Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) hazırda əsas vəzifələrini yerinə yetirmək qabiliyyətini şübhə altına alan dərin bir böhran yaşayır. Soyuq müharibə dövründə Şərq və Qərb arasında dialoq üçün bir platforma kimi yaradılan ATƏT, tədricən öz effektivliyini itirdi. Bu gün Avropada nə əməkdaşlıq, nə də təhlükəsizlik mövcuddur və açıq dialoq üçün istək demək olar ki, tükənib.
ATƏT uzun illər ərzində qitənin təhlükəsizlik arxitekturasının əsas elementi kimi qəbul edilirdi. Lakin son onilliklər bu qurumun mürəkkəb münaqişələri, xüsusən də postsovet məkanında baş verənləri həll etmək qabiliyyətinin olmadığını göstərdi. Ən parlaq nümunələrdən biri ATƏT-in Azərbaycana münasibətidir ki, burada ikili standartlar siyasəti adi hala çevrilib. Xüsusilə, ATƏT-in Minsk qrupunun sönük sonluğu və onun Qarabağ münaqişəsini həll edə bilməməsi beynəlxalq strukturların necə təsirsiz hala gəldiyini, müəyyən maraqların xeyrinə status-kvonun qorunması alətinə çevrildiyini açıq şəkildə nümayiş etdirir.
İntihar etmiş Minsk qrupu: münaqişənin həlli adı altında status-kvonun qorunması
1992-ci ildə yaradılmış ATƏT-in Minsk qrupu ilkin olaraq Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişənin sülh yolu ilə həllini təmin etmək məqsədini qarşısına qoymuşdu. Lakin 30 il ərzində qrup heç bir real irəliləyişə nail ola bilmədi. Bunun əvəzinə, Minsk qrupu faktiki olaraq Ermənistanın Azərbaycanın 20%-ni, o cümlədən Qarabağ və ona bitişik yeddi rayonu işğal etməsini təsdiq etdi, bununla da status-kvonu möhkəmləndirdi. BMT Təhlükəsizlik Şurasının erməni qoşunlarının dərhal və qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb edən bir sıra qətnamələrinə baxmayaraq, Minsk qrupu daim “balanslı” yanaşma nümayiş etdirir və təcavüzkarla qurbanı eyniləşdirirdi.
Minsk qrupu əslində münaqişənin həllindən daha çox status-kvonu qoruma vasitəsinə çevrilmişdi. Bu, Azərbaycanın üzərinə təzyiq göstərmək məqsədinə xidmət edirdi, ədalətin bərpasına cəhd deyil. Onilliklər boyu Minsk qrupu azərbaycanlıların hüquqlarının pozulmasını görməzdən gəlir, işğal olunmuş ərazilərin qaytarılması istiqamətində konkret addımlardan qaçırdı.
İkili standartlar siyasəti
ATƏT-in, həm Minsk qrupu çərçivəsində, həm də daha geniş kontekstdə əsas problemi ikili standartlar siyasətidir. Ədaləti qorumaq vəzifəsi daşıyan bu beynəlxalq təşkilat bərabərsiz şəkildə fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan torpaqlarının işğalı məsələsinə gəldikdə, Minsk qrupu qəti addımlar atmaqdan çəkinirdi. Lakin Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa etmək üçün addımlar atmağa başlayanda, dərhal ona qarşı təzyiqlər artırılırdı.
Bu məsələ Qərb ekspertlərinin də diqqətindən yayınmamışdır. Beynəlxalq təhlükəsizlik məsələləri üzrə analitik Ceyms Uilson bildirir: “ATƏT dialoqa çağırışlar edərkən eyni zamanda Azərbaycanın torpaqlarının işğalını və azərbaycanlıların hüquqlarının kütləvi şəkildə pozulmasını görməzdən gəlirdi. Bu, onun beynəlxalq hakim kimi legitimliyini zəiflədir.” Əslində, ATƏT beynəlxalq normaları qorumaq əvəzinə, tərəflərin maraqları arasında balanslaşdırılmış bir siyasət yürüdərək qərəzsizliyini itirmişdi.
Əsas oyunçuların siyasi maraqları
Minsk qrupuna daxil olan böyük dövlətlərin siyasi maraqları münaqişənin uzanmasında mühüm rol oynayırdı. Ermənistanı tarixi olaraq dəstəkləyən Fransa, açıq şəkildə ermənipərəst mövqe sərgiləyirdi ki, bu da Azərbaycanın narazılığına səbəb olurdu. ABŞ, hərçənd balanslı yanaşma göstərirmiş kimi davransa da, problemin həlli üçün kifayət qədər fəallıq nümayiş etdirmirdi.
