Bakı. Trend:
1994-cü ilin 20 sentyabrında Bakıda baş verən hadisə təkcə Azərbaycanın inkişaf trayektoriyasını deyil, bütövlükdə Avrasiyanın enerji xəritəsini dəyişdi. Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR) ilə 11 beynəlxalq neft şirkətindən ibarət konsorsium arasında imzalanan “Əsrin müqaviləsi” ölkənin yeni tarixinin başlanğıcı oldu. Hələ müstəqilliyin bərpasından cəmi üç il sonra Azərbaycan enerji sektoru vasitəsilə dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya yolunu seçdi. Bu seçim gələcək inkişaf üçün davamlı maliyyə və geosiyasi əsas yaratdı.
Üstündən 31 il keçdikdən sonra nəticələr son dərəcə inandırıcı görünür. Azərbaycan bölgənin tanınmış enerji mərkəzinə çevrilərək on milyardlarla dollar investisiya cəlb edib, yeni ixrac marşrutları yaradıb, aparıcı dövlətlərlə əlaqələri möhkəmləndirib və iqtisadiyyatını şaxələndirib. Üstəlik, 2017-ci ildə “Azəri-Çıraq-Günəşli” (AÇG) blokuna dair yenilənmiş saziş əməkdaşlığı 2050-ci ilə qədər uzatdı. 2025-ci ilin avqustunda Vaşinqtonda ExxonMobil ilə əldə olunan yeni razılaşmalar isə hələ Heydər Əliyevin başlatdığı strateji kursun bu gün də aktuallığını təsdiqlədi.
Yalnız 2000-2020-ci illərdə ölkənin enerji sektoruna 110 milyard dollara yaxın xarici sərmayə yatırılıb. 2025-ci ilin əvvəlinə qədər AÇG blokuna yönəldilən ümumi investisiya 45 milyard dolları keçib. Yataqlar istismara verildiyi vaxtdan bu günə qədər 4,481 milyard bareldən artıq neft hasil olunub. 2006-cı ilin iyununda istifadəyə verilmiş Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) kəməri ilə 2025-ci ilin birinci rübünədək 4,5 milyard barel neft ixrac edilib.
BTC ilə ixrac olunan neftin üçdə ikisindən çoxu məhz AÇG yataqlarının payına düşür ki, bu da “Əsrin müqaviləsi”nin mərkəzi əhəmiyyətini göstərir. 1997-ci ilin payızından 2024-cü ilin avqustunadək AÇG-dən 221 milyard kubmetrdən artıq müşayiətçi qaz çıxarılıb. Onun böyük hissəsi ölkədaxili tələbat üçün ödənişsiz təqdim olunub ki, bu da iqtisadiyyat və energetika sahəsində xərclərin azalmasına ciddi təsir göstərib.
Burada çoxaldıcı effekt xüsusi qeyd olunmalıdır: neft-qaz gəlirləri infrastrukturun müasirləşdirilməsinə, yolların, limanların, terminalların tikintisinə və Dövlət Neft Fondu (SOFAZ) vasitəsilə milli kapitalın formalaşmasına şərait yaradıb. 2025-ci ilin əvvəlinə SOFAZ-ın aktivləri 55 milyard dollardan artıq idi.
Enerji strategiyası Azərbaycana təsirli sosial-iqtisadi nəticələr qazandırdı. 1995-ci ildə yoxsulluq səviyyəsi 60 faizdən yüksək idi, 2025-ci ildə isə bu göstərici 5 faizə qədər endi. Xarici borc ÜDM-in 7 faizindən çox deyil, qızıl-valyuta ehtiyatları isə xarici borcu 14 dəfə üstələyir. Belə makroiqtisadi sabitlik yalnız neft-qaz ixracı hesabına deyil, həm də SOFAZ vasitəsilə milli iqtisadiyyata yönəldilən gəlirlərin şaxələndirilməsi nəticəsində mümkün oldu.
Bu vəsait hesabına təhsil və səhiyyə sistemində modernləşmə proqramları həyata keçirildi, sosial obyektlər tikildi, köçkünlər dəstəkləndi, infrastruktur layihələrinə geniş sərmayələr yatırıldı. Beləliklə, “Əsrin müqaviləsi” təkcə neft sazişi deyil, həm də milli sərvətin ədalətli bölgüsünü təmin edən sosial müqavilə rolunu oynadı.
“Əsrin müqaviləsi”nin icrası Azərbaycanı dünya enerji arenasında strateji oyunçuya çevirdi. Bunun əsas səbəbi yeni ixrac marşrutlarının yaradılması idi:
Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri (1768 km uzunluq, illik 50
milyon tonadək ötürücülük gücü).
