Ermənistan böyük güc mərkəzlərinin geosiyasi maraqlarının kəsişdiyi bir nöqtədə yerləşərək, son illərdə silahlı qüvvələrini gücləndirməyə yönəlmiş fəaliyyətlərini daha da artırıb. Bu prosesdə müxtəlif məqsəd və motivasiyalara malik xarici tərəfdaşlar mühüm rol oynayır. Məhdud resurslara baxmayaraq, Ermənistan ordusunun döyüş qabiliyyətini dəstəkləməyə imkan verən geniş silah tədarükçüləri şəbəkəsi qurmağa nail olub. Bəs bu silahlanma kimin dəstəyi ilə baş verir və hansı məqsədlərə xidmət edir?
Ölkə silahlı qüvvələrini gücləndirmək və mövcud sosial problemləri həll etmək arasında incə bir balansı qorumağa çalışır. Baş nazir Nikol Paşinyan hakimiyyəti Hindistandan müasir artilleriya texnikasının alınması ilə bağlı danışıqlar apararkən ölkə daxilində hökumətin Azərbaycanı könüllü tərk edərək Ermənistana üz tutmuş ermənilərə verilən sosial ödənişləri azaltmaq qərarı geniş müzakirələrə səbəb olub. Bu hadisələr Ermənistanın xarici və daxili çağırışlar arasında tarazlıq tapmağa çalışarkən üzləşdiyi dərin ziddiyyətləri üzə çıxarır.
Hindistanın Indian Defence Research Wing (IDRW) nəşrinin məlumatına görə, Ermənistan 78 ədəd çəkili ATAGS artilleriya sistemlərinin almaqdadır. Müqavilənin dəyəri hələ açıqlanmasa da, belə həssas məsələlərdə ətraflı məlumatın adətən gizli saxlanıldığı məlumdur. Böyük ehtimalla, danışıqlar hələ tamamlanmayıb – tərəflər yalnız texniki və maliyyə aspektlərini deyil, eyni zamanda bir çox beynəlxalq müqavilələrdə müşahidə olunan "dəstək haqqı" kimi tanınan məsələləri də müzakirə edir.
Hindistan silahlarının alınması ilə bağlı qərar ciddi suallar doğurur. Azərbaycan dəfələrlə bəyan edib ki, milli təhlükəsizliyinə təhdid yarada biləcək hər hansı bir silah dərhal legitim hədəfə çevriləcək. Bu cür bəyanatlar ən yüksək tribunalardan səsləndirilərək, Azərbaycanın maraqlarını qorumaq üçün beynəlxalq hüquq çərçivəsində hərəkət etməyə hazır olduğunu nümayiş etdirir. Fəqət, görünür, Ermənistan rəhbərliyi bu mövqeyə kifayət qədər ciddi yanaşmır.
Bu arada Ermənistanda N.Paşinyanın ölkədə məskunlaşmış qarabağlı ermənilərə verilən sosial ödənişləri azaltmaq qərarı ciddi narazılıqlara səbəb olub. Əvvəllər hər bir ehtiyac sahibinə verilən aylıq 50 min dram məbləğində yardım aprel ayından etibarən yalnız məhdud kateqoriyalara şamil ediləcək. Yardımları yalnız birinci və ikinci qrup əlillər, uşaqlar, təqaüdçülər, eləcə də ailə başçısını itirməyə görə ödəniş alan şəxslər ala biləcəklər. Digər qarabağlı ermənilərsə alternativ gəlir mənbələri axtarmalı olacaqlar. Üstəlik, qalan ödənişlər də tədricən azaldılacaq: apreldən iyunadək məbləğ 40 min drama (təxminən 103 ABŞ dolları), dekabr ayına qədər isə cəmi 30 min drama (təxminən 77 ABŞ dolları) endiriləcək.
Hökumətin bu qərarı geniş tənqidlərə səbəb olub. Xankəndidəki keçmiş terrorçu xuntanın "sabiq ombudsmanı" Geqam Stepanyan narazılığını gizlətməyib. Onun sözlərinə görə, hökumət bu qərarı köçkünlərin fikrini nəzərə almadan qəbul edib. O, hətta ritorik sual verib: "Xalqın adından danışmaq hüququnu bu naməlum şəxslərə kim verib?" Stepanyan hökumətin bu addımlarını "evindən məhrum olmuş ermənilərin maraqlarına xəyanət" adlandırıb.
