Bakı. Trend:
Avropa tarixi bir dönüş nöqtəsinə çatıb. Ən təhlükəlisi odur ki, bunu özü belə anlamır. ABŞ Donald Trampın rəhbərliyi altında qlobal iqtisadi qaydaları yenidən müəyyənləşdirərkən, Avropa İttifaqı hələ də artıq mövcud olmayan rəqiblə mübarizəyə köklənib. Brüssel “baydenomika”nın kölgələri ilə savaşmağa davam edir, halbuki Tramp iqtisadiyyatın dövlət idarəçiliyinə əsaslanan ənənəvi qaydalarını kökündən dəyişdirir.
Onilliklər boyu Avropa ABŞ-ı azad bazar, dövlətin minimal müdaxiləsi ilə uğurun təminatçısı olan bir model kimi görüb. Bu mif o qədər dərin kök salmışdı ki, Avropanın iqtisadi strategiyasını formalaşdırırdı. Lakin həqiqət daha mürəkkəb idi: dövlət müdaxiləsi həmişə ABŞ iqtisadiyyatının əsas hissəsi olub və XXI əsrdə bu rol daha da güclənib.
2013-cü ildə iqtisadçı Mariana Mazzukato özünün "Sahibkar Dövlət" adlı kitabında bu mifi dağıtdı. Onun arqumentləri inkarolunmaz idi: ABŞ-ın internet, GPS və smartfon texnologiyaları kimi ən böyük texnoloji nailiyyətləri məhz dövlət investisiyalarının nəticəsidir. İnternet ABŞ Müdafiə Nazirliyinin ARPANET proqramı çərçivəsində yaradılıb, GPS hərbi ehtiyaclar üçün hazırlanıb, sensor ekranlar və litium-ion batareyalar isə dövlət qrantları ilə dəstəklənib.
Sonra isə Co Bayden dövrü gəldi və dövlət müdaxiləsinin istisna deyil, qayda olduğunu təsdiqlədi. “İnflyasiyanın Azaldılması Aktı” çərçivəsində yaşıl texnologiyaların dəstəklənməsi üçün ayrılan 369 milyard dollar Avropada əsl şok effekti yaratdı. Aİ liderləri, o cümlədən Emmanuel Makron, Vaşinqtonu investisiyaları və texnologiyaları okeanın o tayına çəkməkdə ittiham etdilər.
Brüssel sürətlə adaptasiya olmağa çalışaraq öz dövlət dəstəyi modellərini hazırladı: subsidiya proqramları, yaşıl texnologiyalara sürətləndirilmiş investisiyalar və milli çempionların dəstəklənməsi. Sanki Avropa bu mübarizəyə hazır idi. Lakin bu mübarizə keçmişlə savaşdan başqa bir şey deyildi.
Tramp oyunun qaydalarını dəyişir
Donald Trampın səhnəyə qayıdışı ilə kökündən fərqli bir iqtisadi fəlsəfə ortaya çıxır: "Milli kapitalizm". Bu fəlsəfə dövlət dəstəyi metodlarını rədd edir, onun yerinə bazar qüvvələrinə, liberallaşmaya və sərt rəqabətə üstünlük verir. Burada mühüm bir fərq var: bu rəqabət sərt tariflərlə və proteksionist tədbirlərlə qorunan bir sistem daxilində aparılır.
Tramp və komandası sənaye siyasətindən zəhləsi gedir; onların fikrincə, bu, dövlətin bazara müdaxilə edərək qalibləri seçməsinə gətirib çıxarır. Trampın mümkün maliyyə naziri kimi təqdim edilən Skott Bessentin sözlərinə görə, “genişmiqyaslı tariflər istənilən dövlət tədbirindən daha effektivdir.” Trampın tarifləri təkcə daxili bazarın qorunması üçün deyil, həm də digər ölkələrin dövlət subsidiyalarına əsaslanan iqtisadi modellərini məhv etmək məqsədi daşıyır.
Milli Kapitalizm: Avropa üçün böyük risk
Trampın yeni iqtisadi modeli bir neçə əsas komponentdən ibarətdir:
- Strateji aktivlərin özəlləşdirilməsi: ABŞ Poçt Xidməti (USPS), illik 4,9 milyard dollar zərər gətirən bir struktur, habelə Fannie Mae və Freddie Mac kimi ipoteka nəhənglərinin özəlləşdirilməsi müzakirə edilir. Bu proses dövlətin borc yükünü 200 milyard dollar azalda bilər.