Cənubi Qafqaz qaz kəməri (Bakı, Tbilisi və Ərzurumu birləşdirərək
Şahdəniz qazını ixrac edir).
Cənub Qaz Dəhlizi sistemi (TANAP və TAP kəmərlərini əhatə
edir).
Bu layihələr təkcə ixracı şaxələndirmədi, eyni zamanda Avropanın enerji təhlükəsizliyini təmin etdi, Azərbaycanın Avropa İttifaqı üçün etibarlı tərəfdaş kimi mövqeyini gücləndirdi və ABŞ, Türkiyə, eləcə də digər mühüm ölkələrlə münasibətləri möhkəmləndirdi.
“Əsrin müqaviləsi”nin tarixində ABŞ neft-qaz korporasiyalarının iştirakı xüsusi yer tutur. 1990-cı illərdə məhz Amerika şirkətləri Xəzərin şelfində layihələrin işə salınmasına həlledici töhfə verdi. Onların sırasında Amoco, Exxon, Pennzoil və sonradan Chevron-un tərkibinə daxil olan Unocal Corporation vardı. Həmin dövrdə Azərbaycanda neft hasilatına qoyulan bütün xarici sərmayələrin təxminən 47 faizi məhz ABŞ şirkətlərinin payına düşürdü.
Podrat işlərində isə mühüm rolu ABŞ-nin McDermott mühəndislik korporasiyası oynayırdı. Şirkət dəniz platformalarının tikintisini və texnoloji dəstəyi təmin edirdi. Bu təcrübə Azərbaycan üçün mühüm məktəb oldu: amerikalılarla əməkdaşlıq çərçivəsində ölkə ilk dəfə müasir dəniz hasilatı texnologiyalarına, layihələrin idarəetmə sistemlərinə, ekoloji standartlara və kadr hazırlığı metodikalarına çıxış qazandı.
2000-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan artıq dünya səviyyəli dəniz platformalarının istehsalını müstəqil təşkil edə bildi və bununla da xarici podratçılardan asılılıq kəskin şəkildə azaldı. Bu fakt “Əsrin müqaviləsi”nin texnoloji və kadr inkişafı üçün necə mühüm mənbəyə çevrildiyinin bariz nümunəsidir.
2017-ci il 14 sentyabrda AÇG üzrə saziş 2050-ci ilə qədər uzadıldı. Yenilənmiş kontrakt çərçivəsində SOCAR-ın konsorsiumdakı payı 11,65 faizdən 25 faizə qədər artırıldı. Bu, milli potensialın güclənməsinin və tərəfdaşların Azərbaycana artan etimadının göstəricisi idi.
“İkinci Əsrin müqaviləsi”nin əsas layihələrindən biri “Mərkəzi-Şərqi Azəri” (ACE) seqmentinin işlənməsi oldu. Layihəyə 2019-cu ildə start verildi. Onun dəyəri 6 milyard dollar qiymətləndirilir, istismar müddətində 300 milyon bareldən artıq neft hasilatı gözlənilir. İlk neftin yaxın illərdə əldə ediləcəyi proqnozlaşdırılır ki, bu da hasilatın 2030-cu illərə qədər sabit saxlanmasına imkan verəcək.
2025-ci ilin avqustunda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Vaşinqtona səfəri Azərbaycan-ABŞ tərəfdaşlığında yeni səhifə açdı. Səfərin əsas sənədlərindən biri SOCAR və ExxonMobil arasında əməkdaşlıq haqqında imzalanmış memorandum oldu.
Sazişin mahiyyəti yeni yataqların kəşfiyyatı və işlənməsi sahəsində əməkdaşlığın genişləndirilməsindən ibarətdir. Buraya Xəzər dənizinin dərin sularda yerləşən sahələri də daxildir. İlkin qiymətləndirmələrə görə, böyük yeni bir neft yatağının açılması ehtimalı var və bu yataq Azərbaycanın enerji sektorunda növbəti “lokomotiv”ə çevrilə bilər.
Memorandum həmçinin dekarbonizasiya və aşağıkarbon texnologiyalarının inkişafı istiqamətində birgə işi nəzərdə tutur. ExxonMobil karbon qazının tutulması və saxlanması (CCS), eləcə də hidrogen istehsalı kimi sahələri fəal şəkildə inkişaf etdirir. Azərbaycan isə Xəzər bölgəsini “yaşıl enerji” mərkəzinə çevirməyi və bərpa olunan mənbələri ənənəvi ixrac marşrutlarına inteqrasiya etməyi hədəfləyir.
