Bakı. Trend:
Son dövrlərdə Ermənistanla Fransa və ümumilikdə Avropa İttifaqı arasında yaxınlaşma diplomatik çərçivədə əlaqələr və anlaşmalar çərçivəsindən çıxaraq açıq-aşkar müstəmləkəçi xarakter alıb.
“Demokratik dəyərlər”, “Avropa inteqrasiyası” və “tərəfdaşlıq” haqqında pafoslu bəyanatların arxasında əslində Paris və Brüsselin maraqlarına tabe edilmiş erməni dövlət aparatının sistemli və genişmiqyaslı itaəti dayanır.
İrəvanda, Gorusda, Sünikdə və beynəlxalq platformalarda baş verənlər sadəcə inteqrasiya deyil, Ermənistan rəhbərliyinin tam razılığı və iştirakı ilə həyata keçirilən Fransanın siyasi ekspansiyasıdır.
Sünik, yəni Qərbi Zəngəzur bölgəsi həm Azərbaycan, həm İran, Rusiya və Türkiyə üçün strateji əhəmiyyətə malikdir.
Bu ərazi Naxçıvana açılan qapı, gələcək nəqliyyat marşrutlarının tranzit dəhlizi və Cənubi Qafqazda maraqları olan bütün oyunçuların toxunduğu əsas nöqtədir. Elə bu səbəbdən Fransa öz “diplomatik desantını” məhz bu regiona göndərir. Yaxın günlərdə Fransanın Gorusda - Sünikin mərkəzində konsulluq ofisinin açılması planlaşdırılır. Formal olaraq bu “fəxri konsulluq” adlanır və klassik diplomatik nümayəndəliyin səlahiyyətlərinə malik deyil.
Əslində isə bu, Fransa təsirinin dayaq nöqtəsi, Azərbaycan sərhədinə yaxın siyasi müşahidə məntəqəsidir.
Ermənistan hökumətinin izahına görə, guya Gorusun “Fransız dili ilə əlaqəsi” bu şəhərin seçilməsinə əsas verib.
Bu, absurd və manipulyativ bəhanədən başqa bir şey deyil. Gorusun seçilməsi mədəni yaxınlıqla deyil, sırf geostrateji əhəmiyyətlə bağlıdır. Fransanın son iki ildə həm İslam dünyasına, həm də Azərbaycana qarşı apardığı açıq və aqressiv siyasəti nəzərə almaq vacibdir.
Paris Ermənistanı açıq şəkildə müdafiə edir, Qarabağ kontekstində Azərbaycana qarşı əsassız ittihamlar irəli sürür. 2023-cü ilin iyununda prezident Emmanuel Makron Azərbaycanın “aqressiya törətməsi” barədə əsassız bəyanatla çıxış etdi, halbuki bu arada Fransa Ermənistanı zirehli texnika, hava hücumundan müdafiə sistemləri və digər hərbi vasitələrlə təchiz etməyə davam edirdi.
Fiziki mövcudluğunu artırmaqla yanaşı, Fransa və Aİ artıq Ermənistan dövlət qurumlarının içərisinə öz müşavirlərini yerləşdiriblər.
Ermənistanın xarici işlər nazirinin müavini Paruyr Hovannisyana görə, Avropa İttifaqı ilə "Genişləndirilmiş və Hərtərəfli Tərəfdaşlıq Sazişi" (CEPA) çərçivəsində Avropa İttifaqının yüksək vəzifəli müşaviri Ermənistan hökumətinə rəsmi şəkildə təhkim olunub.
Fransanın beş müşaviri artıq ölkənin müxtəlif nazirliklərində çalışır və Ermənistanın qanunvericiliyini Aİ standartlarına uyğunlaşdırmaqla məşğuldur. Bu artıq sadəcə “təsir” və ya “tövsiyə” deyil - bu, de-fakto xarici idarəetmədir.