- Radikal liberallaşma: Yaşıl enerji və elektromobillər üçün subsidiyaların ləğvi.
- Müdafiə sənayesində açıq rəqabət: Lockheed Martin və Boeing kimi böyük podratçıların monopoliyalarının dağıdılması və kiçik innovativ şirkətlərə şans verilməsi.
Bu siyasət qlobal iqtisadiyyatın köhnə modelini – dövlət dəstəyi və subsidiyaların əsas rol oynadığı sistemi sarsıdır. Bu arada, Avropa bu alətlərə güvəndiyi üçün öz strategiyasının həyata keçməzdən əvvəl köhnəlmiş olduğunu görür.
Avropa İttifaqı hələ də “baydenomika”nın təzyiqlərinə cavab verməyə çalışır, lakin əsl təhlükənin Trampın yeni strategiyasından gəldiyini anlamır. Bu isə faciəvi nəticələrə yol aça bilər:
İnvestisiyaların itirilməsi. Daha liberallaşmış ABŞ iqtisadiyyatı artıq Avropa şirkətlərini cəlb edir. Alman batareya istehsalçısı Northvolt, istehsalını okeanın o tayına köçürmək imkanını nəzərdən keçirir. Rəqabət qabiliyyətinin azalması. Aİ monopoliyalarla mübarizəyə tənzimləmə vasitəsilə yanaşır, ABŞ isə radikal anti-monopoliya tədbirləri tətbiq edir. Müdafiə sənayesində problemlər. ABŞ müdafiə sektorunun liberallaşması, dövlət müqavilələrinin sabitliyinə arxalanan Avropa istehsalçılarının mövqelərini təhdid edir.
Avropa onilliklər boyu ABŞ-ı ideal kapitalizmin simvolu kimi görürdü – burada uğur azad bazar və sahibkarlıq təşəbbüsü ilə müəyyən edilirdi. Ancaq bu təsəvvür hər zaman mifdən başqa bir şey deyildi. ABŞ-ın iqtisadi uğuru heç vaxt yalnız azad bazardan asılı olmayıb. Əksinə, güclü dövlət müdaxiləsi bu liderliyin əsasını təşkil edib.
Avropa köhnə illüziyalarını davam etdirərək, qlobal iqtisadi oyunun yenidən qurulduğu bir dövrdə geridə qalma riski daşıyır. Yeni çağırışlara cavab verməkdə uğursuzluq isə Aİ-nin qlobal iqtisadi sistemdəki mövqeyinin itirilməsi ilə nəticələnə bilər.
Onilliklər boyunca ABŞ ideal kapitalizm modelini dünyaya nümunə kimi təqdim edirdi — iqtisadi uğurun azad bazar və sahibkarlıq təşəbbüsü ilə təmin edildiyi bir sistem.
Bu mif artıq yalnız ABŞ-ın deyil, həm də Avropa və dünyanın digər bölgələrində tətbiq olunan iqtisadi yanaşmanın bir parçasına çevrilmişdi. Avropa liderləri ABŞ-ı dövlətin minimal müdaxiləsi ilə dinamik inkişafı təmin edən bir ölkə kimi qəbul edirdilər.
Ancaq bu təsəvvür həmişə mifik bir obrazdan ibarət olub və heç vaxt tam reallığa uyğun gəlməyib. Əslində, Amerikanın iqtisadi uğuru azad bazardan çox uzaq olan mexanizmlərə əsaslanırdı. ABŞ-ın onilliklər boyu iqtisadi liderliyinin əsasında yalnız özəl təşəbbüskarlıq deyil, həm də güclü dövlət müdaxiləsi dayanırdı.
Bu mifi dağıdan əsas tədqiqatlardan biri iqtisadçı Mariana Mazzukatoya aiddir. Onun 2013-cü ildə nəşr olunan "Sahibkar Dövlət" kitabı ABŞ-ın saf kapitalizmi ilə bağlı köhnə təsəvvürləri alt-üst etdi. Mazzukato sübut etdi ki, Amerikanın internetdən tutmuş smartfon texnologiyalarına qədər ən böyük texnoloji nailiyyətləri böyük dövlət investisiyalarının nəticəsidir.