Beləliklə, SOCAR ilə ExxonMobil-in əməkdaşlığı klassik neft hasilatını aşaraq yeni enerji gündəliyinin bir hissəsinə çevrilir və dünya trendlərinə cavab verir.
Törəmə sahələrə təsir “Əsrin müqaviləsi”nin həyata keçirilməsinin əsas nəticələrindən biri oldu. Azərbaycan ilk gündən yalnız xammal ixracı ilə kifayətlənməyərək milli servis və emal bazasının qurulmasına çalışırdı. Beynəlxalq aparıcı korporasiyalarla əməkdaşlıq nəticəsində ölkədə neft-kimya sənayesi inkişaf etdi, metanol və polimer zavodları, həmçinin karbamid istehsalı kompleksi inşa olundu. Neft emalı sahəsində Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodu modernləşdirilərək gücü illik 7,5 milyon tona çatdırıldı. Maşınqayırmada dəniz platformaları və boru kəməri avadanlıqlarının istehsalı təşkil edildi. Tikinti və servis şirkətləri sahəsində isə yüzlərlə yerli firma beynəlxalq enerji layihələrinin tamhüquqlu iştirakçısına çevrildi. Bu proses iqtisadiyyatın şaxələndirilməsini təmin etdi: əgər 2000-ci illərin əvvəlində neft-qaz sektorunun ÜDM-də payı 60 faiz idisə, 2025-ci ilə bu göstərici 35 faizə enib. Son on ildə isə qeyri-xammal ixracı təxminən dörd dəfə artıb.
Enerji diplomatiyası da “Əsrin müqaviləsi”nin strateji ölçülərindən birinə çevrildi. Azərbaycan Türkiyə ilə əlaqələrini möhkəmləndirdi, BTC və TANAP layihələrində bu ölkə əsas tərəfdaş oldu. ABŞ-la əməkdaşlıq çərçivəsində Amerika korporasiyaları enerji layihələrində fəal iştirak etdi və siyasi dəstək göstərdi. Avropa İttifaqı üçün Cənub Qaz Dəhlizi təchizatın diversifikasiyası baxımından həyati əhəmiyyətli marşruta çevrildi. Böyük Britaniyada isə BP AÇG və “Şahdəniz”in baş operatoru qismində strateji rol oynadı. Bu layihələr Azərbaycanın beynəlxalq siyasətdə obyekt yox, subyektə çevrilməsinə, Şərq və Qərb arasında balansı qoruyan oyunçu kimi çıxış etməsinə və Avropanın enerji təhlükəsizliyində etibarlı tərəfdaş statusu qazanmasına imkan yaratdı.
1999-cu ildə yaradılan Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu (SOFAZ) neft strategiyasının mühüm institusional nəticəsi oldu. Fondun əsas vəzifəsi neft və qaz ixracından gələn gəlirlərin toplanması və səmərəli istifadəsinin təmin edilməsidir. 2025-ci ilin əvvəlinə fondun aktivləri 55 milyard dolları keçib. Bu vəsaitlər bir neçə istiqamət üzrə bölüşdürülür: sosial və infrastruktur proqramlarının maliyyələşdirilməsi üçün dövlət büdcəsinə transferlər, beynəlxalq maliyyə alətlərinə yatırımlar və ölkə daxilində və xaricdə strateji layihələrin maliyyələşdirilməsi. SOFAZ sayəsində Azərbaycan 2000-ci illərdə neft gəlirlərinin sürətli artımı fonunda “holland xəstəliyi”ndən və inflyasiya risklərindən yayınmağı bacardı. Fondun hesabına Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəmərinin inşası, nəqliyyat sisteminin modernləşdirilməsi, dəmir yollarının inkişafı və məcburi köçkünlər üçün sosial layihələr maliyyələşdirildi.
Sosial nailiyyətlər neft siyasətinin effektivliyinin ən bariz göstəricisi oldu. “Əsrin müqaviləsi”ndən əldə olunan gəlirlər hesabına genişmiqyaslı proqramlar həyata keçirildi: 1990-cı illərin ortalarında 60 faizdən çox olan yoxsulluq 2025-ci ilə cəmi 5 faizə enib; orta ömür uzunluğu 67 ildən 74 ilə qalxıb; minlərlə məktəb, xəstəxana və idman obyektləri tikilib; yüz minlərlə məcburi köçkün üçün mənzil və sosial dəstək layihələri maliyyələşdirilib. Beləliklə, neft gəlirləri milli sərvətin ədalətli bölgüsünə əsaslanan sosial dövlət modelinin qurulmasına zəmin yaratdı.
