Bakı. Trend:
Avroatlantik təhlükəsizlik arxitekturası Ukraynada genişmiqyaslı müharibə ilə sürətlə transformasiya olunur. Bu müharibə son onillikdə NATO-nun daxilində strateji konsepsiyanın yenidən nəzərdən keçirilməsi, təşkilat üzvləri arasında xərclərin ədalətli bölüşdürülməsi ilə bağlı kəskin mübahisələr və həyati əhəmiyyətli regionlarda tərəfdaş dövlətlərlə əməkdaşlığın yeni modelinin axtarışı kimi həllini çoxdan tələb edən problemlərin çözülməsi proseslərinin katalizatoruna çevrildi.
Məzkur regionlardan biri də geosiyasi maraqların, enerji təhlükəsizliyinin və hərbi-strateji planlaşdırmanın fövqəladə intensivliklə qovuşduğu Cənubi Qafqazdır. Bu kontekstdə unikal strateji aktivlərə malik Azərbaycan - əsas enerji habı statusundan tutmuş müasir, döyüş qabiliyyətli orduya və suveren, çoxvektorlu xarici siyasətə qədər - NATO-nun cənub cinahında layihələrinin genişlənməsinə dair istənilən ssenaridə mərkəzi aktora çevrilir.
Cənubi Qafqaza NATO maraqlarını enerji müstəvisindən kənar təhlil etmək mümkün deyil. Avropa enerji bazarlarının radikal yenidənqurulması və Rusiya Federasiyasından tarixi asılılığı azaltmaq məqsədilə enerji təchizatının şaxələndirilməsi istiqamətində məqsədyönlü səylər fonunda Azərbaycan yeni, keyfiyyətcə fərqli əhəmiyyət qazanıb.
Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (IEA) operativ məlumatlarına və Avropa Komissiyasının rəsmi statistikasına görə, Azərbaycanın Avropa qaz bazarındakı payı davamlı şəkildə artır. TANAP və TAP qaz kəmərlərinin işə salınması ilə tamamlanan Cənub Qaz Dəhlizi layihəsi sırf kommersiya təşəbbüsü deyil, strateji məna daşıyan bir proqramdır.
Ukrayna müharibəsinin başlamasından və Avropa İttifaqının Rusiyaya qarşı sanksiyalar paketini qəbul etməsindən sonra Brüssel təcili şəkildə Bakı ilə enerji sahəsində strateji tərəfdaşlıq haqqında Memorandum imzaladı. Bu sənədə əsasən, Azərbaycanın Avropaya qaz ixracı hazırkı təxminən 12 milyard kubmetrdən 2027-ci ilə qədər 20 milyard kubmetrə çatdırılmalıdır.
Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Lyayen açıq şəkildə bəyan edib: “Azərbaycan bizim enerji təchizatını şaxələndirmə və Rusiya qazından imtina cəhdlərimizdə crucial, yəni həlledici tərəfdaşdır”.
Bu açıqlama Avropanın enerji təhlükəsizliyinin - qitənin ümumi təhlükəsizliyinin ayrılmaz komponenti olaraq - Azərbaycanın sabitliyi və Qərbyönümlü kursu ilə birbaşa bağlı olduğunu nümayiş etdirir.
Deməli, üzv dövlətlərin təhlükəsizliyinə dair birbaşa öhdəlik nəzərdə tutan NATO üçün Azərbaycanın qazını Avropaya daşıyan kritik infrastrukturun fasiləsizliyi və müdafiəsi nəzəriyyədən praktiki hərbi-strateji prioritetə çevrilir. Bu isə avtomatik olaraq Alyansın Bakı ilə təhlükəsizlik sahəsində tərəfdaşlığı dərinləşdirmək marağının səviyyəsini artırır.
Fəqət NATO layihələrinin Cənubi Qafqazda genişlənməsinə dair istənilən müzakirə Alyansın öz daxilindəki sistem böhranına dirənir. Ukrayna müharibəsi uzun illər yığılıb qalmış ziddiyyətləri üzə çıxardı və daha da dərinləşdirdi. Ən başlıcası - "burden sharing", yəni maliyyə və hərbi yükün ədalətli bölüşdürülməsi məsələsi. Müdafiə xərclərinin ÜDM-in 2 faizi həcmində olması hədəfi rəsmi şəkildə qəbul olunsa da, Alyansın bütün üzvləri, xüsusilə də aparıcı Avropa dövlətləri bu öhdəliyi yerinə yetirmir. Bu isə ilk növbədə ən böyük yükü daşıyan ABŞ-nin narazılığını doğuran “struktur narazılığı” formalaşdırır.