O, bu əlaqəni sübut edən bir sıra nümunələr gətirdi:
- İnternet, rəqəmsal inqilabın əsasını təşkil edən bu texnologiya, ABŞ Müdafiə Nazirliyinin ARPANET proqramı çərçivəsində hazırlanmışdı.
- GPS, əvvəlcə hərbi ehtiyaclar üçün yaradılan bu sistem, dövlət dəstəyi sayəsində mülki istifadəyə təqdim olundu.
- Sensor ekranlar, litium-ion batareyalar və səsli köməkçi texnologiyalar, hazırda smartfonların əsasını təşkil edən bu yeniliklər, DARPA və ABŞ Enerji Nazirliyi kimi dövlət qurumlarının maliyyə dəstəyi ilə inkişaf etdirilmişdi.
Bu nümunələr göstərir ki, ABŞ-da dövlət sadəcə bir tənzimləyici və ya passiv investor rolunda deyil. O, təşəbbüsü öz üzərinə götürərək özəl sektorun risk etməkdən çəkinəcəyi sahələrdə irəliləyir və texnoloji tərəqqi üçün zəruri bazanı yaradır.
Bayden dövründə dövlət müdaxiləsi ən yüksək həddinə çatdı. 2022-ci ilin avqustunda qəbul edilən "İnflyasiyanın Azaldılması Aktı" (IRA), bu yanaşmanı təsdiqləyən əsas qanun oldu. Bu qanun, qlobal iqlim böhranı şəraitində iqtisadiyyatı transformasiya etmək üçün 369 milyard dollar məbləğində vəsaitin “yaşıl” texnologiyaların dəstəklənməsinə yönəldilməsini təmin etdi.
Bu proqram çərçivəsində:
- ABŞ-da istehsal olunan elektromobillərin alıcıları üçün vergi güzəştləri tətbiq edildi ki, bu da onların rəqabət qabiliyyətini xeyli artırdı.
- Günəş və külək elektrik stansiyaları da daxil olmaqla bərpa olunan enerji mənbələrinə maliyyə dəstəyi ayrıldı. Məqsəd, ABŞ-ın fosil yanacaqlardan asılılığını azaltmaq idi.
- Çindəki asılılığı azaltmaq üçün batareyalar və digər əsas komponentlərin yerli istehsalına subsidiyalar verildi.
Bu tədbirlər Avropada ciddi narazılığa səbəb oldu. IRA, Aİ-də qlobal bazarda Avropa şirkətlərini sıxışdırmaq cəhdi kimi qəbul edildi. Fransa prezidenti Emmanuel Makron bu siyasəti "super-aqressiv" adlandırdı, Almaniyanın BASF kimi istehsalçıları isə açıq şəkildə öz bizneslərinə yaranan risklərdən danışmağa başladılar.
Avropa İttifaqının cavabı: ABŞ-ı yaxalamağa cəhd
Avropa İttifaqı iqtisadi zərbəni kompensasiya etmək üçün öz proqramlarını hazırlamağa başladı. 2023-cü ilin fevralında Avropa Komissiyası “Yaşıl Sənaye Planını” (Green Deal Industrial Plan) təqdim etdi.
Bu plan çərçivəsində:
- Milli istehsalçılara subsidiya prosedurlarının sadələşdirilməsi təklif edildi ki, layihələrin həyata keçirilməsi sürətləndirilsin.
- Hidrogen enerjisi və günəş panelləri daxil olmaqla, bərpa olunan enerji təşəbbüslərinə əlavə maliyyə ayrıldı.
- Şirkətlərin istehsalını ABŞ-a köçürməsinin qarşısını almaq üçün kapital axınının qarşısını alma tədbirləri gücləndirildi.
Fəqət bu səylərə baxmayaraq, Avropa hələ də ABŞ-dan geri qalır. Bloomberg-in məlumatına görə, IRA çərçivəsində ABŞ-da ayrılan subsidiyalar, Avropa İttifaqının dəstək tədbirlərindən 50% çoxdur. Bu isə qeyri-bərabər rəqabət şəraitinin yaranmasına səbəb olur və Avropa şirkətlərini istehsallarını köçürməyi düşünməyə vadar edir.
