağırlıq daşıdığı, hər jestin isə mövcud qaydaları dəyişməyə qadir olduğu bir məkandır. Sual yalnız ondadır ki, Vaşinqton bu mürəkkəb şahmat oyununda hansı gedişi edəcək - və nəticədə qalib kim olacaq?
Cənubi Qafqazdakı siyasi dinamika hər zaman dünyanın ən böyük güclərinin, xüsusilə də ABŞ-ın diqqət mərkəzində olub. Donald Trampın hakimiyyətə gəlişi ilə Vaşinqtonun bu regiondakı strategiyasının mümkün dəyişiklikləri yenidən gündəmə gəldi. Hərçənd Cənubi Qafqaz Ağ Evin xarici siyasət prioritetləri sırasında birinci yerdə dayanmasa da, ABŞ bu regionun geosiyasi əhəmiyyətini nəzərdən qaçıra bilməz. Məhz bu region Rusiya, Türkiyə, İran və Qərb dövlətlərinin maraqlarının toqquşduğu mühüm strateji məkan rolunu oynayır. Buna görə də ABŞ-ın gözlənilən strategiya düzəlişi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Bir daha xatırladaq ki, Co Bayden administrasiyasının Cənubi Qafqaz siyasəti açıq-aşkar ermənipərəst mövqeyi ilə səciyyələnirdi. Vaşinqton beynəlxalq platformalarda İrəvanı aktiv şəkildə dəstəkləyirdi və bu, Trampa hakimiyyətin ötürülməsi ərəfəsində Ermənistanla Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyasının imzalanması ilə öz əksini tapdı. Bu addım bir çox ekspertlər tərəfindən Baydenin Ermənistan üçün üstünlükləri qoruyub saxlamaq və Trampın mümkün siyasət dəyişikliyindən əvvəl İrəvanın mövqelərini möhkəmləndirmək cəhdi kimi qiymətləndirildi.
Trampın Avropa İttifaqı və NATO-nun regionda nüfuzunu artırmağa yönəlmiş qlobal təşəbbüslərə skeptik münasibəti onun administrasiyasının daha praqmatik yanaşmanı seçəcəyini ehtimal etməyə əsas verir. Yəqin ki, Baydenin sərt ermənipərəst kursu yumşaldılacaq və Bakı ilə əməkdaşlıq vektoru gücləndiriləcək.
Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın fevralda Vaşinqtona səfəri ABŞ-Ermənistan münasibətlərindəki dəyişikliklərin aydın göstəricisi oldu. Ölkə lideri statusuna baxmayaraq, Paşinyan prezident Tramp ilə tamformatlı görüşə nail ola bilmədi və müzakirələrlə yalnız vitse-prezident Cey Di Venslə kifayətləndi. Bu addım yeni administrasiyanın İrəvana qarşı biganəliyinin nümayişi kimi qiymətləndirilə bilər.
ABŞ və Ermənistan arasındakı münasibətlərin soyumasının səbəbləri təkcə Trampın siyasi üstünlüklərində deyil, həm də İrəvanın davranışında yatır. Bakı ilə qarşıdurma, Ermənistanın regional təhlükəsizlik məsələlərində elastik mövqe tuta bilməməsi və erməni elitasının yalnız Qərbin dəstəyinə arxalanmaq meyli səhv strategiya oldu. Paşinyan ABŞ-la münasibətləri "Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyası" vasitəsilə möhkəmləndirməyə çalışsa da, sazişin praktik icra addımları Trampın inauqurasiyasından sonra donduruldu.
ABŞ-dakı erməni diasporunun mövqeyi də mühüm amil oldu. 2024-cü il seçkilərində Baydenə aktiv dəstək verən bu diaspora Trampın yaddaşında qalmış ola bilər ki, bu da İrəvanla əməkdaşlığın perspektivlərini daha da soyudur.
ABŞ-dakı erməni diasporunun mövqeyi də mühüm amilə çevrildi. 2024-cü il seçkilərində Baydenə aktiv dəstək verən bu diaspora, yaddaşında köhnə inciklikləri uzun müddət saxlayan Trampın nəzərindən yayına bilməzdi. Bu isə İrəvanla əməkdaşlığın perspektivlərini daha da zəiflədə bilər.