Bu hadisələr fonunda əsas sual yaranır: prioritetlər düzgün müəyyən edilibmi? Bir tərəfdən Ermənistan müdafiəsini gücləndirməyə çalışır, ənənəvi rus tədarüklərini Hindistan və digər ölkələrlə əməkdaşlıqla əvəz edir. Digər tərəfdən, ölkə daxilində sosial proqramların ixtisarları və əhalinin ən həssas təbəqələrinə dəstəyin çatışmazlığı ilə bağlı narazılıq artır. Evini itirmiş məcburi köçkünlər sual edirlər: bahalı hərbi müqavilələrə görə onların rifahı niyə qurban verilir?
Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırmaları İnstitutunun (SIPRI) məlumatına əsasən, 2010-2020-ci illər arasında Ermənistanın idxal etdiyi bütün silahların 90%-dən çoxu Rusiyadan gətirilib. Ancaq 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Moskva ilə İrəvan arasındakı münasibətlər soyuyub. Rusiya bölgədə yeni eskalasiyalara səbəb ola biləcəyindən ehtiyat edərək, hərbi yardım göstərməkdə daha ehtiyatlı davranmağa başlayıb. Buna baxmayaraq, o, Ermənistanın müdafiə məsələlərində əsas tərəfdaş olaraq qalır.
Rusiya ilə münasibətlərin soyuması fonunda Ermənistan yeni tərəfdaşlar axtarmağa başlayıb. Belə tərəfdaşlardan biri də son illərdə beynəlxalq arenada mövqeyini gücləndirən Hindistandır. 2022-ci ildə İrəvan Dehli ilə 250 milyon dollarlıq müqavilə imzalayıb. Bu müqavilə çərçivəsində Ermənistan Pinaka yaylım atəş sistemləri, Swathi radarları və digər hərbi avadanlıq əldə edib. Hindistan üçün bu müqavilə, xüsusilə Azərbaycanın Pakistanla olan müttəfiqliyini nəzərə alaraq, Cənubi Qafqazda təsirini artırmaq üçün mühüm bir addım olub.
Ermənistanın silahlanmasında mühüm rol oynayan ölkələrdən biri, şübhəsiz ki, də Fransadır. Beynəlxalq arenada İrəvanı tam və total, açıq şəkildə dəstəkləyən Fransa hərbi əməkdaşlığı fəal şəkildə genişləndirir. Fransız şirkətləri Ermənistana atıcı silahlar və kəşfiyyat avadanlıqları tədarük edir. Son iki ildə bu tədarüklərin həcmi 50 milyon avronu keçib. Fransa hökumətinin Ermənistanı hərbi dəstəklə yanaşı, siyasi baxımdan da dəstəkləməsi, bölgədə İrəvanın mövqelərinin güclənməsinə xidmət edir. Rəsmi Paris Ermənistanı Türkiyə və Azərbaycanın təsirinə qarşı dayana biləcək strateji tərəfdaş kimi görür.
Bununla yanaşı, Ermənistanın silahlanmasında İrandan gələn dəstək də diqqət mərkəzindədir. Rəsmi olaraq neytral mövqe bəyan edən İran, əslində regional rəqabət kontekstində Ermənistanı dəstəkləyir. Müstəqil mənbələrin məlumatına görə, İran üzərindən pilotsuz uçuş aparatları və hərbi texnika üçün ehtiyat hissələri dəfələrlə Ermənistana göndərilib. Bu tədarüklər adətən beynəlxalq ictimaiyyətin gözündən yayındırılaraq dolayı kanallar vasitəsilə həyata keçirilir.