Məsələn, Almaniyanın Northvolt batareya istehsalçısı, maliyyələşdirmə şərtlərinin daha əlverişli olduğu ABŞ-a istehsal güclərini köçürmə variantını ciddi şəkildə nəzərdən keçirir.
Bu vəziyyət ABŞ ilə Aİ arasındakı fərqin təkcə subsidiyaların həcmi ilə deyil, həm də onların effektivliyi ilə bağlı olduğunu göstərir. Avropa bürokratiyası yeni iqtisadi reallıqlara sürətlə uyğunlaşmaq üçün çox yavaş və ağırdır.
Avropa isə hələ də “baydenomika”nı yaxalamağa çalışarkən, ABŞ-da artıq Donald Trampın "Milli Kapitalizm" modeli üstünlük təşkil etməyə başlayır. Bu model, bazar qüvvələrini, radikal liberallaşmanı və dövlət müdaxiləsinin minimallaşdırılmasını ön plana çıxarır. Lakin Avropa, keçmişlə mübarizəyə aludə olaraq, oyunun artıq dəyişdiyini görə bilmir.
Əgər Brüssel öz yanaşmalarını yenidən nəzərdən keçirməzsə, yeni texnologiyalara sərmayə qoymağa başlamazsa və biznes üçün artıq maneələri aradan qaldırmazsa, o, qlobal iqtisadi sistemdəki yerini itirmək riski ilə üzləşəcək.
ABŞ-ın Avropa qarşısında yaratdığı iqtisadi çağırış sadəcə rəqabət məsələsi deyil – bu, sağ qalmaq məsələsidir. Aİ yeni reallıqlara uyğunlaşa biləcəkmi, yoxsa tarix səhnəsinin kənarında qalacaq – bunu yalnız zaman göstərəcək.
ABŞ-ın "Milli Kapitalizm" modelinin yeni istiqamətləri
Donald Trampın rəhbərliyi altında ABŞ-ın "Milli Kapitalizm" modeli dövlətin ənənəvi rolunu dəyişərək strateji sektorların özəlləşdirilməsi və bazar qüvvələrinin gücləndirilməsi ilə diqqət çəkir. Bu yanaşma, dövlət büdcəsinin yüngülləşdirilməsi, rəqabətin artırılması və iqtisadiyyatın daha dinamik bir sistemə çevrilməsi üçün əsaslı addımların atılmasını nəzərdə tutur.
USPS və maliyyə yükünün azaldılması
ABŞ Poçt Xidməti (USPS) illərlə davam edən maliyyə itkiləri ilə
üzləşir. 2023-cü ildə bu xidmətin zərərləri 4,9 milyard
dollar təşkil etdi və onu ABŞ-ın ən zərərlə işləyən dövlət
qurumlarından birinə çevirdi. Heritage
Foundation-ın hesablamalarına görə, USPS-in
özəlləşdirilməsi dövlət büdcəsinə hər il 8 milyard dollar
qənaət etməyə imkan verə bilər.
ABŞ-ın ən iri ipoteka nəhəngləri olan Fannie Mae və Freddie Mac, 2008-ci il maliyyə böhranından sonra dövlət nəzarətinə keçmişdi. Bu strukturların özəlləşdirilməsi ilə dövlət borc yükünün 200 milyard dollar azaldılması, eyni zamanda mənzil sektoruna özəl investisiyaların cəlb edilməsi mümkün olar. Tramp bu özəlləşdirmə proseslərinin dövlət büdcəsini yüngülləşdirməklə yanaşı, innovasiya və rəqabəti də stimullaşdıracağını vurğulayır.
Hətta ənənəvi olaraq dövlət tərəfindən idarə olunan müdafiə sənayesi də bu dəyişikliklərdən kənarda qalmır. Lockheed Martin və Boeing kimi iri müdafiə şirkətlərinin dominantlığı innovasiyanın olmaması və yüksək xərclər səbəbindən tənqid edilir. Tramp və komandası müdafiə sənayesində açıq rəqabətin vacibliyini önə çəkir.
Gələcək müdafiə naziri kimi adı çəkilən Pit
Heqseth bu barədə belə deyir:
"Daha rəqabətli və innovativ müdafiə sektorunun yaradılması
üçün bazar qüvvələrindən istifadə etməliyik. Bu, bizə daha yaxşı
avadanlıqları daha münasib qiymətə əldə etməyə imkan
verəcəkdir."
