Qarabağ məsələsi bağlanıb, lakin Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh məsələsi bu günə qədər açıq qalır. İrəvanla Bakı arasında son üç ildə gedən danışıqlar, əsasən Nikol Paşinyanın mübahisəli mövqeyi ilə bağlı sülh müqaviləsinin bağlanmasına gətirib çıxarmayıb. Ermənistanın baş naziri Bakıya müsbət siqnallar göndərir, lakin o, bir şeyi demək və tam əksini etmək bacarığı ilə məşhurdur. Görünən odur ki, Azərbaycan və onunla birlikdə Türkiyə, Rusiya, Aİ və ABŞ indi “Paşinyanı başa düş” oyununu oynamağa məcburdurlar.
Ötən gün Ermənistanın baş naziri parlamentdə çıxış edərək Azərbaycanla sülh müqaviləsi üzərində işdə irəliləyişin olacağına ümid verən bir neçə bəyanatla çıxış edib. O, Ermənistanın sülh sazişinin əsas aspektlərindən biri olan sərhədlərin delimitasiyası prosesini sürətləndirməyə hazır olduğunu təsdiqləyib. Paşinyan xüsusilə qeyd edib ki, Ermənistan Azərbaycanın tanınmış hissəsi olmaqla hələ də İrəvanın nəzarətində olan 4 Azərbaycan kəndindən delimitasiya prosesinə başlamağa açıqdır.
Bundan əlavə, Paşinyan bir daha qeyd edib ki, o, regional məsələlərin (məsələn, sərhədlər və kommunikasiyalar) heç bir üçüncü tərəfin müdaxiləsi olmadan birbaşa Ermənistan və Azərbaycan arasında həll edilməsinin tərəfdarıdır. Düzdür, bu açıqlama onun Antoni Blinken və Ursula fon der Leyenlə görüşmək üçün Brüsselə getməsinə mane olmadı. Görüşün məqsədi onlarla, o cümlədən Paşinyanın üçüncü dövlətlərin həllinə ehtiyac duymadığı regional məsələləri müzakirə etmək idi.
Paşinyanın həqiqətən nə düşündüyünü və nə istədiyini anlamaq üçün Ermənistanın baş nazirinin düşdüyü vəziyyətə daha geniş nəzər salmaq lazımdır. Ermənistan indi son dərəcə çətin vəziyyətdədir. Bunda dörd amil var:
- Azərbaycan və Türkiyə ilə əlaqələrin yaxşılaşdırılması;
- Qərblə əməkdaşlığın inkişaf edilməsi;
- Rusiya ilə münasibətlərdə böhranın olması;
- Ermənistanın iqtisadi inkişafını təmin etmək zərurəti.
Paşinyanın mübahisəli bəyanatları və əməlləri Ermənistanın 2024-cü ildə düşdüyü bu dördtərəfli böhranın nəticəsidir.
Görünür, Ermənistanın baş naziri başa düşür - və bu barədə danışır - Bakı və Ankara ilə münasibətləri yaxşılaşdırmadan onun ölkəsində nə sülh, nə də inkişaf olacaq. Brüsseldə Paşinyan Ermənistanın Azərbaycanla münasibətlərin yaxşılaşdırılmasına sadiq olduğunu təsdiqləyib, lakin İrəvana qayıtdıqdan dərhal sonra Aİ-nin Azərbaycanla sərhəddə monitorinq missiyasının mandatının daha iki il uzadılmasını təklif edib. Belə çıxır ki, Paşinyan ən azı yaxın bir-iki ildə Azərbaycanla sülh müqaviləsi imzalamağı gözləmir?
ABŞ-ın Azərbaycandakı keçmiş səfiri Metyu Brayza hesab edir ki, Paşinyanın tam aydın olmayan siqnallarına baxmayaraq, Azərbaycan və Ermənistan arasında danışıqlarda hələ də əhəmiyyətli irəliləyiş əldə olunub.
"Baş nazir Paşinyan artıq bir neçə dəfə bəyan edib ki, davamlı sülhə nail olmaq üçün dörd Azərbaycan kəndi qaytarılmalıdır. Hesab edirəm ki, məqsəd sülh müqaviləsinə nail olmaqdır və çox böyük irəliləyiş əldə olunub. Azərbaycan tərəfinin dediklərinə diqqət yetirsək, başa düşəcəyik ki, iki ölkə həqiqətən heç vaxt indiki qədər sülhə yaxın olmayıb. Mən çox nikbinəm ki, hər iki ölkənin liderləri sülh müqaviləsinin əldə olunmasına sadiqdirlər", - deyə M.Brayza qeyd edib.
Belə bir fikir var ki, Paşinyan Avropa İttifaqı ilə münasibətlərdə ən müsbət gündəmi formalaşdırmaq üçün mümkün qədər avropalı müşahidəçiləri Ermənistanda cəmləşdirməyə çalışır. Beləliklə, İrəvanda düşünürlər ki, ölkəni sürətlə Qərbə çevirmək mümkün olacaq.
Bundan başqa, Ermənistan Qərb dövlətlərinin Rusiyadan müdafiəsinə ümid edir. Erməni tərəfi ənənəvi müttəfiqi Rusiyadan üz döndərdiyini dəfələrlə açıq şəkildə bəyan edib. Paşinyan vaxt itirmədən KTMT-ni daim tənqid edir, qurumun Ermənistana heç bir yardım göstərmədiyini deyir.