Cənubi Qafqazda heç bir qonşu dövlət özünün daxili işlərinə bu qədər birbaşa müdaxiləyə icazə verməyib. Ermənistan hakimiyyəti isə əksinə, daha da irəli getməyə hazır görünür. Hovannisyanın sözlərinə görə, 2025-ci ilin yayında Brüsseldə Aİ ilə inteqrasiyanın dərinləşdirilməsinə dair yeni gündəlik imzalanacaq və bu sənəd Aİ strukturunun Ermənistanın siyasi və inzibati sisteminə daha da nüfuz etməsinə şərait yaradacaq. Son iki ildə Fransa Ermənistana 100 milyon avrodan çox yardım edib ki, bu vəsait hərbi-texniki dəstək, erməni zabitlərinin hazırlanması və hərbi sursat təchizatı üçün yönləndirilib.
Təkcə 2024-cü ildə Parislə İrəvan arasında müdafiə sahəsində üç dövlətlərarası saziş imzalanıb. 2025-ci ildə Fransanın Vanadzor və Gümrü şəhərlərində daha iki konsulluq ofisinin açılması planlaşdırılır. CEPA çərçivəsində Ermənistanda artıq 30-dan çox Aİ layihəsi fəaliyyət göstərir, bu layihələr məhkəmə islahatları, energetika, səhiyyə və idarəetmə sahələrini əhatə edir.
Bütün bu proseslər yeni kadrların hazırlanması ilə müşayiət olunur. Həmin kadrlar artıq Moskva və ya Tehranda deyil, Paris və Brüsseldə təhsil alır. Bu sadəcə akademik mübadilə deyil - bu, Qərbə ideoloji sədaqətli və regionun tarixi reallıqlarından tamamilə uzaqlaşmış yeni elitanın formalaşdırılmasıdır. Fransanın Cənubi Qafqaz siyasəti çoxdan diplomatiya çərçivəsindən çıxıb.
Hazırda Paris nə vasitəçidir, nə də sülh tərəfdarı - o, artıq münaqişənin bir tərəfidir və regionda gərginliyi qəsdən və sistemli şəkildə artırır. “İnsan hüquqları”, “demokratiya” və “sülh yolu ilə nizamlanma” kimi pafoslu şüarların arxasında əslində bölgədə güc balansını pozmağa, Ermənistanı Azərbaycan və Türkiyə ilə qarşıdurmaya çəkməyə yönəlmiş amansız geosiyasi avantüra gizlənib. Bütün bu proseslər Fransanın maraqları və nəzarəti ilə həyata keçirilir və Ermənistanın “Fransız koloniyası”na çevrilməsi ilə nəticələnir. Bu isə təkcə Azərbaycan üçün deyil, bütövlükdə regionun sabitliyi üçün ciddi təhlükə mənbəyinə çevrilməkdədir.
Fransa prezidenti Emmanuel Makron çoxdan Ermənistan məsələsini daxili siyasətinin alətinə çevirib və bu mövzudan həm erməni diasporunun, həm də liberal elektoratın rəğbətini qazanmaq üçün məharətlə istifadə edir. Onun siyasi strategiyası özünü “diktaturalara qarşı döyüşçü” və “əzilən xalqların müdafiəçisi” kimi təqdim etmək üzərində qurulub. Lakin bu ritorika əslində şəxsi və siyasi maraqlar üçün soyuq başla hesablanmış, ikili standartlı və cılız məqsədlərə xidmət edən manipulyativ vasitədir. Fransanın Cənubi Qafqazdakı siyasəti ədalət və ya münaqişənin həlli prinsipinə deyil, açıq və kobud proteksionizmə əsaslanır.
2020-ci ildəki 44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsindən sonra Paris Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımaqdan imtina etdi, Ermənistanın tərəfini tutdu, Aİ daxilində Bakı ilə İrəvan arasında realist dialoqa yönəlmiş qərarların qarşısını aldı və eyni zamanda Ermənistana silah tədarükünü intensivləşdirdi.