Vaşinqtonun Tbilisiyə münasibəti də ciddi dəyişikliklərə məruz qala bilər. Baydenin dövründə Gürcüstan ABŞ və Avropa İttifaqının ciddi təzyiqi altında qaldı. Səbəb isə Gürcüstanın Avropa inteqrasiyası prosesinin ləngiməsi idi. Vaşinqton faktiki olaraq Tbilisi ilə sıx strateji tərəfdaşlıqdan imtina etdi ki, bu da ikitərəfli münasibətlərin pisləşməsinə gətirib çıxardı.
Tramp isə əksinə, daha praqmatik yanaşmaya üstünlük verməyə meyilli görünür. Çox güman ki, respublikaçıların administrasiyası Gürcüstan hökumətinə həddindən artıq təzyiq göstərməkdən çəkinərək balansı qorumağa çalışacaq. Bu isə Qərbin artan təzyiqləri fonunda neytrallığını qorumağa çalışan hakim “Gürcü Arzusu” partiyasının mövqelərini gücləndirə bilər.
Trampın dolayı dəstəyi ilə Tbilisi və Moskva arasında mümkün dialoq nəzəri baxımdan regionda ABŞ və Avropa İttifaqının təsirini zəiflədə bilər. Bununla yanaşı, bu siyasət Gürcüstan və Azərbaycanın - regionun enerji təhlükəsizliyində əsas oyunçulardan birinin - iqtisadi əməkdaşlığını inkişaf etdirmək üçün yeni imkanlar aça bilər.
Trampın hakimiyyətə gəlişi ilə Azərbaycan Vaşinqton və İrəvan arasında münasibətlərin soyuması fonunda daha əlverişli mövqeyə sahib ola bilər. Qarabağda 44 günlük müharibə zamanı Tramp ermənipərəst bəyanatlardan çəkinmiş və onun komandası ehtiyatlı mövqe tutaraq faktiki olaraq Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımışdı. Bu yanaşmanın məntiqi davamı mümkündür.
Vaşinqton Azərbaycanın İsrailin - ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki əsas müttəfiqinin - mühüm tərəfdaşı olduğunu anlayır. Azərbaycan həmçinin Avropanın enerji təhlükəsizliyində həlledici rol oynayır və neft-qaz ixracını Rusiyadan yan keçməklə həyata keçirir. Post-sovet məkanında geosiyasi gərginliyin artdığı indiki şəraitdə Vaşinqton yeni regional siyasət çərçivəsində Bakıya dəstəyini gücləndirə bilər.
Üçtərəfli əməkdaşlıq formatının - ABŞ, İsrail və Azərbaycan arasında - inkişafı perspektivli istiqamət ola bilər. Məzkur model enerji sahəsində geniş imkanlar açmaqla yanaşı, İranın yaratdığı artan təhlükələr fonunda təhlükəsizlik məsələlərində də mühüm rol oynaya bilər.
Diqqətçəkən məqam odur ki, Trampın Rusiya və İranla münasibətlərə xüsusi diqqət ayıracağı ehtimal olunur. Rusiya ilə Ukrayna arasında davam edən münaqişə, eləcə də Yaxın Şərqdə gərginliyin artması fonunda Cənubi Qafqaz mürəkkəb diplomatik manevrlərin meydanına çevrilə bilər.
Gözlənilir ki, Vaşinqton Rusiya ilə birbaşa qarşıdurmadan qaçaraq, regionda Moskvanın təsirini minimuma endirməyə çalışacaq. Bu kontekstdə müstəqil xarici siyasət kursuna malik olan və Moskva ilə Qərb arasında balans yaratmağı bacaran Bakı ilə təmasların gücləndirilməsi optimal strategiya kimi görünür.
İrana gəlincə, burada ABŞ-ın siyasəti, çox güman ki, Tehranı cilovlamağa yönələcək. Bununla belə, bu siyasətin kəskin addımlarla müşayiət olunmayacağı, regionda sabitliyi daha da pozacaq aqressiv hərəkətlərdən çəkiniləcəyi ehtimal edilir.