Ermənistanın, həqiqətən də, Rusiyanın “geri dönüş”ə mümkün reaksiyasından müdafiəyə ehtiyacı var - və ilk növbədə iqtisadi. Ermənistan hakimiyyətinin hər bir Qərbyönlü və ya anti-Rusiya bəyanatı dərhal kənd təsərrüfatı, konyak və digər mallara gəldikdə bu ölkə üçün əsas bazar olan Ermənistan məhsullarının Rusiya Federasiyasına ixracında problemlər yaradır.
Metyu Brayzanın fikrincə, Ermənistan iqtisadiyyatı zəifləməyə davam edəcək və yalnız Rusiya ilə əlaqələrdən asılı olduğu müddətdə ciddi artım olmayacaq. Amerikalı ekspert çıxış yolunu Ermənistan iqtisadiyyatının regiona və daha sonra Avropaya reinteqrasiyasında görür.
"Ermənistanın iqtisadi perspektivləri Türkiyə və Azərbaycanla əlaqələr vasitəsilə regional və Avropa iqtisadiyyatları ilə reinteqrasiyadan ibarətdir. Ona görə də hesab edirəm ki, Azərbaycan, Gürcüstan və ya Türkiyə vasitəsilə əməkdaşlıq dəhlizləri Ermənistanda gələcək iqtisadi artım üçün potensial təklif edir", - deyə o qeyd edib.
İqtisadiyyatdan az olmayaraq, Paşinyan öz hakimiyyətinin saxlanmasından da narahatdır və burada Rusiya da ona böyük ziyan vura bilər. Ermənistanda müxalifət demək olar ki, tamamilə rusiyayönlü qüvvələrdən ibarətdir. Eyni zamanda, Paşinyanın ən böyük siyasi rəqibləri İrəvan və Moskvanın ən yaxın müttəfiqləri olan məğlub olmuş “Qarabağ klanı”nın nümayəndələridir. Paşinyan narahatdır ki, Kremlin dəstəyi ilə müxalifət bu və ya digər şəkildə - seçki və ya inqilab yolu ilə yenidən hakimiyyətə gələ biləcək.
Ermənistanın baş nazirinin Qarabağ separatçılarının keçmiş liderləri ilə bağlı son sözləri də bununla bağlıdır. Paşinyan onları dövlət çevrilişinə cəhddə ittiham edib. O xatırladıb ki, bir qrup Qarabağ separatçısının Ermənistanda hakimiyyəti ələ keçirməyi planlaşdırdığına dair məlumatlar və hətta sübutlar var. Bundan əvvəl Paşinyan Rusiyanı da dövlət çevrilişinə cəhddə ittiham etmişdi. Aydındır ki, Ermənistanın baş naziri öz hakimiyyətinə qarşı bütün hücumları yalnız və yalnız Moskva ilə əlaqələndirir. "Düşünürəm ki, Paşinyan Qarabağ separatçıları tərəfindən üzləşdiyi təhlükə ilə bağlı səmimidir. Qarabağ klanı hakimiyyəti bərpa etmək istəyi və sərt taktikalardan istifadə etməyə hazır olması ilə tanınır", - deyə Brayza bildirib.
Nikol Paşinyanın indi düşdüyü vəziyyəti şahmat oyunu ilə müqayisə etsək, bu, ən yaxşı şəkildə "zuqzvanq"la səciyyələnir - hər hansı növbəti gediş oyunçunun lövhədəki mövqeyini daha da pisləşdirəcək. Paşinyan onun vəziyyətini daha da pisləşdirməyəcək addım seçə bilmir.
Eyni zamanda, Ermənistanın baş nazirinin gec-tez bu çıxılmaz vəziyyətdən çıxmalı olduğunu başa düşmək üçün ya siyasi təcrübə, nə də strateji düşünmək bacarığı yoxdur. Həll yolu çoxdan məlumdur: bu, Azərbaycanla sülh müqaviləsinin imzalanmasından ibarətdir.
Bakı ilə sülh müqaviləsi həqiqətən də ən yaxşı həll yolu ola bilər: axı bu, Ermənistanın Türkiyə ilə münasibətlərini yaxşılaşdırmağa yol açacaq. Bundan əlavə, Ermənistanı ən böyük regional layihələrə - tranzit, enerji və bir çox başqa layihələrə qoşmaq mümkün olacaq. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün bu layihələr bu və ya digər şəkildə Azərbaycanla bağlıdır, yəni Bakı ilə münasibətləri tənzimləmədən İrəvan bu layihələrə daxil ola bilməyəcək.
Əksinə, əgər Ermənistan yenidən regional iqtisadiyyatın bir hissəsinə çevrilə bilsə, bu, ölkəyə Rusiya ilə bağlı olmayan çox ehtiyac duyulan iqtisadi artım və gəlir verəcək, həm də Ermənistan məhsullarının Avropa bazarlarına çıxışını xeyli asanlaşdıracaq. Ermənistanın baş nazirinin istəyi bu deyilmi?
Bir yol var və bu çox sadədir - bunu hamı başa düşür. Yalnız Nikol Paşinyanın özünün nəhayət bunu anlaması qalır.