Defense Innovation Unit (DIU) kimi təşəbbüslər artıq müdafiə sahəsində qabaqcıl texnologiyalar təklif etməyə hazır olan bir çox startapı cəlb edib. Bu, yalnız innovasiyanı stimullaşdırmır, həm də müdafiə sənayesindəki köhnə monopoliyaların aradan qaldırılmasına xidmət edir.
Trampın Vergi İslahatı: ABŞ iqtisadiyyatını gücləndirən dəyişikliklər
ABŞ-ın iqtisadi strategiyasının əsas komponentlərindən biri 2017-ci ildə qəbul edilmiş "Vergi Azaldılması və İş Yerlərinin Artırılması Aktı" oldu. Bu, son onilliklərdə ABŞ-da həyata keçirilən ən böyük vergi islahatı idi. Əsas diqqət, korporativ vergi dərəcəsinin 35%-dən 21%-ə endirilməsinə yönəldi ki, bu da biznes üçün oyun qaydalarını dərhal dəyişdirdi.
Bu islahatın təsiri sürətli və nəzərəçarpan oldu. Tax Foundation-ın məlumatına görə:
- 2018-ci ildə ABŞ-ın ÜDM artım tempi 2,9%-ə çatdı və proqnozları üstələdi.
- Şirkət investisiyaları 7% artdı.
- Özəl sektorun məşğulluq səviyyəsi sabit artım nümayiş etdirdi.
- Apple və ExxonMobil kimi böyük korporasiyalar öz xarici kapitallarını ABŞ-a geri qaytararaq iqtisadiyyata yenidən sərmayə qoymağa başladılar.
Bu vergi islahatı yalnız biznesi stimullaşdırmaqla kifayətlənmədi, həm də ABŞ-ın qlobal iqtisadi mərkəz kimi mövqeyini möhkəmləndirmək niyyətində olduğunu açıq şəkildə göstərdi.
Tramp administrasiyası vergi sistemini daha da təkmilləşdirmək üçün yeni planlar hazırladı. Bu tədbirlər arasında:
- Kiçik və orta bizneslər üçün vergi endirimləri, yerli investisiyaları stimullaşdırmaq məqsədilə;
- Vergi qanunvericiliyinin sadələşdirilməsi, şirkətlərin mühasibat xərclərini və tənzimləmələrlə bağlı xərclərini azaltmaq üçün;
- İstehsalçılar üçün vergi güzəştləri, ABŞ-ın yenidən sənayeləşməsini təşviq etmək və strateji sahələri dəstəkləmək üçün.
Qlobal rəqabət və Avropaya təsirlər
Trampın iqtisadi tədbirləri ABŞ iqtisadiyyatını xarici investorlar üçün daha cəlbedici etdi və Avropa da daxil olmaqla digər inkişaf etmiş ölkələrin vergi sistemlərinə təzyiq yaratdı. Avropada yüksək vergi dərəcələri hələ də biznes üçün ciddi maneədir.
ABŞ-ın "Milli Kapitalizm" modeli, sərt proteksionizm və bazar qüvvələrinin gücləndirilməsi ilə qlobal rəqabət qaydalarını yenidən müəyyənləşdirir. Bu model Avropa üçün həm çağırış, həm də ciddi təhlükədir. Aİ-nin bu transformasiyaya cavab verə bilməməsi qlobal iqtisadi yarışda mövqeyinin zəifləməsinə gətirib çıxara bilər.
Bu tədbirlər ABŞ-ı təkcə investorlar üçün cazibədar etməklə kifayətlənmir, həm də digər inkişaf etmiş ölkələrdəki iqtisadi sistemlərin təkmilləşdirilməsinə təkan verir. Avropa, Trampın bu strategiyalarına uyğunlaşmaq üçün köklü dəyişikliklər etməli və qlobal rəqabət üçün yeni vasitələr hazırlamalıdır. Əks halda, Aİ iqtisadiyyatının bugünkü dünya sistemində arxa planda qalması qaçılmaz ola bilər.
