Bakı. Trend:
Donald Trampın ikinci prezidentlik dövrü sürətlə dəyişən geosiyasi dövrdə Amerikanın yetkinlik testinə çevriləcək. O, 2025-ci ildə dörd il əvvəlkindən tamamilə fərqli bir dünya miras alır. Bu artıq "Amerikanın əzəməti" barədə bəyanatların səsləndiyi bir səhnə deyil, əksinə, köhnə ittifaqların çatladığı, yeni təhdidlərin isə qətiyyət və aydınlıq tələb etdiyi bir qaynar qazanıdır. Tramp həm ümid, həm də narahatlıqla izlənilir, çünki onun sabitliyi bərpa etmə vədləri xaosun diplomatiyanı arxa plana atdığı və hər bir səhvin qlobal nəticələr doğurduğu bir reallıqla üzləşir.
Donald Tramp, daha sərt və amansız bir dünyada Ağ Evə qayıdır. İqtisadiyyatda, texnologiyada və hərbi gücdə sürətlə mövqeyini gücləndirən Çin və Yaxın Şərqdə hər bir yeni gərginliyin fəlakətə çevrilmə riski, onun proqnozlaşdırılması çətin olan ikinci dövrü üçün əsas sınaqlara çevrilir.
Ukrayna: 24 saatlıq vəd
“Müharibəni 24 saata dayandıracağam!” - Trampın seçki mitinqlərində səsləndirdiyi bu sözlər gurultu ilə qarşılandı. Amma o, Vladimir Putini və Vladimir Zelenskini danışıqlar masasına oturmağa məcbur edə biləcəkmi? Dördüncü ilinə yaxınlaşan bu münaqişə, qlobal qeyri-sabitliyin yeni dövrünün simvoluna çevrilib. Rusiyaya dəstək üçün Şimali Koreya qoşunlarının göndərilməsi və Ukraynanın Rusiya ərazisini vurmaq üçün Qərb istehsalı raketlərdən istifadə etməsi bu müharibəni daha mürəkkəb və proqnozlaşdırılması çətin bir problemə çevirir.
Tramp ABŞ-ın Ukraynaya yardım strategiyasını yenidən nəzərdən keçirməyi vəd edir. Onun Rusiyanın ilhaq etdiyi əraziləri tanımaq və ya Kiyevə NATO üzvlüyündən imtina etmək üçün təzyiq göstərmək barədə qeydləri artıq Ukraynada və Avropadakı müttəfiqləri arasında tənqidlərə səbəb olub. Amma Tramp heç vaxt mübahisələrdən çəkinməyib. Onun üçün beynəlxalq diplomatiya, güzəştlərin sadəcə bir bazarlıq aləti olduğu ticarətdən başqa bir şey deyil.
Yaxın Şərq: nəzarətdən çıxan fırtına
Ukrayna mürəkkəb bir poker oyununa bənzəyirsə, Yaxın Şərq nəzarətsiz bir fırtınadır. Başar Əsədin gözlənilməz devrilməsi regionu silkələməklə qalmayıb, həm də müttəfiqlər arasında gərginlikləri üzə çıxarıb. İsrail "Hizbullah"a qarşı əməliyyatlarını davam etdirərək Suriya ərazisində bufer zonalar yaratmaq üçün qoşun yerləşdirir və beynəlxalq ictimaiyyətin tənqidləri ilə üzləşir. Eyni zamanda, Türkiyə kürdləri sıxışdırmaq məqsədi ilə davamlı səyləri ilə Trampı çətin vəziyyətə salır.
İsrail-Fələstin münaqişəsi əsas sual olaraq qalır. Qəzzadakı mümkün atəşkəs çox nazik bir sapla bağlıdır və hər an qırıla bilər. Bu regionda sabitlik olmadan, Trampın İsraillə Səudiyyə Ərəbistanı arasında münasibətlərin normallaşdırılması və ya İranla yeni nüvə sazişinin bağlanması kimi təşəbbüsləri irəlilətməsi inanılmaz dərəcədə çətin olacaq.