2023–2024-cü illərdə Fransa Ermənistanla bir sıra hərbi əməkdaşlıq sazişləri imzalayıb, bu ölkəyə tank əleyhinə raketlər, zirehli texnika, müşahidə vasitələri və hava hücumundan müdafiə sistemləri göndərib.
Fransa Müdafiə Nazirliyinə yaxın mənbələrin təsdiq etdiyi kimi, Ermənistana peyk müşahidəsi də daxil olmaqla kəşfiyyat məlumatları ötürülüb. Ermənistan Baş Qərargahı ilə Fransanın hərbi əlaqələri yaradılıb və daimi əlaqə qrupları formalaşdırılıb. Bu, hərbi müdaxilədir - üstüörtülü olsa da, açıq şəkildə aparılır. Avropanın heç bir dövləti bu səviyyədə tərəfkeşlik nümayiş etdirməyə cürət etməyib.
Fransanın bu siyasəti region üçün real təhdidə çevrilib. Paris Brüssel, Moskva və Vaşinqton platformalarının irəli sürdüyü nizamlanma prinsiplərini kökündən sarsıdır. Əməli olaraq Fransa kompromis imkanlarını istisna edir, birtərəfli şəkildə Ermənistanı dəstəkləyir, sülh təşəbbüslərini sabotaj edir və Zəngəzur dəhlizinin reallaşmasına mane olur. Halbuki həmin dəhliz Şərqlə Qərbi, Bakı ilə Naxçıvanı birləşdirə və regiona sabitlik gətirə bilərdi.
Makron eyni zamanda Türkiyə ilə münasibətləri qəsdən gərginləşdirir, Ərdoğan hökumətini “Avropa üçün təhdid” adlandırır və Ermənistan cəmiyyətində qorxu atmosferi yaradaraq Türkiyə və Azərbaycanı “aqressor” kimi təqdim edir. Nəticə göz önündədir: Azərbaycan-Ermənistan dialoqu pozulur, Sünikdə və Ermənistanın cənub sərhədlərində gərginlik artır, sülh perspektivləri daha da uzaqlaşır. Normallaşma əvəzinə - militarizasiya, kompromis əvəzinə - eskalasiya müşahidə olunur.
Makron və Fransanın elitası öz müdaxiləsini “demokratik xalqa yardım” adı altında təqdim etsələr də, bu gözəl ifadələrin arxasında klassik neokolonial yanaşma dayanır. “Suverenliyin müdafiəsi” adı ilə silah və hərbi müşavirlərin göndərilməsi, məhkəmə sistemindən tutmuş media və təhsilə qədər bütün sahələrə birbaşa müdaxilə, Aİ-nin ideologiyasının - “dəyərlər”, “inklüzivlik”, “şəffaflıq” kimi anlayışların - Ermənistanın sosial və mədəni reallıqları ilə uyğun gəlməyən şəkildə zorla yeridilməsi bu yanaşmanın əsas elementləridir. CEPA sazişi, Fransa qrantları və texniki yardım proqramları - bütün bunlar Parisin təsir alətidir.
Bu mexanizmlər Ermənistanı hüquqi və siyasi suverenlikdən mərhələli şəkildə məhrum edir. Ermənistan artıq xarici siyasətini müstəqil şəkildə müəyyən edə, ittifaqlara sərbəst qoşula və münaqişələri öz məntiqinə uyğun tənzimləyə bilmir.