Ənənəvi proteksionizm yalnız müəyyən sahələri müvəqqəti qorumağı hədəfləyərkən, Donald Trampın tarif siyasəti daha iddialı məqsədləri izləyir. Onun əsas məqsədi bazarın bütün strukturunu dəyişdirmək, dövlət müdaxiləsi ilə digər ölkələrdə yaradılmış süni rəqabət üstünlüklərini məhv etməkdir.
Skott Bessent bu strategiyanı belə izah edir: “Genişmiqyaslı tariflər mikroiqtisadi tədbirlərdən, məsələn, hökumətin qalibləri və məğlubları seçməyə məcbur olduğu sənaye siyasətindən daha təsirlidir.”
Bu yanaşmanın mahiyyəti yalnız Amerika istehsalçılarını qorumaqda deyil, həm də iqtisadiyyatın yeganə hərəkətverici qüvvəsi kimi bazar mexanizmlərinin gücləndirilməsindədir. Bu strategiya subsidiyalara və strateji sahələrə dövlət dəstəyinə əsaslanan ənənəvi iqtisadi modelləri, o cümlədən Çin və Avropa İttifaqı kimi dövlətlərin tətbiq etdiyi yanaşmaları zəiflədir.
Avropa keçmişlə mübarizə aparır
ABŞ-ın iqtisadi siyasətində baş verən radikal dəyişikliklər fonunda Avropa hələ də köhnə modellərə əsaslanaraq fəaliyyət göstərir. Brüssel “baydenomika” ilə mübarizəni davam etdirərək subsidiyalar və dövlət dəstəyi vasitəsilə rəqabət aparmağa çalışır, lakin oyunun qaydalarının artıq dəyişdiyini nəzərə almır.
Bunun bir nümunəsi Rəqəmsal Bazarlar Aktıdır (Digital Markets Act), hansı ki, texnoloji nəhənglərin təsirini məhdudlaşdırmaq məqsədi daşıyır. Lakin ABŞ Federal Ticarət Komissiyasının (Federal Trade Commission, FTC) rəhbəri Endryu Fergyusonun Google, Apple və Amazon kimi texnoloji nəhənglərin dominantlığını dağıtmağa yönəlmiş sərt anti-monopoliya siyasəti ilə müqayisədə, Avropanın tədbirləri olduqca zəif görünür.
Endryu Fergyuson bunu açıq şəkildə bildirib:
“Sərt anti-monopoliya siyasəti olmadan azad bazar
effektivliyini itirir. Rəqabət mühitini bərpa etmək üçün qətiyyətlə
hərəkət etməliyik.”
Eyni zamanda Brüssel, ağır bürokratik mexanizmlər və Aİ-yə üzv dövlətlər arasında vahid yanaşmanın olmaması səbəbindən strategiyalarını yeni reallıqlara uyğunlaşdırmaqda ləng davranır.
Avropa üçün əsas təhlükələr
Rəqabət qabiliyyətinin itirilməsi
ABŞ-ın liberallaşmış iqtisadiyyatı biznes üçün getdikcə daha
cəlbedici olur. Vergilərin azaldılması, tənzimləmələrin
sadələşdirilməsi və Trampın radikal islahatları Avropa şirkətlərini
istehsallarını okeanın o tayına köçürməyi düşünməyə məcbur
edir.
Məsələn, Northvolt və Volkswagen kimi Avropa şirkətləri, ABŞ-da vergi rejimi və subsidiyalara daha asan çıxış şəraitinin daha sərfəli olduğu üçün investisiyalarını oraya yönləndirməyi nəzərdən keçirirlər. Aİ-dəki mürəkkəb vergi və tənzimləmə sistemi fonunda ABŞ bazarları daha sabit və gəlirli alternativ kimi görünür.