Çinlə qarşıdurma: yeni nizamın konturları
ABŞ-Çin münasibətləri sonsuz bir şahmat oyununu xatırladır, burada hər bir gediş qarşıdurmanı daha da artırır. Tramp, sevimli siyasəti olan rüsum tətbiq etməyə qayıdacağını vəd edir. Fəqət zaman dəyişib: 2018-ci ilin Çini artıq yoxdur. Bu gün Çin qabaqcıl texnologiyalarda, kvant hesablama və süni intellektdə liderdir və ticarət müharibəsinə daha hazırlıqlıdır.
Tayvan boğazında son Çin hərbi təlimləri və Cənubi Çin dənizində Filippinlə baş verən insidentlər göstərir ki, iqtisadi qarşıdurma tezliklə hərbi münaqişəyə çevrilə bilər. Paralel olaraq, Çin Ukrayna münaqişəsində Rusiyaya dəstəyini davam etdirir və qlobal ABŞ-a qarşı mübarizədə əsas rol oynayır.
Amerika və Tramp: tarix qarşısında sınaq
Donald Tramp, qaydaların yenidən yazıldığı bir dünyaya qayıdır. Onun ikinci müddəti yalnız zəifləmiş nizamın bərpası üçün bir şans deyil, həm də Amerikanın özünə bir sınaqdır: daxili parçalanmalarını qlobal sabitlik naminə aşa biləcəkmi? Yoxsa Tramp dövrü xaosun yeni norma olduğu bir dövr kimi tarixə düşəcək?
Gələcək qərarlar tələb edir. Bu qərarlar isə Trampdan sadəcə hər şeyini deyil, bəlkə də daha artığını tələb edəcək.
2025-ci ildə Yaxın Şərq Vaşinqtondan incə diplomatiya tələb edən ziddiyyətlərin düyünlənmiş bir bölgəsi və ən şiddətli münaqişələrin səhnəsidir. Bununla belə, Donald Tramp, öz birbaşa yanaşması ilə tanınır və daha çox qətiyyət ilə improvizasiyanı birləşdirən yanaşmalara üstünlük verir. Bu bölgədə hər bir addım gözlənilməz hadisələr zəncirini başlada bilər və Tramp həm təhdidlər, həm də yeni imkanlarla dolu bir səhnədə qarşılaşacaq.
İsrail ilə HƏMAS arasında Qəzzada davam edən münaqişə artıq bir ildən çoxdur ki, bölgəni geri atır. Üfüqdə atəşkəs razılaşması ilə bağlı ümidlər görünsə də, bu sülhü qorumaq son dərəcə çətin olacaq. İsrailin Qəzzada hərbi mövcudluğunu gücləndirmək istəyi onsuz da gərgin olan vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir. Tramp üçün bu, yalnız yerli münaqişə deyil: onun nəticəsi İsraillə Səudiyyə Ərəbistanı arasında münasibətlərin normallaşması və İranla yeni nüvə sazişi üzrə təşəbbüslərin taleyini müəyyən edəcək.
Livan isə vəziyyəti daha da çətinləşdirir. İsraillə "Hizbullah" arasında rəsmi atəşkəs razılaşması mövcud olsa da, müntəzəm toqquşmalar tammiqyaslı müharibəyə çevrilə bilər. İsrail "Hizbullah" mövqelərinə zərbələr endirir, eyni zamanda Bəşər Əsəd rejiminin Suriyada süqutundan zəifləmiş İran yaranan vəziyyətdən çıxmaq üçün yollar axtarır, lakin tam eskalasiyadan geri çəkilməyə hazır görünmür.
Suriyada Bəşər Əsədin süqutu bölgədə qüvvələr balansını tamamilə dəyişən bir hadisə oldu. Onun gedişi nə sülh, nə də sabitlik gətirdi. Bunun əvəzinə, hakimiyyəti bir çox ölkə tərəfindən terror təşkilatı kimi tanınan "Hayat Təhrir əş-Şam" ələ keçirdi. ABŞ isə yeni rejimlə necə münasibət quracağı barədə çətin bir sualla qarşılaşır. Bu məsələdə İsrail və Türkiyənin təzyiqləri də nəzərə alınmalıdır - ABŞ-ın bu iki müttəfiqinin maraqları üst-üstə düşsə də, onların bəzi hərəkətləri ümumi məqsədlərə ziddir. İsrailin Qolan yüksəkliklərində hərbi mövcudluğunu genişləndirməsi və Türkiyənin ABŞ-ın müttəfiqi olan kürdlərə qarşı yeni əməliyyata başlamaq təhdidi Vaşinqton üçün əlavə problemlər yaradır.