“Avropa strateji suverenliyi” ətrafında müzakirələrin intensivləşməsi də diqqətəlayiqdir. Paris və Berlində, müxtəlif dərəcədə kəskinliklə olsa da, NATO və ABŞ-dən daha müstəqil ümumavropa təhlükəsizlik və müdafiə strukturlarının yaradılması çağırışları səslənir. Fransanın “Avropa siyasi icması” təşəbbüsü də bu meylin əksidir. Deməli, Cənubi Qafqazda genişlənmə məsələsində nə Aİ-nin, nə də NATO-nun bu gün üçün vahid, konsolidasiya olunmuş mövqeyi mövcuddur.
Alyans daxilində təsir zonaları uğrunda rəqabət də müşahidə olunur. ABŞ-nin “avropalıları Cənubi Qafqaza yaxın buraxmaq istəməməsi” barədə iddialar əsassız deyil. Vaşinqton regionu ənənəvi olaraq öz maraqlarının zonası hesab edir, Fransanın Ermənistanı fəal dəstəkləməsi (müdafiə sahəsində təchizat da daxil olmaqla) isə bu monopoliyanın mübahisələndirilməsi cəhdi kimi qəbul olunur. Yunanıstan–Ermənistan və Fransa–Ermənistan hərbi əməkdaşlığı, bu barədə açıq şəkildə mediada yayılan xəbərlər də həmin təsir alətidir.
Buna görə də Alyans Cənubi Qafqaz üçün yeni, ümumi strategiya formalaşdırmazdan əvvəl daxili ixtilafları aradan qaldırmalı və bu siyasətin həyata keçirilməsində aparıcı aktorun kim olacağını müəyyənləşdirməlidir: ABŞ, NATO-nun Avropa qanadı, yoxsa hibrid format.
Belə mürəkkəb və turbulent mühitdə Azərbaycan suveren dövlət davranış modelini nümayiş etdirir. Bakı bir tərəfi seçmir, əksinə balanslaşdırılmış, çoxvektorlu münasibətlər sistemi quraraq strateji müstəqilliyini maksimum dərəcədə qoruyur və müxtəlif bazarlardan ən yaxşı texnologiya və təcrübələrə çıxış əldə edir.
Azərbaycan strateji müttəfiqi Türkiyə Respublikası ilə əlaqələri sayəsində onilliklərdir faktiki olaraq NATO standartları ekosisteminə inteqrasiya olunub. Alyansda sayca ikinci ən böyük orduya sahib olan Türkiyə Silahlı Qüvvələri NATO-nun doktrinal prinsipləri əsasında formalaşıb. Bakı ilə Ankara arasında dərin hərbi-texniki əməkdaşlıq - PUA, zirehli texnika, yüngül silah istehsalında əməkdaşlıq və genişmiqyaslı birgə təlimlər - Azərbaycanın Silahlı Qüvvələrinin NATO-nun əsas üzvlərindən biri ilə ən yüksək operativ uyğunluq səviyyəsinə çatmasını təmin edib. Bu, nəzəri “tərəfdaşlıq perspektivi” deyil, artıq reallığa çevrilmiş və Alyansla dialoqun dərinləşdirilməsi üçün möhkəm baza yaradan faktordur.
ABŞ–Azərbaycan strateji yaxınlaşması. ABŞ ilə Azərbaycan arasında Strateji tərəfdaşlıq Xartiyasının hazırlanması son dərəcə mühüm hadisədir. Hazırda üzərində işlənilən və 2024-cü ilin sonuna qədər yekunlaşdırılması planlaşdırılan bu sənəd ikitərəfli münasibətləri keyfiyyətcə yeni səviyyəyə çıxarmağı, təhlükəsizlik, enerji və ticarətin bütün aspektləri üzrə dialoq üçün daimi institusional çərçivə yaratmağı nəzərdə tutur. Bu təşəbbüs NATO daxilindəki hazırkı qarışıqlığı kənara qoyaraq birbaşa Vaşinqtonun irəli sürdüyü addımdır və ABŞ-nin Bakını müstəqil və son dərəcə mühüm tərəfdaş kimi gördüyünün göstəricisidir.