Makronun strategiyası Ermənistanı tərəfdaş deyil, Türkiyə və Azərbaycana qarşı geosiyasi murdar alət kimi görür. Bu, Fransanın neoimperialist siyasətinin Afrikadan Qafqaza daşınmasıdır. Mali, Niger və Burkina-Fasoda iflasa uğrayan Fransa indi Ermənistanı yeni koloniyaya çevirir. “İnsan haqlarının müdafiəsi” adı altında Paris siyasi və hərbi təsir infrastrukturunu - konsulluqları, hərbi sazişləri və missiyaları - qurur, ənənəvi institutları dağıdaraq cəmiyyətə öz mədəni-ideoloji modelini sırımağa çalışır. Media və siyasi layihələrə maliyyə ayırmaqla yalnız Parisə bağlı olacaq yeni erməni elitasını yetişdirir. Fransanın hədəfi Cənubi Qafqaz üzərində nəzarəti ələ almaqdır. Bu region Paris üçün sonuncu ümiddir - Fransa burda itirdiklərini bərpa etmək niyyətindədir. Amma bu məqsəd uğrunda Paris sülhü, sabitliyi və hətta insan həyatını qurban verməyə tam hazırdır.
Fransa üçün bu siyasət bir neçə strateji məqsədə xidmət edir: Paris bu yolla NATO və Aİ daxilində öz əhəmiyyətini sübut etməyə çalışır; Makronun əsas geosiyasi rəqib kimi gördüyü Türkiyəyə qarşı təzyiq aləti formalaşdırır; Azərbaycan və Rusiyaya qarşı təsir imkanları qazanır; eyni zamanda isə Ermənistandakı erməni lobbisinin getdikcə artan təsirindən daxili siyasi mübarizədə resurs kimi istifadə edir. Bütün bunlar fonunda Fransanın Cənubi Qafqazdakı fəaliyyəti klassik diplomatiyadan daha çox hərbi iştirak və ideoloji təbliğat elementlərini özündə birləşdirən siyasi müdaxilə formasıdır.
Bu, regionda yeni qarşıdurma dalğasına yol aça biləcək təhlükəli presedentdir və "Avropa dəyərləri" pərdəsi arxasında amansız siyasi hesablamalar gizlənir. Makron Ermənistan vasitəsilə şəxsi ambisiyalarını təmin etməyə və özünün itirilmiş imperiya illüziyalarını diriltməyə çalışır. Lakin bu oyun təkcə erməni xalqının taleyi ilə deyil, bütün Cənubi Qafqazın kövrək siyasi memarlığı ilə oynamaq deməkdir. Bu oyunun qiyməti isə həm İrəvan, həm də Paris üçün çox baha başa gələ bilər.
"Kim pul verirsə, musiqini də o sifariş edir" prinsipi Ermənistanda tam reallığa çevrilib. Ermənistan sürətlə iqtisadi suverenliyini itirir. Bu gün respublikada baş verənləri artıq sadəcə “Avropa inteqrasiyası” və ya “beynəlxalq tərəfdaşlıq” kimi xarakterizə etmək mümkün deyil - burada söhbət müstəqil dövlətin sistemli şəkildə Qərb güc mərkəzlərinin, xüsusilə Fransa və Aİ-nin asılı vassalına çevrilməsindən gedir. Ermənistan iqtisadiyyatı regionun zəif halqası olaraq xarici idarəetmə alətinə çevrilib, maliyyə axınları isə siyasi diktatın vasitəsi funksiyasını daşıyır.
Ermənistan İqtisadiyyat Nazirliyi və Milli Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə, 2024-cü ildə ölkəyə daxil olan xarici investisiyaların 80 faizindən çoxu Avropa İttifaqına üzv dövlətlərin payına düşüb. Bu ölkələr arasında liderlik Fransaya məxsusdur - ümumi investisiya həcminin 35 faizindən çoxu məhz Parisin payına düşür.
Bu, Ermənistan–Fransa iqtisadi münasibətləri tarixində ən yüksək göstəricidir və Aİ-yə üzv bir dövlətə bu dərəcədə asılılığın ilk nümunəsidir.