Siyasi analitik Vasili Kuzmin qeyd edir: “Minsk qrupu real sülh müzakirələrindən çox, siyasi oyunlar meydanına çevrildi. Böyük oyunçuların hər biri bölgədə sülhdən daha çox öz təsir dairələrini qorumaqda maraqlı idi.” Ekspertlərin fikrincə, bu siyasi maraqlar Minsk qrupunun münaqişəni həll etməməsinin əsas səbəblərindən biri olub.
2020-ci il müharibəsi: Minsk qrupunun sonu
2020-ci ilin İkinci Qarabağ müharibəsi Minsk qrupu və ATƏT-in vəziyyətə təsir etmək qabiliyyətsizliyini açıq şəkildə göstərdi. 44 gün davam edən müharibə ərzində Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü Minsk qrupunun iştirakı olmadan müstəqil şəkildə bərpa etdi. Rusiya vasitəçiliyi ilə bağlanmış sülh sazişindən sonra ATƏT və onun vasitəçiləri münaqişənin sonrakı həllində heç bir əhəmiyyətli rol oynaya bilmədilər. Bu faktiki olaraq Minsk qrupunun münaqişənin həlli mexanizmi kimi sonunu rəmzi etdi.
“Sülh prosesi Azərbaycan tərəfindən müstəqil şəkildə həll edildikdən sonra Minsk qrupu hər hansı bir məna kəsb etmədi”, - deyə siyasi analitik Tomas de Vaal vurğulayır. Üç onillikdən çox müddətdə heç bir əhəmiyyətli irəliləyiş əldə etməyən beynəlxalq strukturun dağılması qaçılmaz idi.
ATƏT-in təhlükəsizlik sistemi kimi çöküşü
ATƏT-in qeyri-effektivliyi yalnız Minsk qrupu ilə məhdudlaşmır. Son illərdə təşkilat yeni təhlükəsizlik çağırışları ilə mübarizədə acizliyini nümayiş etdirdi, xüsusən də Rusiya ilə Qərb arasındakı münasibətlərin pisləşməsi fonunda. Ukraynadakı münaqişə bu meylin katalizatoruna çevrildi. 2022-ci ildə Rusiya, ATƏT-in Ukraynadakı sülhməramlı mandatını uzatmaqdan imtina edərək təşkilatı birtərəfli yanaşmada və Qərbin maraqlarına xidmət etməkdə ittiham etdi.
Xarici siyasət eksperti Fyodor Lukyanov vurğulayır: "ATƏT çoxdan münaqişələrin həlli üçün neytral platforma olmaqdan çıxıb. Onun rolu azalır və getdikcə Qərblə Rusiya arasındakı siyasi oyunların alətinə çevrilir". Bu proses, beynəlxalq təşkilatların yeni geosiyasi çağırışlarla mübarizədə təsirsiz hala gəlməsi ilə daha geniş bir zəifləmə tendensiyasının tərkib hissəsinə çevrilib.
ATƏT-in Minsk qrupu: beynəlxalq strukturların tələyə düşməsi
ATƏT-in Minsk qrupunun tarixi, beynəlxalq strukturların böyük dövlətlərin maraqlarının girovuna çevrilə biləcəyinin və öz əsas məqsədini - sülh və ədalətin qorunmasını itirə biləcəyinin dərslərindən biridir. İkili standartlar siyasəti, münaqişənin həllinin gecikdirilməsi və qəti addımların atılmaması bu cür təşkilatlara olan inamı sarsıdır.
Yeni dünya nizamında, köhnə təhlükəsizlik sistemlərinin dağıldığı bir şəraitdə ATƏT artıq açar oyunçu kimi çıxış edə bilməz. Azərbaycan, uğursuz beynəlxalq mexanizmləri görməzdən gələrək öz taleyini idarə edən bir nümunəyə çevrildi.
Maliyyə böhranı: Büdçənin iflas həddinə çatması
ATƏT-dəki böhran yalnız siyasi deyil, eyni zamanda maliyyə fəlakətidir. İnflyasiya qalan resursları məhv edir və 2021-ci ildən bəri təşkilat müvəqqəti "yaşama büdcələri" əsasında fəaliyyət göstərir. Bu, onun beynəlxalq böhranlara operativ cavab vermə qabiliyyətini ciddi şəkildə zəiflədir. Avropalı diplomat Mihael Linhart qeyd edir: "Beynəlxalq təşkilat üçün belə şərait qəbuledilməzdir. Bu, onun operativ mobilliyini ciddi şəkildə məhdudlaşdırır."
