Azərbaycan ATƏT-in Minsk qrupunun (MQ) həmsədrlərinin işğal olunmuş ərazilərdə münaqişənin təsir etdiyi sahələrdə demoqrafik, sosial və yaxud mədəni xüsusiyyətləri dəyişə biləcək (davam edən qeyri-qanunu məskunlaşma, infrastrukturun inkişafı, iqtisadi istismar və mədəni dəyişikliklər) hər bir fəaliyyətdən və yaxud status-kvonu dəyişməyə və münaqişənin sülh yolu ilə həllinə imkan verməyən addımlardan çəkinməyə dair müraciətini dəstəkləyir. Trend-in məlumatına görə, bu barədə Azərbaycan XİN-in mətbuat xidmətinin yaydığı məlumatda qeyd olunub.
"ATƏT-in sahə qiymətləndirmə missiyası və həmsədrlərin tövsiyələri bu problemin gələcəkdə baxılması və tənzimlənməsi üçün əsas yaradır. Azərbaycan bu ərazilərin işğalına son qoymaqda beynəlxalq aləmin güclü dəstəyinə inanır. Azərbaycan Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal olunmuş ərazilərdən çıxarılmasının və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasının regionda mövcud ciddi təhdid və riskləri azaldacağının və nəinki sülh şəraitində birgə yaşamağa, həmçinin hər bir insanın inkişaf və tərəqqisinə yol açacağının dünya miqyasında mövcud anlayışla qəbul edilməsi ilə razılaşır", - XİN-in məlumatında bildirilib.
Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində Ermənistan tərəfindən həyata keçirilən qeyri-qanuni fəaliyyət, o cümlədən qanunsuz məskunlaşma təcrübəsi, iqtisadi istismar və bu ərazilərin viran edilməsi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikasının müraciəti əsasında ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ bölgəsi ətrafında olan işğal edilmiş ərazilərdə ümumi vəziyyətin dəyərləndirilməsi məqsədilə 7-12 oktyabr 2010-cu il tarixlərində sahə qiymətləndirmə missiyasını (SQM) həyata keçiriblər.
Bu missiyanın həyata keçirilməsində ATƏT sədrinin xüsusi nümayəndəsi və onun komandası, BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığından iki mütəxəssis və ATƏT-in 2005-ci ildəki faktaraşdırıcı missiyasının bir üzvü həmsədrlərə qoşulublar.
SQM bir daha Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində ermənilərin məskunlaşdırılma siyasətinin davam etdirildiyini, həmçinin infrastruktur dəyişikliklərin və iqtisadi fəaliyyətin həyata keçirildiyini aşkarlayıb ki, bu da Ermənistanın 1993 ildə qoşulduğu 12 avqust 1949 tarixli Mülki Əhalinin Müharibə Zamanı Müdafiəsinə aid Dördüncü Cenevrə Konvensiyası və ona əlavə Protokollara ziddir.
Əyani qiymətləndirmə və yerli əhali tərəfindən verilmiş məlumatlara əsasən, Azərbaycanın işğal olunmuş yeddi rayonunda qeyri-qanuni şəkildə məskunlaşmış ermənilərin sayı missiya tərəfindən qiymətləndirmələrə görə, təqribən 14000 şəxs təşkil edir. Bu köçkünlərin bir hissəsi bərpa edilmiş və ya yenidən inşa edilmiş evlərdə yaşayırlar. SQM-in müşahidələrinə əsasən, missiyanın baş çəkdiyi bir sıra inzibati, təhsil və tibbi binalar xaricdən göndərilmiş erməni diasporunun maddi yardımı ilə inşa olunub və avadanlıqlarla təchiz edilib.
İnfrastruktur dəyişikliklərinə gəldikdə, SQM-in əldə etdiyi nəticələr infrastrukturun inkişafı, xüsusilə elektrik və içməli su təminatının artırılması üçün səylərin həyata keçirildiyini göstərir. SQM-in baş çəkdiyi bütün, ən ucqar məskunlaşmalar istisna olmaqla, yaşayış məntəqələri elektriklə təmin olunub. Laçın şəhərinin şimalında, Sabuxçay çayının dərəsində 2,2 meqavat gücündə su-elektrik stansiyası müşahidə edilib. Bu stansiya buna bənzər 25 kiçik su-elektrik stansiyalarının inşa edilməsi ilə bağlı planın bir hissəsidir. Bir neçə məskunlaşma yerlərində istiliyin təmin olunması üçün kiçik qaz boruları mövcuddur ki, sakinlər bunların son beş il ərzində çəkildiyini qeyd ediblər. 2005-ci ildən fərqli olaraq, missiyanın baş çəkdiyi əksər regionlarda mobil rabitə imkanları mövcuddur.