Ermənistanın hərbi təchizatında “boz sxemlər” də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Üçüncü ölkələr vasitəsilə silah alınması İrəvana məhdudiyyətlərdən yan keçməyə və hərbi tədarüklərin şəffaflığını qorumağa imkan verir. Məsələn, 2023-cü ildə Şərqi Avropadan atıcı silahların Gürcüstan üzərindən qaçaqmalçılıq yolu ilə daşınması halları qeydə alınıb. Belə sxemlər adətən hər il vətənlərinə yüz milyonlarla dollar göndərən erməni diasporu tərəfindən maliyyələşdirilir. Bu vəsaitlər hərbi texnikanın alınması və cüt təyinatlı infrastrukturun modernləşdirilməsi üçün istifadə olunur.
Ermənistanın hərbi xərclərinin maliyyələşdirilməsində xarici qrantlar və kreditlər də böyük rol oynayır. Məsələn, Avropa İttifaqı Ermənistana infrastruktur layihələri üçün əhəmiyyətli məbləğdə maliyyə vəsaiti ayırır. 2023-cü ildə İrəvan təxminən 2,6 milyard avro maliyyə yardımı alıb ki, bu vəsaitin əhəmiyyətli hissəsi təhlükəsizliklə bağlı proqramlara yönəldilib. Bundan əlavə, Çin texnologiyaların alınması üçün Ermənistana sərfəli kreditlər təklif edərək, hərbi əməkdaşlıq üçün yeni perspektivlər açır.
Rusiyanın Ermənistana silah tədarükündəki aktivliyinin azalmasından sonra İrəvan digər ölkələrə müraciət etməyə başlayıb. Bu ölkələrdən biri də Fransadır. 2023-cü ildə Ermənistan və Fransa arasında yaxın, orta və uzaq mənzilli hava hücumundan müdafiə sistemlərinin alınmasını nəzərdə tutan mühüm bir müqavilə imzalanıb. Bu, Ermənistanla Fransa arasında hərbi sahədə imzalanan ilk iri müqavilədir.
Eyni zamanda, 2023-cü ildə Ermənistana Fransanın "Bastion" tipli zirehli transportyorlarının çatdırılması başlayıb. Bu tədarüklər Azərbaycanın kəskin tənqidinə səbəb olub, çünki onlar bölgədə gərginliyi artırır. Fransa Ermənistana dəstək verməklə, Cənubi Qafqazda öz təsirini gücləndirməyə çalışır. Təbii ki, belə müdaxilə regional təhlükəsizliyə olan riskləri daha da artırır.
Son illərdə Ermənistanın müdafiə büdcəsi əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Əgər 2023-cü ildə bu büdcə 1,3 milyard dollar təşkil edirdisə, 2024-cü ildə 1,4 milyard dollara yüksəlib. Bu vəsaitlər ordunun modernləşdirilməsinə və yeni silahların alınmasına yönəldilir.
Ermənistanın hərbi tədarük üçün ənənəvi tərəfdaşı olan Rusiya ilə münasibətlərin soyuması, ölkəni alternativ tərəfdaşlar axtarmağa məcbur edib. Hindistanla əməkdaşlıq çərçivəsində reaktiv yaylım atəşi sistemləri "Pinaka", "Konkurs" tank əleyhinə raket kompleksləri və müasir minaatanlar əldə edilib. 2023-cü ildə yeni Hindistan silahlarının Ermənistana İran üzərindən çatdırılmağa başlaması, xüsusilə Azərbaycanı narahat edib.
Ermənistanın müxtəlif tərəfdaşlarla əməkdaşlıq edərək hərbi gücünü artırmaq cəhdləri, bölgədə gərginliyi daha da artırır və təhlükəsizlik mühitini mürəkkəbləşdirir. Bu prosesdə Fransanın siyasi və hərbi dəstəyi, İranın isə kölgə oyunları xüsusi yer tutur.
2020-ci ildə Ermənistana idxal olunan silahların 96%-ni təmin edən Rusiya, 2024-cü ilə qədər bu göstəricini 10%-dən aşağı endirib. Bununla yanaşı, Hindistan və Fransa Ermənistanın əsas silah tədarükçüləri sırasında önə çıxıb, İran isə əsas qeyri-rəsmi tərəfdaş rolunu oynamağa başlayıb. Ermənistanın silahlanma strategiyasında bu dəyişikliklər, ölkənin yeni tərəfdaşlar və silah mənbələri axtarışında geopolitik gərginliklərin ortasında çabaladığını göstərir. Məzkur strategiya reallıqdan nə qədər uzaqdır? Ermənistanın xarici müttəfiqlər axtarışında atdığı addımlar onu sabitliyə aparacaq, yoxsa qlobal siyasi oyunda kiçik bir piyadaya çevirəcək?