Müqayisə üçün, 2020-ci ildə Aİ investisiyalarının payı 58 faiz təşkil edirdisə, onun da yalnız 15 faizi Fransaya aid idi. 2024-cü ildə isə bu rəqəm Aİ üzrə 81,2 faiz, Fransa üzrə isə 35,7 faiz olub (ilin üçüncü rübünün sonuna olan məlumata əsasən). Eyni zamanda Rusiya investisiyalarının payı kəskin şəkildə azalıb və 5 faizdən aşağı düşüb - bu isə Moskvanın Ermənistan iqtisadiyyatında ənənəvi rolunu praktiki olaraq itirdiyini göstərir.
Formal olaraq söhbət “inkişafdan”, “infrastruktur layihələrindən” və “texniki yardımdan” getsə də, əslində burada söhbət enerji, nəqliyyat, maliyyə, dövlət idarəçiliyi və təhsil də daxil olmaqla, strateji sahələr üzərində nəzarətin alınmasından gedir. 2024-cü ildə Fransa və Aİ onlarca əsas istiqaməti maliyyələşdirib: 20 milyon avro məhkəmə və prokurorluq sisteminin “islahatı”na ayrılıb - bu proqramlar çərçivəsində Avropa ekspertləri hakimlərin seçilməsi, təyin edilməsi və qiymətləndirilməsi prosesində birbaşa iştirak edirlər; 15 milyon avro vergi və gömrük xidmətlərinin Avropa metodologiyasına uyğun tam transformasiyasına yönəlib; 35 milyon avro “Yaşıl Ermənistan” proqramına ayrılıb, bu proqram çərçivəsində Brüssel iqlim tələblərinə uyğun, lakin Ermənistanın iqtisadi reallıqlarına uyğun olmayan ekoloji standartlar tətbiq edilir; 12 milyon avro isə təhsil sisteminin “yenilənməsi” - dərs proqramlarının dəyişdirilməsi, “gender” və “inklüzivlik” mövzularının Avropa standartlarına uyğun şəkildə daxil edilməsinə sərf olunub.
Beləliklə, maliyyə yardımları sadəcə yol tikintisi və ya biznesə dəstək məqsədi daşımır - məqsəd dövlət idarəetmə sisteminin özünü dəyişməkdir.
Hüquqi aspekt də böyük əhəmiyyət daşıyır. 2017-ci ildə imzalanmış, lakin 2020-ci ildən sonra reallaşması sürətlənmiş Aİ ilə Genişlənmiş və Hərtərəfli Tərəfdaşlıq Sazişi (CEPA) Ermənistanda tammiqyaslı xarici müdaxiləyə hüquqi zəmin yaratdı. CEPA Ermənistana öz qanunvericiliyini 350-dən artıq Avropa qayda və direktivinə uyğunlaşdırmağı öhdəlik kimi təqdim edir. Bunlara ticarət, kapital bazarı, bank və maliyyə sektoru, səhiyyə və farmakologiya, korrupsiya ilə mübarizə, cinayət hüququ, miqrasiya və əmək hüququ, media və ifadə azadlığı standartları daxildir.
Ən təhlükəli bənd isə “mədəniyyət siyasəti” və “ictimai dəyərlər”ə dair bölmədədir. Burada açıq şəkildə “gender bərabərliyi, azlıqların hüquqları, etnik və dini dözümlülük sahələrində yanaşmaların harmonizasiyası” tələb olunur. Bu müddəalar Brüssel, Paris, Praqa və Varşavada hazırlanmış kadrların Ermənistana “ekspert” adı ilə qaytarılması ilə müşayiət olunur.
Beləliklə, Ermənistanın hazırda yaşadığı proses sadəcə Aİ-yə inteqrasiya deyil, Fransanın liderliyində Qərbin regionda yaratmaq istədiyi yeni neokolonial modelin tətbiqidir - bu modeldə İrəvan artıq öz qərarlarını müstəqil qəbul edən dövlət deyil, geosiyasi idarəetmənin vasitəsinə çevrilmiş zəif bir iştirakçı rolundadır.