SQM həmçinin, işğal olunmuş ərazilərin inzibati sərhədləri dəyişdirildiyini müşahidə edib. Sərhədlərin yenidən çəkilməsi, bəzi rayonların adlarının dəyişdirilməsi həm də işğal altında olan ərazilərin inzibati aidiyyətinin dəyişdirilməsi ilə müşayiət edilib. Ermənilər Azərbaycan ərazilərinin və yaşayış məntəqələrinin adlarını dəyişdirir və öz adlarını qoyurlar. Belə ki münaqişədən öncə əhalisinin 70000 insan təşkil etdiyi Ağdam şəhəri erməni xəritələri və yol nişanlarında heç göstərilməyib.
Azərbaycanın digər ərazilərində hazırda yaşayan məcburi köçkünlərin gələcəkdə öz torpaqlarına qaytarılmasının yalnız davam edən işğal deyil, həmçinin bu bölgələrin dağıdılmış vəziyyəti ucbatından çətin olması ilə bağlı SQM-in yekun rəyi xüsusi narahatçılıq doğurur. Demək olar ki, keçmiş sakinlərin bütün şəxsi və ticarət əmlakları dağıdılıb. Onların geri qaytarılması üçün regionlarda münasib şərait mövcud deyil. Yerli əhalinin qaytarılması bu bölgələrdə evlərin və əsas infrastrukturun geniş miqyaslı inşası ilə müşayiət edilməlidir.
Qeyd edilməlidir ki, vaxt məhdudiyyəti, personalın sayının az olması və ərazilərdə hərəkət üçün mövcud maneələr missiyaya işğal olunmuş ərazilərdəki vəziyyəti daha ətraflı qiymətləndirməyə və dərin təhlil aparmağa imkan verməyib. Lakin buna baxmayaraq, mövcud faktlar o qədər dəhşətli və ağırdır ki, hətta üzləşdiyi problemlərlə belə missiyanın tapıntılarının hesabatda əks etdirilməsi qaçılmaz olub.
SQM-in nəticələri işğal olunmuş ərazilərdə qanunsuz fəaliyyətin aparılması ilə bağlı Azərbaycanın narahatçılığının əsaslı olduğunu təsdiqləyib. Missiyanın müşahidələri Ermənistanın əsas norma və prinsipləri, xüsusilə güc tətbiq etməmək prinsipini pozduğunu və işğal ilə bağlı status-kvonu (mövcud vəziyyət) möhkəmlətmək cəhdlərini bir daha təsdiqləyib.
Bu faktlar və müşahidələr həmsədrlər tərəfindən hələ 2005-ci ildə qeydə alınıb və o zaman öz tövsiyələrində onlar "bundan sonra işğal olunmuş ərazilərdə gələcək hər hansı məskunlaşmaya yol verilməməlidir" və "bu vəziyyətin davam etməsinin uzadılması fait accompli-yə (baş vermiş fakt) gətirib çıxara bilər və bu da sülh prosesini ciddi əngəlləyə bilər" kimi çağırışlar ediblər. Həmsədrlər öz indiki tövsiyələrində eyni narahatçılıqları və çağırışları ediblər. Təəssüf ki, Ermənistan son altı il ərzində həmsədrlərin çağırışlarına əməl etməyib və münaqişənin həlli prinsipinə hörmətsizlik nümayiş etdirir.
Azərbaycan SQM-in status-kvo saxlanılmasının qəbul olunmazlığı ilə bağlı əsas bəyanata diqqəti yönəldərək, Ermənistandan Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində qeyri-qanuni fəaliyyətinə son qoymağa tələb edir. Azərbaycan aydın şəkildə bəyan edir ki, Ermənistanın bu istiqamətdə davamlı siyasətinə dözüm göstərilməyəcək.
Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində qanunsuz məskunlaşmaların mövcudluğu həyata keçirilən danışıqlar prosesinə əngəllər yaradır və münaqişənin davamlı həllinə nail olunması perspektivlərini ciddi sual altına qoyur. Buna görə də bu problemə çevik və xüsusi yanaşma tələb olunur.
Münaqişənin davamlı həlli işğal olunmuş ərazilərdən zorla qovulmuş bütün Azərbaycanlı əhalinin öz doğma yurdlarına qayıtması yolu ilə əldə edilə bilər. İşğal olunmuş ərazilərdəki hazırkı vəziyyət erməni hərbi qüvvələrinin bu ərazilərdən çıxarılmasının və orada bərpa işləri aparılmasının ləngidilməsinə hər hansı bir bəhanə kimi göstərilə bilməz.