Beləliklə, Tramp administrasiyasının Cənubi Qafqaz siyasətinin daha çox strateji hesablamalara və risklərin minimuma endirilməsinə əsaslanan praqmatik xarakter daşıyacağı gözlənilir. Ermənistan Vaşinqtonun dəstəyinin azalması ilə üzləşəcək, Gürcüstan ABŞ-la münasibətləri daha elastik əsasda bərpa etmək şansı qazanacaq, Azərbaycan isə regionda Amerikanın əsas tərəfdaşı kimi mövqelərini möhkəmləndirəcək.
Dəyişən dünya düzənində Tramp administrasiyasının Cənubi Qafqaz siyasətinin praqmatizm və maraqlar balansı prinsiplərinə əsaslanacağı gözlənilir. Vaşinqton üçün bu region yalnız böyük güclərin təsir dairələrinin kəsişdiyi ərazi deyil, həm də enerji axınlarının, nəqliyyat dəhlizlərinin və Yaxın Şərq təhlükəsizliyinin açar nöqtəsidir. Bütün bunları nəzərə alaraq, regionun üç əsas oyunçusu - Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan - Tramp administrasiyası tərəfindən formalaşan yeni siyasi reallıqla üzləşəcəklər.
Azərbaycan çox güman ki, Avropanın enerji təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi ilə bağlı ABŞ-ın yeni strategiyasında mühüm yer tutacaq. Rusiya ilə davam edən qarşıdurma fonunda Vaşinqton alternativ enerji marşrutlarının inkişafında maraqlıdır və Azərbaycanın əsas enerji xətləri, xüsusilə Cənub Qaz Dəhlizi, mühüm tərəfdaş mövqeyini daha da gücləndirir.
Enerji əməkdaşlığı ilə yanaşı, ABŞ və Azərbaycan arasında hərbi təmasların da intensivləşməsi gözlənilir. Xəzər regionunun mümkün təhlükələrdən, xüsusilə İranın təhdidlərindən qorunması məsələləri ikitərəfli dialoqda əsas rol oynayacaq. Müasir silahlı qüvvələrə və çevik diplomatik strategiyaya malik olan Bakı, regionda yeni təhlükəsizlik arxitekturasının mühüm iştirakçısına çevrilə bilər.
Bundan başqa, Azərbaycanın ABŞ-ın əsas müttəfiqi olan İsraillə sıx əlaqələri əlavə əməkdaşlıq perspektivləri açır. Təl-Əviv və Tehran arasındakı gərginliyin davam etdiyi bir vaxtda Vaşinqton Bakını İrana qarşı strateji tərəfdaş kimi dəstəkləməyi gücləndirə bilər.
Vaşinqtonun Tbilisiyə qarşı əvvəlki təzyiq siyasətinə yenidən baxacağı gözlənilir. Baydenin Gürcüstanın daxili siyasətinə təsir etmək cəhdləri əks nəticə verərək ölkədə ABŞ-ın mövqelərini zəiflətdi. Qərbin təzyiqlərinə baxmayaraq hakimiyyətdə qalan “Gürcü Arzusu” partiyası daha müstəqil kurs formalaşdıraraq ABŞ, Avropa və Rusiya arasında balansı qorumağa çalışdı.
Tramp administrasiyası dövründə Gürcüstanın Vaşinqtonla daha praqmatik dialoq qurmaq imkanı əldə edəcəyi ehtimal olunur. ABŞ-ın Tbilisidən NATO-ya təcili üzvlük və ya Avropa İttifaqı ilə kəskin yaxınlaşma tələblərini geri çəkməsi gözlənilir. Bunun əvəzinə diqqətin ikitərəfli iqtisadi layihələrin inkişafına və Gürcüstanın müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsinə yönələcəyi ehtimal edilir.
Belə yanaşma Gürcüstanda daxili sabitliyin bərpası və son illərdə ölkəni sarsıdan yeni etiraz dalğalarının qarşısının alınması üçün uğurlu addım ola bilər.