Avropa ilə Azərbaycan NATO-nun “Sülh naminə tərəfdaşlıq” (PiM) kimi proqramları çərçivəsində dialoqu davam etdirir. Amma yeni reallıqlar fonunda bu tərəfdaşlığın daha genişləndirilmiş və modernləşdirilmiş versiyasının yaradılması müzakirə olunur. Belə bir format Azərbaycanın mövcud strateji çəkisini və qarşılıqlı maraqların səviyyəsini daha adekvat əks etdirməlidir.
Azərbaycanın çoxvektorlu siyasəti xüsusilə müdafiə sahəsində qabarıq şəkildə özünü göstərir. Hərbi Hava Qüvvələrinin müasir Çin və Pakistan istehsalı silahlarla (məsələn, "Wing Loong" tipli döyüş PUA-ları) təchiz edilməsi dövlətin suveren hüququ olmaqla yanaşı, təchizatçıların şaxələndirilməsi baxımından praqmatik addımdır. Bundan başqa, Çin ilə Avropanı birləşdirən alternativ logistika marşrutu olan Orta Dəhlizin (Transxəzər beynəlxalq nəqliyyat marşrutu - TMTM) artan əhəmiyyəti Pekin–Bakı əməkdaşlığına tədarük zəncirlərinin təhlükəsizliyi ölçüsünü də əlavə edir ki, bu da Çin üçün strateji maraq kəsb edir.
Beləliklə, NATO layihələrinin Cənubi Qafqazda genişlənməsi məsələsi region tərəfdaşlarının istəksizliyi və ya hazırlıqsızlığı ilə deyil, Şimal Atlantika Alyansının öz daxili transformasiyası ilə bağlıdır. Vaşinqton, Brüssel, Paris və Berlində trans-Atlantik münasibətlərin gələcəyi, rolların və məsuliyyət zonalarının bölüşdürülməsi barədə konsensus əldə olunmayınca, regionda irimiqyaslı təşəbbüslər fraqmentar və çox vaxt rəqabətçi xarakter daşıyacaq. Bunu Azərbaycanın və Ermənistanın əməkdaşlıq vektorlarının diametral şəkildə fərqli olması açıq şəkildə nümayiş etdirir.
Azərbaycan isə bu şəraitdə strateji dayanıqlıq və praqmatizm nümayiş etdirir. Bakı NATO daxilindəki mübahisələrin bitməsini gözləmədən əsas oyunçularla möhkəm ikitərəfli əməkdaşlıq formatları qurur: Türkiyə ilə - qardaş ölkə və NATO üzvü kimi, ABŞ ilə - qlobal təhlükəsizlik təminatçısı kimi, Avropa ilə - başlıca enerji tərəfdaşı kimi, Çinlə isə - texnoloji və iqtisadi kontragent kimi.
Bu çoxvektorlu model Azərbaycanı hansısa bir təşkilatın konjonkturasından asılı vəziyyətə salmır, əksinə, ona çevik manevr etmək, öz müdafiə qabiliyyətini və təhlükəsizliyini gücləndirmək imkanı verir. NATO daxili rekonstruksiyasını başa vurub Cənubi Qafqaz ölkələrinə yeni, dəqiq və vahid gündəlik təklif etməyə hazır olduqda, Azərbaycan danışıqlara güc mövqeyindən çıxış edəcək. Çünki o zamana qədər müasir orduya, Avropa üçün həyati əhəmiyyət daşıyan enerji infrastrukturuna və bütün güc mərkəzləri ilə bərabər məsafəli, qarşılıqlı faydalı dialoq təcrübəsinə sahib olacaq. Məhz bu amillər Bakını Alyans siyasətinin obyekti deyil, regional təhlükəsizlik arxitekturasını fəal şəkildə formalaşdıra bilən tamhüquqlu subyektə çevirir.