Bakı. Trend:
Donald Trampın ikinci prezidentlik müddəti həm müttəfiqlərini, həm də rəqiblərini təəccübləndirməkdə davam edir. Ukraynada atəşkəs danışıqları, Vladimir Zelenskiyə qarşı sərt hücumlar, Kanada və Meksika ilə ticarət müharibələri, eləcə də Yaxın Şərq böhranına gözlənilməz müdaxilə – bütün bunlar ABŞ-ın ənənəvi diplomatiya yox, biznes-struktur məntiqi ilə hərəkət etdiyi yeni geosiyasi reallıq yaradır. Amma bu yanaşma nə qədər effektivdir və onun dünya siyasəti üçün hansı nəticələri ola bilər?
Cəmi bir ay yarım əvvəl ikinci dəfə prezident kürsüsünə əyləşən Tramp, artıq ABŞ-ın xarici siyasətinin vektorunu kəskin şəkildə dəyişib. Onun administrasiyası beynəlxalq yardımları azaltdı, Avropa liderləri ilə açıq qarşıdurmaya girdi, Ukraynaya hərbi dəstəyi dayandırdı və yeni ticarət müharibələrinə başladı. Bütün bunlar göstərir ki, ikinci dəfə prezident seçilən Tramp artıq özünü daha əmin hiss edir və son onilliklər ərzində formalaşmış siyasi normalara məhəl qoymadan hərəkət edir.
Trampın ikinci dönəmi təkcə onun adət etdiyi sərt və aqressiv bəyanatlarla deyil, həm də qlobal nizamı yenidən formatlaşdırmaq cəhdi ilə fərqlənir. Kanadanın ilhaqı ideyası, Çinin Panama kanalına nəzarət etdiyi ittihamları, ticarət müharibələri və ABŞ-da artan proteksionizm sual doğurur: Trampın ritorikası harada bitir və real siyasi strategiya harada başlayır?
Trampın ən çox mübahisələrə səbəb olan təşəbbüslərindən biri Qrenlandiyanın və Panama kanalının ABŞ-a ilhaq edilməsini müzakirəyə çıxarması oldu. Bu ideyalar daha çox güc nümayişinə bənzəyir, nəinki real siyasi proqramlara. Lakin bu, bir məqamı açıq şəkildə göstərir: Tramp ABŞ-ın Qərb yarımkürəsindəki təsirini genişləndirmək istəyir.
Bundan əlavə, ABŞ Meksikadan idxal olunan mallara yeni tariflər tətbiq etdi. Bu addım, əsasən, qeyri-qanuni miqrasiyanı məhdudlaşdırmaq üçün Meksika hökumətinə təzyiq vasitəsi kimi nəzərdə tutulmuşdu.
Belə aqressiv yanaşma, Trampın artıq bürokratik maneələr tərəfindən məhdudlaşdırılmadığı və siyasi gündəmini açıq şəkildə bildiyi faktı ilə izah edilə bilər. 2017-ci ildə ilk dəfə prezident seçildikdə, o, hələ idarəetməyə tam hazır deyildi və administrasiyasının daxili müqaviməti ilə üzləşirdi. İndi isə o, özünə tam sədaqətli olan bir komanda qurub və ənənəvi diplomatiya mexanizmlərinə baxmadan dünyaya öz strategiyasını diktə edəcəyinə inanır.
Trampın ilk prezidentlik dönəmində onun əsas xarici siyasət nailiyyətlərindən biri Abraham Razılaşmaları idi – bu, İsrail ilə bir sıra ərəb ölkələri arasında münasibətlərin normallaşmasına gətirib çıxardı. Lakin bu diplomatik uğur davamlı olmadı: Kim Çen In ilə danışıqlar heç bir nəticə vermədi, İranla yeni nüvə sazişi isə dalana dirəndi.
İkinci dönəmində Tramp həmişəkindən daha sərt siyasətə və “Əvvəlcə Amerika” prinsipinin yeni versiyasına üstünlük verir. ABŞ Avropanın təhlükəsizliyindəki rolunu azaltmaqda davam edir və müttəfiqlərinin artıq öz təhlükəsizliyi üçün daha çox məsuliyyət daşımalı olduğunu açıq şəkildə bildirir. Paralel olaraq, Vaşinqton Çinə təzyiqləri artıraraq onu əsas geostrateji rəqib kimi nəzərdən keçirir.
Dövlət katibi Marko Rubio isə açıq şəkildə bildirir ki, ABŞ artıq qlobal təhlükəsizliyi təkbaşına təmin edə bilməz. Bu yeni yanaşma, xüsusilə Rusiyanın sərhədlərinə yaxın yerləşən Avropa ölkələrini narahat edir.