Yeni siyasi düzənlərdə ən çox zərər çəkən tərəfin məhz Ermənistan olması ehtimalı yüksəkdir. Paşinyan Qərbin birtərəfli dəstəyinə ümid bəsləyərək strateji səhvə yol verdi və xarici siyasət kursunu şaxələndirmək imkanlarını görməzdən gəldi. Baydenin Ermənistana verdiyi dəstək və bu çərçivədə imzalanmış Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyası praktik nəticə vermədi və bu sənəd Tramp administrasiyası tərəfindən faktiki olaraq "donduruldu".
Paşinyanın ABŞ prezidenti ilə deyil, yalnız vitse-prezident Venslə görüşə nail olması Vaşinqtonun Ermənistanı xarici siyasətində prioritet mövqe olaraq görmədiyinin açıq göstəricisi oldu. Üstəlik, Vaşinqton Rusiyanın Ermənistandakı təsirinin güclənməsini böyük geosiyasi anlaşmalar çərçivəsində zəruri kompromis kimi qəbul edə bilər. Trampın Kremlinlə təmaslar qurmaq cəhdləri fonunda Ermənistan Vaşinqton üçün bir növ "razılaşma predmeti" kimi istifadə oluna bilər. Bu isə Vaşinqtonun əvvəlki müttəfiqlik öhdəliklərindən imtina edərək daha geniş strateji hədəflər naminə İrəvanın qurban verilməsi deməkdir.
Qərbə birtərəfli yönəlmə siyasəti yürüdən Paşinyan indi son dərəcə həssas və zəif mövqedədir. İqtisadi problemlərlə və diplomatik təcridlə üzləşmiş Ermənistan ABŞ və Avropanın dəstəyinin əhəmiyyətli hissəsini itirə bilər ki, bu da İrəvanı yenidən Moskvadan yardım istəməyə vadar edəcək.
Tramp administrasiyasının Cənubi Qafqaz siyasəti Baydenin kursu ilə müqayisədə xeyli az ideoloji çalar daşıyacaq. Vaşinqtonun əsas diqqətinin praktik maraqlara yönələcəyi gözlənilir ki, bu da aşağıdakı istiqamətləri əhatə edə bilər:
1. Avropanın enerji təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi məqsədilə Azərbaycanla tərəfdaşlığın inkişafı
2. Gürcüstanla sabit münasibətlərin qorunması və Tbilisiyə sərt siyasi tələblər irəli sürmədən əməkdaşlığın davam etdirilməsi
3. Ermənistana verilən aktiv dəstəkdən imtina edilməsi və İrəvanla münasibətlərin ikinci dərəcəli əlaqələr səviyyəsinə keçirilməsi.
Bu yanaşma həm yeni imkanlar, həm də risklər yaradır. Bir tərəfdən, Azərbaycan ABŞ-la iqtisadi əməkdaşlığını genişləndirmək üçün əlavə stimul əldə edəcək, Gürcüstan isə ölkə daxilində siyasi sabitliyi qorumaq şansı qazanacaq. Digər tərəfdən, Vaşinqtonun Ermənistana diqqətinin azalması bu ölkədə Rusiyanın təsirinin güclənməsinə və regionda sabitliyin daha da pozulmasına gətirib çıxara bilər.
Kiçik ərazisinə baxmayaraq, Cənubi Qafqaz yenidən qlobal geosiyasi proseslərin arenasına çevrilir. Ukraynada davam edən münaqişə, Yaxın Şərqdəki gərginlik və Avropanın iqtisadi çağırışları fonunda bu region dünya maraqlarının strateji qovşağı rolunu daha da gücləndirəcək.
Donald Trampın praqmatizmə və ABŞ maraqlarının qorunmasına əsaslanan siyasəti Cənubi Qafqazda qüvvələr balansını ciddi şəkildə dəyişdirmək və əsas oyunçular arasında təsir bölgüsünü yenidən formalaşdırmaq potensialına malikdir.
Belə şəraitdə region ölkələrinin yeni reallıqlara uyğunlaşmaq məcburiyyətində qalacaqları qaçılmazdır.