Çin: qarşıdurmanın yeni dövrü
Əgər Yaxın Şərq partlayışa hazır bir bölgədirsə ABŞ-Çin münasibətləri qlobal liderlik uğrunda oynanan şahmat oyununu xatırladır. Trampın ikinci prezidentlik müddəti, ilk dövründə olduğu kimi, Pekinin ambisiyalarını cilovlamaq cəhdləri ilə yadda qalacaq. Lakin zaman artıq Vaşinqtonun xeyrinə işləmir: Çin texnologiyalar sahəsində böyük irəliləyişlər əldə edib, iqtisadi mövqeyini möhkəmləndirib və istənilən çağırışa əvvəlkindən daha hazırlıqlıdır.
Tramp gömrük rüsumlarını yenidən artırmaq və hətta Çinin "adi ticarət tərəfdaşı" statusunu ləğv etmək təhdidi ilə ticarət müharibəsini yenidən başlatmaq niyyətində olduğunu artıq açıq şəkildə bildirib. Lakin Pekin də sürətlə cavab verib: ABŞ-a nadir torpaq metalları ixracını qadağan etmək ilk zərbə oldu və bu, inflyasiyanın artması və Amerika sənayesinin inkişafının ləngiməsi ilə hədələyir. Yeni rüsumların tətbiqi tədarük zəncirlərinə ciddi təsir göstərəcək və Çindən gələcək əks tədbirləri daha da dərinləşdirərək vəziyyəti mürəkkəbləşdirəcək.
Geosiyasi planda ABŞ ilə Çin arasında qarşıdurma getdikcə daha da şiddətlənir. Tayvan boğazı qaynar nöqtəyə çevrilir: Çin hərbi təlimlər keçirir və Cənubi Çin dənizində Filippinlə tez-tez baş verən insidentlər vəziyyəti daha da qızışdırır. Bununla yanaşı, Çin Ukrayna münaqişəsində Rusiyaya dəstək verərək ABŞ-a qarşı qlobal qarşıdurmada strateji tərəfdaşlığını gücləndirir.
Tramp üçün bu, həm iqtisadi, həm də hərbi cəbhədə ikili çağırış deməkdir. Hər iki sahədə qarşıdurma aparmaq resurs tələb edir və Amerika bu resursların çatışmazlığından əziyyət çəkə bilər. Onun qərarları həm ABŞ-ın gələcək mövqeyini, həm də qlobal nizamı müəyyən edəcək.
Rüsumlar Donald Trampın iqtisadi mübarizədə ən sevimli alətlərindən biri olaraq qalır, lakin onların təsirləri getdikcə daha çox şübhə altına alınır. Əgər bu alətlər yalnız bazarlıq elementi kimi istifadə olunarsa, nə istehsal artımını, nə də gəlirlərin yüksəlməsini gözləmək olar. Üstəlik, Trampın korporasiyalara yönəltdiyi vergi güzəştləri büdcə kəsirini artıraraq faiz dərəcələrinin yüksəlməsinə və dolların möhkəmlənməsinə səbəb ola bilər. Bu isə Amerikanın ixracını rəqabətqabiliyyətsiz vəziyyətə gətirər.
Digər tərəfdən, Çin qabaqcıl texnologiyalar sahəsində liderliyini gücləndirməkdə davam edir. Trampın ilk administrasiyasında onun diqqəti Çin yarımkeçirici sənayesinin məhdudlaşdırılmasına yönəlmişdi, lakin bu gün Pekin daha güclü oyunçu kimi görünür. Uğurlu mübarizə aparmaq üçün Tramp müttəfiqlərinin dəstəyinə ehtiyac duyur. Lakin bu müttəfiqlər də ironik şəkildə onun tətbiq etdiyi rüsumlardan əziyyət çəkir.
Çin artıq iqtisadi ekspansiya ilə məhdudlaşmır, ABŞ-ın qlobal rəqibi kimi daha cəsarətli şəkildə özünü göstərir. Tayvan boğazı bu gərginliyin barometri rolunu oynayır: Pekinin hər bir bəyanatı və ya Tayvanın hər bir addımı regionu alovlandıra bilər. Cənubi Çin dənizi isə gündəlik güc nümayişlərinin səhnəsinə çevrilib, burada ABŞ-ın müttəfiqi olan Filippinlər Çinin təzyiqlərinə demək olar ki, təkbaşına qarşı çıxmaq məcburiyyətindədir. Bu qaynar nöqtələr daha geniş bir münaqişənin proloqu ola bilər, bu isə dünyanı qlobal münaqişə astanasına gətirər.