Trampın siyasəti artıq Avropanın ABŞ-a etibarının azalmasına səbəb olub. Lakin əsas sual budur: Bu, NATO-nun zəifləməsinə gətirib çıxaracaq, yoxsa onun islahatına?
Çox güman ki, Avropa qeyri-müəyyənlik şəraitində öz təhlükəsizliyinə daha çox cavabdehlik götürəcək. Bu isə uzunmüddətli perspektivdə alyansı daha avtonom və müstəqil edə bilər.
Tramp administrasiyasının ən mübahisəli təkliflərindən biri NATO-nun 5-ci maddəsini (kollektiv müdafiə) hər bir üzv ölkənin hərbi xərcləri ilə əlaqələndirmək ideyasıdır. Bu isə Rusiya ilə sərhəddə yerləşən və ən çox təhlükə altında olan dövlətlər üçün ciddi problemlər yarada bilər.
ABŞ qlobal liderlikdən imtina edir?
Tramp sərt ritorikasına baxmayaraq, ABŞ-ın qlobal liderliyi üçün aydın alternativ təklif etmir. O, Amerikanın dünyada hegemon olmasına qarşı çıxır, lakin bunun əvəzinə uzunmüddətli strategiya ortaya qoymur.
Bir tərəfdən, onun siyasəti ABŞ-ın Qərb yarımkürəsində təsirini artırmağa yönəlib. Digər tərəfdən, Avropa və Asiyadakı öhdəliklərin azaldılması boşluq yaradır – və bu boşluğu Çin və Rusiya doldura bilər.
Trampın ikinci prezidentlik dönəminin yekun nəticələrini
proqnozlaşdırmaq çətindir, lakin aşkardır ki, onun administrasiyası
qlobal düzəni kökündən dəyişir. Sual isə budur: Bu dəyişikliklər
ABŞ-ın mövqelərini möhkəmləndirəcək, yoxsa onun qlobal təsirini
zəiflədəcək?
Trampın Ukrayna müharibəsində sülh danışıqlarına Moskva ilə, amma
Kiyevsiz başlaması ən çox müzakirə olunan məsələlərdən biri oldu.
Ənənəvi Amerika diplomatiyasında bu addım Kremlə güzəşt kimi görünə
bilərdi. Lakin Trampın yanaşması klassik çərçivələrə sığmır.
Birincisi, o, sırf siyasi praqmatizmə əsaslanır. Onun üçün Ukrayna əsas prioritet deyil – bu müharibə sadəcə daxili siyasi mübarizənin bir alətidir. O, artıq dəfələrlə vurğulayıb ki, müharibəyə görə məsuliyyət daşımır və əgər atəşkəs alınmasa, bunun günahını Co Baydenin, Avropa müttəfiqlərinin və hətta Ukraynanın üzərinə atmaqdan çəkinməyəcək.
İkincisi, Tramp beynəlxalq diplomatiyanı biznes sövdələşməsi kimi görür. O, formal qaydalara önəm vermir, əksinə təzyiq strategiyası tətbiq edir. Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski üçün bu müharibə ölkənin sağ qalma mübarizəsidir. Lakin Tramp üçün bu savaş qlobal geosiyasi alverdə sadəcə bir gedişdir.
Trampın siyasəti ənənəvi beynəlxalq nizamın çöküşünü sürətləndirir. Onun üslubu – qarışıqlıq yaratmaq, xaosdan qalib çıxmaq və həmişə qeyri-müəyyənlik saxlamaqdır.
Ancaq bu yanaşma nə qədər davamlı ola bilər? Tramp dünya siyasətində yeni bir sistem yarada biləcəkmi, yoxsa onun addımları yalnız daha böyük xaosa səbəb olacaq?
Bir şey dəqiqdir: dünya siyasəti artıq əvvəlki kimi olmayacaq.
Zelenski – "diktator"? Təzyiq taktikası və əsəb oyunu
Donald Trampın Vladimir Zelenski barədə "diktator" kimi danışması və onu münaqişənin eskalasiyasında ittiham etməsi, əslində, onun danışıqlar strategiyasının mühüm elementlərindən biridir. Aydın şəkildə düşmənçilik ritorikasına əsaslanan bu yanaşma, Kiyevi qeyri-müəyyənlik atmosferinə salmaq və ona psixoloji təzyiq göstərmək məqsədi daşıyır.
Bu siyasətin arxasında duran əsas hədəflərdən biri Ukraynanın nadir torpaq metallarının tədarükü ilə bağlı güzəştlərə getməsini təmin etməkdir. Bu materiallar ABŞ sənayesi üçün həyati əhəmiyyət daşıyır və Tramp administrasiyası bu resursların təminatında üstün mövqe qazanmağa çalışır. Trampın özü isə razılaşmanın detalları ilə o qədər də maraqlanmır, onun üçün əsas məsələ, öz administrasiyasının Baydenin komandası ilə müqayisədə ABŞ üçün daha sərfəli şərtlər əldə edə biləcəyini nümayiş etdirməkdir.