Monopoliya təhlükəsi
ABŞ-ın anti-monopoliya siyasəti Google, Apple və Amazon kimi
texnoloji nəhənglərin dominantlığını zəiflətməyə yönəlib. Bununla
müqayisədə, Avropa hələ də yumşaq tənzimləmə yanaşmalarına üstünlük
verir ki, bu da onun texnoloji liderlik mövqeyini itirmə riski
yaradır. Avropa daha sərt tədbirlər görməsə, onun bazarı ABŞ və
Çində cəmlənmiş qlobal texnologiya mərkəzlərini dəstəkləyən bir
periferiyaya çevrilə bilər. Müdafiə sənayesində
böhran
ABŞ müdafiə sənayesinin liberallaşdırılması, Lockheed Martin kimi
iri podratçıların monopoliyalarını sarsıdır və yeni innovativ
şirkətlərin meydana çıxmasına imkan yaradır. Defense
Innovation Unit (DIU) təşəbbüsü vasitəsilə kiçik
startapların hərbi texnologiyalar təklif etməsi müdafiə sektorunda
rəqabəti gücləndirir. Lakin Avropanın Airbus və
Leonardo kimi istehsalçıları dövlət
müqavilələrinin sabitliyinə güvənərək dəyişikliklərə müqavimət
göstərirlər. Bu isə qlobal liberallaşma şəraitində onları daha
həssas edir. İqtisadi asılılıq
Avropa istehsal zəncirlərindəki diversifikasiyanın olmaması onu
xarici iqtisadi şoklara qarşı həssas edir. Aİ hələ də Çin, ABŞ və
digər böyük iqtisadiyyatların tədarükündən asılıdır. Qlobal
təchizat zəncirində hər hansı bir dəyişiklik Avropanın strateji
sahələrində, xüsusən mikroelektronika və batareyalar kimi
komponentlərin çatışmazlığına səbəb ola bilər.
Avropanın təcili prioritet dəyişiklikləri
Yeni iqtisadi reallıqlara uyğunlaşmaq və rəqabət qabiliyyətini qorumaq üçün Aİ-nin prioritetlərini dərhal dəyişdirməsi zəruridir. Brüssel köhnə illüziyalardan əl çəkməli və subsidiyalarla dövlət dəstəyinin artıq iqtisadi siyasətin əsas vasitələri ola bilməyəcəyini qəbul etməlidir.
Avropa:
- Tənzimləmələri sadələşdirməli və investorlar üçün daha əlverişli mühit yaratmalıdır.
- Daha sərt anti-monopoliya siyasəti qəbul etməli, texnoloji nəhənglərə asılılığı azaltmalıdır.
- İnnovasiyalara və yeni texnologiyalara kütləvi sərmayə yatırmalı, rəqabətə davamlı alternativlər yaratmalıdır.
- İstehsal zəncirlərini diversifikasiya etməli, qlobal böhranlara qarşı dayanıqlılığını artırmalıdır.
Avropa bu addımları atmasa, qlobal iqtisadi sistemdəki mövqeyini itirmək və ABŞ-ın “Milli Kapitalizm” modelinə uduzmaq riski ilə üzləşəcək. Bu, sadəcə iqtisadi rəqabət məsələsi deyil – Avropanın gələcəyi üçün varlıq mübarizəsidir.
Avropa İttifaqı qlobal iqtisadi və texnoloji mübarizədə mövqeyini qorumaq üçün köklü islahatlara ehtiyac duyur. Ən böyük çağırışlardan biri texnologiya nəhəngləri ilə əlaqəli tənzimləmə siyasətidir. Avropa həm yerli, həm də beynəlxalq texnoloji şirkətlərin fəaliyyətini sərt tənzimləməlidir. Bu yalnız rəqabəti gücləndirmək və innovasiyaları stimullaşdırmaq məqsədi daşımır, həm də Avropanın texnologiya sahəsində passiv müşahidəçidən liderə çevrilməsi üçün bir vasitədir.
Texnoloji monopoliya ilə mübarizə: sərt anti-monopoliya siyasəti zərurəti
Texnoloji nəhənglər – Google, Amazon, Apple və digərləri – qlobal bazarda dominantlıq edir, bu isə rəqabət mühitini zəiflədir və innovasiyaların qarşısını alır. ABŞ bu problemin həllində sərt tədbirlər görsə də, Avropa daha yumşaq yanaşmalarla kifayətlənir. Lakin bu yanaşma artıq keçmişin bir mirasıdır. Aİ daha qətiyyətli bir anti-monopoliya siyasəti tətbiq etməli, bazarı innovativ və rəqabətli iştirakçılara açmalıdır.
Sərt tədbirlər Avropaya yalnız texnoloji nəhənglərin təsirini məhdudlaşdırmağa deyil, həm də texnoloji inkişafda öz yerini gücləndirməyə imkan verəcək. Bu, Avropanı texnoloji mübarizənin passiv izləyicisindən aktiv iştirakçısına çevirəcəkdir.