Kiberməkanda vəziyyət daha az narahatedici deyil. Pekinin həyata keçirdiyi "Duzlu Tayfun" əməliyyatı ABŞ-ın təhlükəsizliyinin təməlini sarsıdaraq infrastrukturun və məlumatların zəifliyini üzə çıxardı. ABŞ kiberməkanda hücumların əsas hədəfinə çevrilib və bu vəziyyət Trampdan kibertəhlükəsizliyə daha çox sərmayə yatırmağı və Çinin təsirini neytrallaşdırmaq üçün daha mürəkkəb diplomatik strategiyalar tətbiq etməyi tələb edir.
Çin və Rusiya münasibətlərini gücləndirərək ABŞ-ın qarşısında ikiqat mübarizə cəbhəsi açır. Çinin Moskvaya dəstəyi Rusiyanın Ukraynadakı mövqeyini gücləndirir və Qərbin Rusiyanı təcrid etmək səylərini zəiflədir. Bu tərəfdaşlıq Ukrayna münaqişəsinin hüdudlarından çox uzağa çıxaraq, Çinə Avropada, Asiyada və hətta Yaxın Şərqdə təsirini genişləndirmək üçün vasitə təmin edir.
Trampın yeni administrasiyası: “şahinlərdən” “cokerlərə” qədər
Donald Trampın yeni administrasiyası göz önündə formalaşır və onun tərkibi prezidentin özü qədər mübahisəli olacağına işarə edir. Bəzi vəzifələrdə Çinə qarşı sərt mübarizə aparmağa hazır olan Marko Rubio kimi barışmaz "şahinlər" yer alır. Digər tərəfdən, Elon Musk kimi şəxslər var ki, onların Pekinlə sıx əlaqələri həm ABŞ-ın milli maraqları üçün faydalı, həm də zərərli ola bilər. Tramp isə improvizasiyaya və şəxsi razılaşmalara olan meyli ilə vəziyyətə qeyri-müəyyənlik qatır. Si Cinpinin inaqurasiyaya dəvət edilməsi ya parlaq bir diplomatik addım, ya da kartları qarışdıracaq növbəti riskli hərəkət ola bilər.
Çətin bir yol: zəfərsiz zəmanət
Donald Trampın ikinci müddəti ABŞ üçün möhkəmlik sınağı olacaq. Yaxın Şərqdə hər bir addım, Çinlə ticarət müharibəsində hər bir qərar qlobal nəticələr doğuracaq. Bu, səhvə yol olmayan, lakin risk etməyə hazır olanlar üçün sonsuz imkanlar təklif edən bir dünyadır. Tramp çox yüksək mərc qoyulmuş bir oyuna daxil olur və onun qərarlarının nəticələri qarşıdakı onilliklər ərzində dünyanın necə formalaşacağını müəyyən edəcək.
Tramp qaydaların artıq mövcud olmadığı bir dünyaya qayıdır. Artıq yalnız ABŞ-ın arxasınca gələn deyil, bəzi sahələrdə ABŞ-ı geridə qoyan Çin və hər bir qərarın artan qeyri-sabitliklə girova çevrildiyi Yaxın Şərq, həm strateji çeviklik, həm də möhkəmlik tələb edir. Ancaq bütün bunların mərkəzində bir fiqur dayanır - Trampın özü. O, yalnız öz siyasi irsini deyil, həm də qlobal sabitliyi qorumaq üçün bu oyunu oynamağa hazırdırmı?
Trampın ikinci müddətinin reallıqları ABŞ, onun müttəfiqləri və beynəlxalq nizam üçün sınaq olacaq. Hər bir qərarın təsiri onilliklər boyu qüvvələr balansını dəyişəcək. O, tərəfdarlarının gözləntilərini doğrulda biləcək, yoxsa itirilmiş fürsətlərin şahidinə çevriləcək? Bu, yalnız onun qərarlılıq və ardıcıllıq qabiliyyətindən asılı olacaq.