Bir zamanlar Ermənistanın əsas silah tədarükçüsü olan Rusiya, artıq öz prioritetlərini dəyişib. KTMT çərçivəsindəki ittifaq münasibətləri və güzəştli kreditlərə əsaslanan köhnə əməkdaşlıq, indi rəsmi səviyyədəki protokol təbəssümlərinə çevrilib. Moskva, öz daxili problemləri ilə məşğul olduğu üçün İrəvanı daha az prioritetli tərəfdaş kimi qəbul edir. Köhnə müqavilələr əsasında həyata keçirilən son tədarüklər, daha çox keçmiş əməkdaşlığın inersiyasını əks etdirir. Ermənistan isə Rusiyanın siyasətindən məyus olaraq, yeni tərəfdaşlar tapmağa çalışır. Lakin bu yol ölkəni sabitliyə aparacaqmı?
Hindistanın Ermənistana tərəfdaşlıq təklifi gözlənilməz olsa da, strateji baxımdan sabit deyil. Hindistandan alınan yaylım atəş sistemləri və artilleriya ilk baxışdan ümidverici görünür: Ermənistanda keçirilən sınaqlar müsbət nəticələr verib, hərbi dairələr tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. Reallıq isə budur ki, Hindistan Ermənistan üçün strateji müttəfiqdən çox, müvəqqəti tədarükçüdür. Rəsmi Dehli üçün Ermənistan, Azərbaycan və Pakistan arasındakı alyansa qarşı bir alət olaraq görünür. Hindistanın öz maraqları fonunda bu əməkdaşlıq Ermənistanı güclü tərəfdaş kimi deyil, sadəcə başqa bir vasitə kimi göstərir.
Fransaya gəldikdə o, Ermənistanın həm hərbi, həm də siyasi baxımdan dəstəklənməsində mühüm rol oynayır. Paris Ermənistanı Cənubi Qafqazda Türkiyə və Azərbaycanın təsirinə qarşı istifadə edilə biləcək "uyğun tərəfdaş" olaraq görür. 2023-cü ildə Fransanın Ermənistana zirehli texnika və hava hücumundan müdafiə sistemləri göndərməsi, bu əməkdaşlığı daha da möhkəmləndirdi. Fransa üçün Ermənistan strateji müttəfiq deyil, yalnız regional maraqları qorumaq üçün bir vasitədir. Tarix göstərir ki, Fransa tərəfdaşlarını öz maraqlarına uyğun istifadə edir və nəticələrə görə məsuliyyəti onların üzərinə qoyur.
Ermənistanın müdafiə xərclərinin artması ölkənin daxili problemləri ilə ziddiyyət təşkil edir. 2023-cü ildə 1,3 milyard dollar olan müdafiə büdcəsi 2024-cü ildə 1,4 milyard dollara yüksəlib. Bu vəsait əsasən hərbi modernləşməyə və yeni texnikanın alınmasına sərf olunur. Lakin ölkənin sosial və iqtisadi problemlərinin həll edilməməsi, ictimaiyyətin dövlətə olan etimadını daha da zəiflədir.
Azərbaycan Ermənistanın silahlanmasına qarşı öz mövqeyini dəfələrlə bəyan edib: hər hansı bir təhdid yaradan silahlar dərhal legitim hədəfə çevriləcək. Bu mövqe beynəlxalq hüquq çərçivəsində təsdiqlənib və Bakının öz maraqlarını qorumaq üçün qətiyyətini nümayiş etdirir. Ermənistanın isə bu reallığı nəzərə almaması, onun təhlükəsizlik strategiyasını daha da mürəkkəbləşdirir.