Biznes mühiti: mürəkkəblikdən sadəliyə doğru
Avropanın hazırkı iqtisadi sistemindəki ağır tənzimləmə mexanizmləri, mürəkkəb vergi sistemi və yüksək inzibati xərclər investorları cəlb etmək əvəzinə, onları uzaqlaşdırır. Bunun nəticəsi olaraq, ABŞ kimi daha liberallaşmış iqtisadi sistemlər Avropa şirkətləri üçün daha cəlbedici görünür.
Aİ vergi sistemini sadələşdirməli, biznes üçün əlverişli bir mühit yaratmalı və yerli sahibkarları təşviq etməlidir. Bu, Avropanın yalnız layihələrin başlanğıc nöqtəsi deyil, həm də onların inkişafı və genişlənməsi üçün ideal bir məkan olmasını təmin edəcək. Sadə, çevik və stimullaşdırıcı bir iqtisadi mühit olmadan Avropa qlobal rəqabətdə geri qalmağa davam edəcək.
ABŞ və Çinlə texnoloji mübarizədə liderlik üçün Avropa daha çox maliyyə və resurslarını elmi-tədqiqat işlərinə və innovasiyalara yönəltməlidir. Prioritet sahələr isə bunlardır:
- Bərpa olunan enerji, fosil yanacaqlardan asılılığı azaltmaq və iqlim böhranı ilə mübarizə aparmaq üçün.
- Mikroelektronika, texnoloji suverenliyi təmin etmək üçün.
- Süni intellekt, müasir iqtisadiyyatların dayağına çevrilən texnologiya kimi.
- Kvant texnologiyaları, gələcəyin elmi inqilabını təmin edəcək sahə.
Bu sahələrdə irəliləyiş Avropanı texnoloji inkişafın ön sıralarına çıxara bilər. Bunun üçün yalnız maliyyə ayırmaq deyil, həm də elmi-tədqiqat işləri üçün daha çevik bir infrastruktur yaratmaq tələb olunur.
Avropanın qlobal tədarük zəncirlərindən yüksək dərəcədə asılılığı onun iqtisadi təhlükəsizliyini zəiflədir. Çin, ABŞ və digər ölkələrdən gətirilən komponentlərə olan ehtiyac Avropanı xarici iqtisadi şoklara qarşı həssas edir.
Bunun qarşısını almaq üçün Aİ daxili istehsal gücünü artırmalı və əsas komponentlərin Avropa daxilində istehsalını təşviq etməlidir. Bu, yalnız iqtisadi müstəqilliyi gücləndirməyəcək, həm də xarici təchizat zəncirindəki pozuntulara qarşı davamlılığı artıracaq.
Donald Trampın rəhbərliyi altında ABŞ-ın "Milli Kapitalizm" modeli və iqtisadi islahatları qlobal iqtisadi sistemin qaydalarını dəyişdirib. Avropa isə hələ də “baydenomika” ilə mübarizəyə köklənərək keçmişdə ilişib qalıb. Halbuki, yeni iqtisadi reallıq daha çevik və qətiyyətli addımlar tələb edir.
Avropa öz iqtisadi strategiyasını yenidən nəzərdən keçirməli, yeni çağırışlara uyğunlaşmaq üçün köhnə metodlardan əl çəkməlidir. Subsidiyalar və dövlət dəstəyi artıq rəqabətdə qalib gəlmək üçün əsas alətlər deyil. Yeni qaydalar yeni yanaşmalar tələb edir.
Avropa İttifaqı üçün əsas sual budur: yeni qlobal iqtisadi qaydalara uyğunlaşa biləcəkmi? Əgər Brüssel strateji çeviklik nümayiş etdirməsə, Avropa yalnız iqtisadi liderliyini itirməklə qalmayacaq, həm də qlobal iqtisadiyyatın əsas iştirakçılarından kənarda qala bilər.
Keçmiş metodların artıq işləmədiyi bir dünyada Avropa yeni çağırışlara yeni həllərlə cavab verməlidir. Avropanın gələcəyi bugünkü qərarlardan asılıdır. Qlobal iqtisadi sistemdəki mövqeyini qorumaq istəyirsə, indi hərəkət etməlidir.