Eyni yanaşma NATO məsələsində də tətbiq edilir. Tramp və onun komandası "ABŞ-ın Avropanı həddindən artıq uzun müddət qidalandırdığı" ideyasını təbliğ edir və bu münasibətlərin yenidən nəzərdən keçirilməsinin vaxtı çatdığını bildirir. Avropa liderləri narahatdırlar ki, Vaşinqton xarici siyasətini tamamilə Hind-Sakit okean regionuna yönəldə bilər və bunun nəticəsində Avropa Rusiya təhdidi qarşısında tək qala bilər.
Lakin ən mühüm suallardan biri budur: Tramp Rusiyaya qarşı sanksiya siyasətini dəyişməyə hazırdırmı?
Trampın bu sahədə strategiyası qeyri-müəyyən qalır.
- Bir tərəfdən, onun administrasiyası Moskvanın Çindən asılılığını azaltmaq üçün bəzi sanksiyaların yumşaldılmasını nəzərdən keçirir. ABŞ strateqləri bu variantı ciddi müzakirə edirlər, çünki Rusiya-Çin ittifaqının dərinləşməsi ABŞ-ın qlobal maraqları üçün təhlükəli ola bilər.
- Digər tərəfdən, Tramp dəfələrlə Rusiyaya iqtisadi təzyiqi artırmaqla hədələyib. Xüsusilə, neftin dünya bazarında qiymətinin aşağı salınması Moskva üçün ciddi büdcə itkisi ilə nəticələnə bilər. Belə bir addım, danışıqlar dalana dirənərsə və Tramp Kremlin diplomatik prosesə mane olduğunu iddia etməyə qərar verərsə, istifadə edilə bilər.
Yaxın Şərq: Qəzza yeni “Riviera” ola bilərmi?
Trampın ən gözlənilməz təşəbbüslərindən biri Qəzza zolağını "Yaxın Şərqin Rivierası"na çevirmək barədə bəyanatı oldu. Bu, utopik səslənsə də, onun üslubuna tamamilə uyğundur: sensasiya doğuracaq açıqlama verib, danışıqların dinamikasına təsir etmək.
Trampın Yaxın Şərq böhranına müdaxiləsi müəyyən mənada uğurlu oldu – o, müvəqqəti atəşkəs əldə etməyə nail oldu. Ancaq onun fələstinlilərin “köçürülməsi” ilə bağlı bəyanatları qlobal qəzəb dalğasına səbəb oldu. Ukrayna məsələsində olduğu kimi, burada da real həll yolu təklif etmir, sadəcə nəzarətin öz əlində olduğunu göstərməyə çalışır.
Mümkündür ki, Tramp üçün Yaxın Şərq sadəcə növbəti tikinti və inkişaf layihəsi kimi görünür. O və onun komandası daşınmaz əmlak sahəsində böyük təcrübəyə malikdir və Qəzzanın bərpası ideyası, sırf biznes düşüncəsinə əsaslanan bir yanaşma ola bilər: dağıdılmış əraziləri yenidən qurmaq, investorlar tapmaq və sonra bunu böyük uğur kimi təqdim etmək.
Ticarət müharibələri: Güc tətbiqi, yoxsa strateji səhv?
Tramp administrasiyasının ən çox müzakirə edilən siyasətlərindən biri ticarət müharibələridir. O, ilk olaraq Kanadaya və Meksikaya qarşı ticarət tariflərini tətbiq etməklə yenidən tarifləri siyasi alətə çevirdi.
Rəsmi izah qanunsuz miqrasiya və narkotik qaçaqmalçılığına qarşı mübarizə olsa da, bunun arxasında daha böyük plan dayanır.
Tramp beynəlxalq ticarətə sırf biznes kontekstində baxır: əgər ABŞ pul itirirsə, deməli, müqavilə pisdir.
Ancaq iqtisadçılar – xüsusilə Nobel mükafatçıları – onun bu yanaşmasını tamamilə səhv hesab edirlər. Tramp isə ekspertlərin fikrini nəzərə almağa meyilli deyil.
Əsas sual budur: O, nə qədər uzağa gedə bilər?
Əgər ticarət müharibələri ABŞ daxilində qiymət artımına səbəb olarsa, bu, Trampın seçiciləri arasında narazılıq yarada bilər. Lakin Tramp, qərarlarının iqtisadi cəhətdən səmərəsiz olduğunu bilsə belə, nadir hallarda geri çəkilir.