Maliyyə problemləri ilə yanaşı, ATƏT idarəetmə məsələləri ilə də üz-üzədir. 2024-cü il üçün sədrlik mövqeyinin seçimi ilə bağlı hələ konsensus əldə edilməyib, bu da təşkilat üzvləri arasında narahatlıq yaradır. Bu problem ATƏT katibliyinin və insan hüquqları institutlarının rəhbərliyi ilə bağlı qərarların çatışmazlığı ilə daha da dərinləşir. Bu çağırışlar şəraitində təşkilat daha da zəifləmə riski ilə üzləşir.
ATƏT-in geosiyasi münaqişələrdə rolu
Dərin böhrana baxmayaraq, ATƏT Şərq və Qərb arasında dialoq üçün unikal platforma olaraq qalır. Bu, Rusiya, ABŞ, Ukrayna və digər əsas oyunçuların bir araya gəldiyi nadir təşkilatlardan biridir. Beynəlxalq münasibətlər üzrə ekspert Tomas Qraham qeyd edir: "ATƏT Ukrayna münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli üzrə danışıqlar üçün məntiqli bir məkandır. Onun postsovet məkanında böhranların həlli üzrə uzunmüddətli təcrübəsi bu proseslərdə mühüm iştirakçı kimi çıxış etməsinə səbəb olur".
Bundan əlavə, ATƏT azlıqların hüquqları və seçkilərə nəzarət kimi sahələrdə beynəlxalq standartlar müəyyən edib. Qərb demokratiyaları bu təşkilatı qlobal gündəlikdə təsir vasitəsi və konstruktiv dialoq üçün imkan kimi dəstəkləməyə davam edirlər.
ATƏT-i kim zəiflədir?
Ironik olaraq, ATƏT-in zəifləməsinin əsas səbəblərindən biri, onun prinsipial qaydalarına məhəl qoymadan, avtoritar rejimləri strateji maraqlar naminə dəstəkləyən Qərb demokratiyalarıdır. Professor Maykl Haqer vurğulayır: "Demokratiyalar avtoritar dövlətlərlə qarşılıqlı maraqları olan məsələlərdən, məsələn, iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədən başlayaraq, addım-addım bir strategiya qurmalıdırlar."
Bu, ATƏT-in təsirini zəiflədən ciddi bir problemdir. Təşkilatın əsas dəyərlərinin gözardı edilməsi, xüsusilə strateji maraqlar naminə avtoritar rejimlərə güzəştə gedilməsi, ATƏT-in gücünü və etibarlılığını sarsıdır.
ATƏT-in gələcəyi: ümid, yoxsa məhv?
2025-ci ildə ATƏT-in 50 illiyi qeyd olunacaq, lakin analitiklərin əksəriyyəti bu vaxta qədər təşkilatın əsas münaqişələrin həlli istiqamətində əhəmiyyətli bir irəliləyişə nail olacağını gözləmir. Tarixçi Mark Rayt qeyd edir: "Təşkilat daha dərin böhrana düşsə belə, 1975-ci ildə imzalanan Helsinki sazişinin prinsipləri beynəlxalq münasibətlərin əsasını təşkil etməyə davam edəcək. Bunlar sadəcə simvollar deyil, beynəlxalq hüquq sisteminin təməlidir".
"Helsinki Dekaloqu" adlanan bu sənədin əsas prinsipləri – dövlətlərin suveren bərabərliyi və güc tətbiq etməmək prinsipləri bu gün də aktualdır. Siyasi münaqişələr və böhranlar şəraitində belə, bu prinsiplər dünya diplomatiyasında həlledici rol oynayır.
ATƏT-dəki böhran qlobal təhlükəsizlik sistemindəki daha geniş problemlərin əksidir. Təşkilat dönüş nöqtəsindədir və onun gələcəyi yeni çağırışlara uyğunlaşa bilmə qabiliyyətindən asılıdır. Beynəlxalq işlər üzrə analitik Karl Şmits qeyd edir:
"ATƏT bu böhrandan çıxa bilər, lakin yalnız demokratiyalar və avtoritar rejimlər ortaq nöqtələr tapıb qlobal problemlərin həllində birgə işləyə bildikdə."
Zaman göstərəcək ki, təşkilat yeni şəraitə uyğunlaşmağa hazırdır, yoxsa daha da zəifləyəcək.