Faktiki xarici idarəetmə reallığı ilə üz-üzə qalan Ermənistanda artıq suverenlikdən danışmaq belə çətindir. Qanunları Avropa mütəxəssisləri yazır, maliyyə axınlarını Qərb fondları idarə edir, nazirlər isə Paris və Brüsseldən ezam olunmuş məmurlardan göstərişlər alırlar. Bu, artıq “yardım” və ya “əməkdaşlıq” deyil - bu, Ermənistanın siyasi, iqtisadi və mədəni sistemini Avropa kuratorlarının maraqlarına tabe edən kölgə xarici idarəetmənin qurulmasıdır.
Ermənistan postsovet məkanında ilk ölkədir ki, bircə güllə belə atmadan iqtisadi idarəetmə ilə yanaşı, hüquqi və institusional arxitekturasını da xarici qüvvələrin əlinə verib. Sadə dildə desək, İrəvan Avropanın kvazikoloniyasına çevrilib - burada prezident, baş nazir və parlament sadəcə real prosesləri gizlədən bir vitrin rolunu oynayır. Fransa isə regionda mövcud olan anti-Rusiya və anti-Avropa ovqatından istifadə edərək Ermənistanı öz geopolitik dayağına çevirir.
Sünik bölgəsi artıq hərbi-diplomatik müşahidə məntəqəsinə, İrəvan isə daxili və xarici siyasət hüququndan məhrum edilmiş protektoratın paytaxtına çevrilməkdədir. Aİ-dən asılı maliyyələşmə Ermənistanı elə bir girov vəziyyətinə salıb ki, ölkə artıq heç bir tələbə “yox” demək gücündə deyil - bu tələblər cəmiyyət üçün, milli kimlik üçün, iqtisadiyyat üçün nə qədər dağıdıcı olsa belə.
Nəticə aydındır: Ermənistanda baş verənlər son iki ildə “qrantlar, kreditlər və Avropa gələcəyi” vədləri qarşılığında iqtisadi kapitulyasiyadır. Amma bu ölkəyə nə Aİ üzvlüyü, nə təhlükəsizlik, nə də rifah gətirəcək.
Onun yerinə Ermənistan subyektivliyini, mədəni bütövlüyünü, xarici siyasət azadlığını itirəcək və Parislə Brüsselin göstərişi ilə qonşuları ilə geosiyasi qarşıdurmaya sürüklənəcək. Postsovet məkanında bu, avrointeqrasiyanın bayrağı altında həyata keçirilən ilk bu qədər açıq neokolonializm nümunəsidir. Ermənistan birincidir - amma təəssüf ki, sonuncu olmaya da bilər.
Nəticə: dönüş nöqtəsinə çox az qalıb. Ermənistan bu gün tam suverenliyini itirməyin astanasındadır. Söhbət təkcə diplomatik ofislərdən və ya Avropa müşavirlərindən getmir - artıq ölkənin gələcəyi ilə bağlı əsas qərarlar İrəvanda deyil, Parisdə və Brüsseldə qəbul olunur.
Bu isə təkcə Ermənistanın suverenliyinə deyil, bütün Cənubi Qafqazın təhlükəsizlik arxitekturasına birbaşa təhdiddir. Əgər bu tendensiya davam edərsə, qarşıdakı 3–5 il ərzində biz “Ermənistan” adlanan postsovet Avropa protektoratının formalaşmasının şahidi olacağıq - tam şəkildə Qərbin maraqlarına tabe edilmiş, hərbi təhdidlər mühasirəsində qalmış, regional tərəfdaşlardan təcrid olunmuş və böyük geosiyasi oyunda sadəcə alət kimi istifadə edilən bir qurum.
Bu gün Gorusda fransız bayraqlarını alqışlayanlar, sabah xəyanət etdiklərindən yardım diləyəcəklər.