Ermənistanın silahlanma strategiyası daha çox böhranlı vəziyyəti idarə etməyə çalışmaq təsiri bağışlayır. Xarici müttəfiqlərə bel bağlamaq və hərbi texnika tədarükü üçün milyonlarla dollar xərcləmək, ölkənin daxili zəifliklərini kompensasiya etmir. Əksinə, bu addımlar Ermənistanda daxili narazılıqları artırır, cəmiyyətin hökumətə olan inamını sarsıdır və ölkəni regional təhlükəsizlik mühitində daha zəif mövqeyə salır.
Beləliklə, Ermənistanın qarşısında duran əsas sual budur: xarici dəstəklərə bel bağlamaqla silahlanma yarışı ölkəni sabitliyə aparacaq, yoxsa onu daha böyük xaosa sürükləyəcək? Cavab hələ də açıq qalır. Beynəlxalq ictimaiyyət, adət etdiyi kimi, Cənubi Qafqazda baş verən eskalasiyaları uzaqdan izləmək mövqeyini qoruyur. Qərb ölkələri Ermənistana dəstək göstərməkdə davam edir, lakin bu "militarizasiya çeki" bölgədə yeni gərginlik dalğasına yol açır. Münaqişənin həllinə cəhd göstərilmədən verilən dəstək kömək yox, bəlaya birbaşa təşviqdir. Bu vəziyyətdə Cənubi Qafqaz, qlobal güc mərkəzlərinin maraqları ilə daha da qızışdırılan növbəti qaynar nöqtəyə çevrilmək təhlükəsi ilə üz-üzədir. Ermənistan Rusiya dəstəyini itirdikdən sonra yeni müttəfiqlər tapmağa çalışır. Hindistan, Fransa və İranla əməkdaşlıq yalnız onun hərbi potensialını artırmır, eyni zamanda bölgədəki tarazlığı pozur. Bu əməkdaşlıqlar Ermənistanın hərbi imkanlarını genişləndirsə də, bölgədə gərginliyi daha da dərinləşdirir. Hərbi modernləşmə adı ilə atılan bu addımlar, Ermənistana qarşı sanksiyalar və qətiyyətli mövqelər ilə çıxış edən Azərbaycanın reaksiyasını gücləndirir.
Qərb ölkələrinin Ermənistanı dəstəkləməsi onların öz maraqlarını təmin etmək məqsədinə xidmət edir. Həmin dəstək, münaqişənin həllinə töhfə vermədən, yalnız hərbi qarşıdurma riskini artırır. Belə yanaşma, Cənubi Qafqazı dayanıqlı sülhə deyil, yeni bir müharibə dalğasına yaxınlaşdırır. Beynəlxalq güclərin münaqişə tərəflərini silahlandırması, regionu destabilizasiya etməklə yanaşı, onların öz nüfuzlarına da xələl gətirir.
Ermənistan bu gün iki yoldan birini seçməlidir: ya hərbi güc yığaraq başqalarının maraqlarının vasitəsinə çevrilmək, ya da daxili sabitliyini təmin etmək və münaqişənin diplomatik həllinə yönəlmək. Bu silahlanma yarışı Ermənistanı yalnız iqtisadi çətinliklərə və siyasi təcridə gətirib çıxarır. Gözlə görünən odur ki, hazırkı kurs Ermənistanı "daha böyük problemə" doğru sürükləyir.
Dövlətin əsl gücü, nə qədər haubitsaya sahib olması ilə deyil, vətəndaşların sosial rifahını qorumaq və qonşu dövlətlərlə münasibətlərini tənzimləmək qabiliyyəti ilə ölçülür. Amma bu gün İrəvanın seçdiyi yol, ölkəni münaqişələrin həllindən uzaqlaşdıraraq yeni bir çıxılmaz vəziyyətə sürükləyir. Nə qədər dərin getsələr, geri dönüş bir o qədər çətin olacaq.
Ermənistanın indiki siyasəti yalnız özü üçün deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqaz üçün təhlükə yaradır. Beynəlxalq güclərin bölgədəki gərginliklərdən faydalanmaq cəhdləri vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir. Ancaq əgər region dövlətləri daxili problemlərini həll edərək, qarşılıqlı anlaşma ilə əməkdaşlığa üstünlük versələr, uzunmüddətli sülh mümkün ola bilər. Ermənistana bu seçimi etmək imkanı hələ də qalır, amma zaman sürətlə tükənir.