Trampın ikinci dönəmi göstərir ki, onun xarici siyasət yanaşması dəyişməyib: o, beynəlxalq münasibətləri maliyyə əməliyyatları kimi görür – əsas meyar mənfəət və dərhal nəticədir.
Onun danışıqlar strategiyası xaos yaratmaq və bu xaosdan qalib çıxmaq üzərində qurulub. O, müttəfiqlərinə təzyiq göstərməkdən, mövqeyini qəfil dəyişməkdən və ya provokativ bəyanatlar verməkdən çəkinmir.
Ancaq bu siyasət ciddi risklər yaradır.
Trampın bir çox təşəbbüsü qeyri-sabit və impulsiv görünür, ənənəvi diplomatiyadan imtina etməsi isə ABŞ-ın qlobal mövqeyini uzunmüddətli perspektivdə zəiflədə bilər.
Əgər o, müttəfiqlərin etimadını azaltmağa, ticarət müharibələrini davam etdirməyə və Moskva ilə Kiyevə qarşı ziddiyyətli siqnallar göndərməyə davam edərsə, bu, təkcə ABŞ-ın deyil, bütün dünyanın sabitliyinə zərbə vura bilər.
Son nəticədə, açıq sual budur:
- Trampın yaratdığı xaos, əvvəlcədən hesablanmış bir planın tərkib hissəsidirmi, yoxsa onun ani və ziddiyyətli qərarlarının nəticəsidir?
Yaxın aylarda dünya bu sualın cavabını alacaq – və çox güman ki, ən gözlənilməz nəticələrlə üzləşəcək.
Trampın siyasəti qlobal düzənin transformasiyasının yeganə səbəbi deyil. O, seçkilərdə qalib gəlməsəydi belə, dünya klassik neoliberal qloballaşmanın süqutuna doğru irəliləyirdi.
Onilliklər boyu aparıcı güclər iqtisadi inteqrasiyaya can atır, ticarət müqavilələri imzalayır, gömrük maneələrini aradan qaldırır və qlobal tədarük zəncirlərini qururdular. Lakin son illərdə baş verən böhranlar – COVID-19 pandemiyası, Ukrayna müharibəsi, ABŞ-Çin ticarət münaqişələri – bu modelin dayanıqlı olmadığını göstərdi.
İndi milli dövlətlər öz maraqlarını qorumağa çalışır, hətta bu, qlobal bazar prinsiplərindən imtina etmək bahasına olsa belə.
Trampın proteksionizmi isə bu prosesin sadəcə bir hissəsidir.
Dünya artıq regionalizasiya meyillərinə şahidlik edir:
- Dövlətlər uzaqdan idxal asılılığını azaldır,
- Yerli istehsalı gücləndirir,
- Milli bazarları qorumağa çalışır.
ABŞ, Avropa İttifaqı, Çin və digər güc mərkəzləri iqtisadi suverenliyə üstünlük verirlər. Nəticədə, köhnə qloballaşma modeli zəifləyir və regional bloklar arasında iqtisadi rəqabət artır.
Dünya Tramp 2.0 dövründə nə ilə üzləşəcək?
Tramp yeni dünya nizamının memarı deyil, lakin onun xaotik siyasəti artıq başlamış prosesləri daha da sürətləndirir.
Onun müəyyən edilməmiş və gözlənilməz siyasəti –
- Kanadanın ilhaqı ilə bağlı hədələri,
- Ticarət müharibələri,
- Çinlə münasibətlərdə yeni xətt
– dünyanı milli dövlətlərin daha avtonom şəkildə hərəkət etdiyi, beynəlxalq təşkilatların isə əvvəlki gücünü itirdiyi bir dövrə doğru aparır.
Bu baxımdan, Tramp həqiqətən köhnə qlobal nizama vurulan “sonuncu mismar” ola bilər.
- ABŞ-ın şərtsiz hegemon olduğu,
- Müttəfiqlərə iqtisadi güzəştlər verdiyi dünya artıq keçmişdə qalır.
Onun yerini isə sərt siyasi razılaşmalar, ticarət müharibələri və yeni geosiyasi alyanslar alır. Hər bir oyunçu yalnız öz maraqları üçün mübarizə aparmalıdır.
Hələlik Trampın köhnə sistemə alternativ təqdim edib-etməyəcəyi bəlli deyil.
- O, dünya üçün yeni model qura biləcəkmi, yoxsa onun idarəçilik xaosu daha böyük qeyri-sabitliyə gətirib çıxaracaq?
Bir şey dəqiqdir: artıq beynəlxalq münasibətlər əvvəlki kimi proqnozlaşdırıla bilən deyil.