Neft resursları həmçinin infrastruktur sıçrayışının mənbəyinə çevrildi. Ən iri layihələr sırasında Xəzərdə 2018-ci ildə istifadəyə verilmiş müasir beynəlxalq dəniz ticarət limanı Ələt, Azərbaycanı Türkiyə və Avropa ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu, 2020-ci ildən sonra Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda inşa edilən strateji avtomobil yolları və körpülər, eləcə də Gəncə, Lənkəran, Zəngilan, Füzuli və digər bölgələrdə tikilmiş beynəlxalq hava limanları var. Bu layihələr neft-qaz gəlirlərinin səmərəli istifadəsi və beynəlxalq tərəfdaşlıqlar nəticəsində mümkün oldu və Azərbaycanın uzunmüddətli inkişafı üçün möhkəm bünövrə yaratdı.
İqtisadi şaxələndirmə dövlət strategiyasının əsas istiqamətlərindən birinə çevrilib. Neft-qaz sektoru hələ də ixrac gəlirlərinin əsas hissəsini təmin etsə də, qeyri-xammal ixracının payı ardıcıl artır. Son on ildə kənd təsərrüfatı məhsullarının, alüminiumun, kimya sənayesi məhsullarının və tekstilin ixrac həcmi təxminən dörd dəfə böyüyüb. Xüsusi diqqət rəqəmsal iqtisadiyyat və logistikanın inkişafına yönəldilib. 2022-ci ildə “SOCAR-ın Rəqəmsal Transformasiyası” proqramı işə düşdü və bu çərçivədə böyük məlumat (big data), süni intellekt və avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri tətbiq olunmağa başladı. Bu addım Azərbaycanın beynəlxalq aparıcı şirkətlərlə əməkdaşlıqdan qazandığı təcrübənin məntiqi nəticəsi idi.
Ölkənin yeni strategiyası həm də “yaşıl enerji” üzərində qurulur. 2021-2025-ci illər ərzində Azərbaycana bərpa olunan enerji sahəsində iri xarici sərmayədarlar gəldi. BƏƏ-nin Masdar şirkəti Qaradağda gücü 230 MVt olan günəş elektrik stansiyasını inşa etdi və 2023-cü ildə istismara verdi. Səudiyyə Ərəbistanının ACWA Power şirkəti Xəzərdə 240 MVt-luq külək parkı inşa edir. Avropa şirkətləri ilə isə 2030-cu ilədək ümumi gücü 7 QVt-a çatan dəniz külək parklarının yaradılması barədə danışıqlar aparılır. Azərbaycanın hədəfi yalnız karbohidrogen ixracatçısı statusunu qorumaq deyil, həm də qlobal “yaşıl enerji” bazarında öz yerini tutmaqdır. 2022-ci ilin dekabrında Buxarestdə Azərbaycan, Gürcüstan, Rumıniya və Macarıstan arasında Qara dənizin altı ilə Avropaya “yaşıl enerji” ixracını təmin edəcək elektrik kabelinin çəkilişi barədə memorandum imzalandı.
Bu gün Azərbaycan sabit siyasi sistemi, xarici borc asılılığından azadlığı və geniş ixrac marşrutları şəbəkəsi ilə dünyada nadir enerji təchizatçılarından biridir. Bu amillərin vəhdəti ölkəni enerji böhranlarının dərinləşdiyi bir dövrdə Avropa və ABŞ üçün etibarlı tərəfdaşa çevirir.
Orta əsrlərə qədər proqnozlar “Əsrin müqaviləsi”nin strateji əhəmiyyətini bir daha təsdiqləyir. Azərbaycan Energetika Nazirliyinin və beynəlxalq konsaltinq şirkətlərinin hesablamalarına görə, “Azəri-Çıraq-Günəşli” blokunun işlənməsi ən azı 2050-ci ilə qədər davam edəcək. Blokda hasil edilə bilən ən azı 500 milyon ton neft ehtiyatı qalır. 2019-cu ildə dəyəri 6 milyard dollar olan “Central East Azeri” (ACE) layihəsinə start verildi və bu layihə ümumi hasilata təxminən 300 milyon barel əlavə etməlidir. Bu resurslar Azərbaycanın qarşıdakı onilliklər ərzində Xəzər regionunun aparıcı neft mərkəzlərindən biri statusunu qorumasını təmin edəcək. Paralel olaraq qaz sektoru da inkişaf edir: “Şahdəniz”in ikinci mərhələsi çərçivəsində Cənub Qaz Dəhlizi artıq Avropaya ildə 12 milyard kubmetrdən çox qaz ixrac edir və 2030-cu ilədək bu göstəricinin 20 milyarda çatacağı proqnozlaşdırılır.
ABŞ amili ayrıca vurğulanmalıdır. Avqust ayında SOCAR və ExxonMobil Vaşinqtonda memorandum imzaladılar. Bu sənəd Bakının ABŞ-la əməkdaşlığı yalnız ənənəvi neft-qaz sahəsində deyil, yeni enerji istiqamətlərində də genişləndirmək niyyətinin göstəricisi oldu. Bu, ExxonMobil-in aşağıkarbon energetikası, CO₂-nin tutulması və saxlanması layihələri, həmçinin ABŞ bazarlarına çıxış kimi imkanlara yol açır. ABŞ hələ 1990-cı illərdə Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəmərinin inşasını dəstəkləməklə həlledici rol oynamışdı, indi isə bir daha Azərbaycanı Xəzərdə strateji müttəfiq kimi qəbul etməyə hazır olduğunu nümayiş etdirir.
Bununla belə, ölkənin enerji strategiyası qarşısında ciddi çağırışlar da mövcuddur. Əsas problemlər sırasında dünya bazarlarında qiymətlərin dəyişkənliyi, qlobal “yaşıl enerji”yə keçid səbəbindən karbohidrogenlərə tələbatın azalması, geosiyasi risklər və rəqabət təzyiqləri, habelə emal güclərinin və kimya sənayesinin modernləşdirilməsi ehtiyacı yer alır. Amma mövcud ehtiyatlar, SOFAZ aktivləri, geniş ixrac marşrutları və ABŞ, Aİ, Türkiyə ilə strateji tərəfdaşlıqlar Azərbaycanın bu çətinliklərə inamla sinə gərməsinə imkan verir.
“Əsrin müqaviləsi”nin milli iqtisadiyyat üçün əhəmiyyəti enerji sektorunun hüdudlarını çoxdan aşır. Neft gəlirləri hesabına ölkə ordusunu modernləşdirib ərazi bütövlüyünü bərpa etdi, təhsil və elm sistemini inkişaf etdirdi, minlərlə tələbə üçün beynəlxalq təqaüd proqramları həyata keçirdi və rəqəmsal transformasiyanın təməlini qoydu. Bütün bunlar Azərbaycanın neftdən asılılığını tədricən azaldır və neft strategiyasını dövlətin institusional inkişafının əsasına çevirir.
“Əsrin müqaviləsi”nin imzalanmasından 31 il ötüb. Bu müddət ərzində Azərbaycan dağıdılmış iqtisadiyyata və yüksək yoxsulluq səviyyəsinə malik ölkədən sabit makroiqtisadiyyatı, inkişaf edən sosial sahəsi və beynəlxalq arenada strateji nüfuzu olan dövlətə çevrildi.
1994-cü ildən bəri neft-qaz sektoruna cəlb olunan ümumi investisiyaların həcmi 150 milyard dolları ötüb. Minlərlə kilometr boru kəmərləri çəkilib, təxminən 4,5 milyard barel neft hasil edilib, 200 milyard kubmetrdən artıq qaz ixrac olunub. Yoxsulluq səviyyəsi 12 dəfə azalıb, xarici borc dünyanın ən aşağı göstəricilərindən biri olaraq qalır, on milyardlarla dollarlıq ehtiyatlar isə ölkənin maliyyə müstəqilliyini təmin edir.
Bu gün SOCAR və ExxonMobil-in həyata keçirdiyi layihələr göstərir ki, Heydər Əliyevin əsası qoyduğu neft strategiyası öz aktuallığını qoruyur və yeni dünya tendensiyalarına uyğun şəkildə transformasiya olunur. Azərbaycan gələcəyə həm ənənəvi resursları, həm də “yaşıl enerjini” birləşdirən ölkə kimi daxil olur və qlobal enerji sistemində mövqelərini gücləndirir.
... “Əsrin müqaviləsi” Azərbaycan üçün təkcə iqtisadi saziş deyil, müasir dövlətin təməli oldu. Onun əhəmiyyəti ondadır ki, ölkəni investisiya, texnologiya və geosiyasi diqqətin davamlı mərkəzinə çevirdi. 31 ildən sonra Azərbaycan inamla gələcəyə baxır, karbohidrogenlərin zəngin mirasını bərpa olunan enerji, rəqəmsal iqtisadiyyat və qlobal inteqrasiya sahəsində iddialı planlarla birləşdirir.