2022-ci ilin oktyabr ayında Avropa İttifaqı (Aİ) Ermənistanda mülki monitorinq missiyasını həyata keçirməyə başladı. Bu missiyanın rəsmi məqsədi, sən demə, "bölgədə sülh və sabitliyin bərpasına, Ermənistan ilə Azərbaycan arasında etimadın möhkəmlənməsinə dəstək vermək" idi. Amma missiyanın fəaliyyəti ilə bağlı yaranan suallar və regionda müşahidə olunan faktlar göstərir ki, Aİ-nin missiyası verilmiş rəsmi mandatdan kənara çıxaraq, sanki məqsədli şəkildə etimadsızlıq və təxribatların artmasına xidmət edir.
Missiyanın tarixi və rəsmi məqsədləri
Avropa İttifaqının Ermənistandakı monitorinq missiyası (EUMA) ilk dəfə 2022-ci ilin oktyabr ayında qısamüddətli, iki aylıq bir layihə kimi həyata keçirildi. Ermənistanın açıq şəkildə Aİ-ni dəvət etməsi ilə missiya tez bir zamanda genişləndi və fəaliyyət müddəti uzadıldı. Nəticədə, missiyanın mandatı artırıldı və Ermənistanla Azərbaycan arasında olan şərti sərhəd bölgələrində missiyanın üzvlərinin sayı ciddi şəkildə artdı.
Rəsmi açıqlamalara görə, missiyanın əsas məqsədləri bunlar idi:
Sabitliyin təmin edilməsi – Regionda mövcud gərginliyi azaltmaq və insidentlərin qarşısını almaq.
Etimadın möhkəmləndirilməsi – Ermənistan və Azərbaycan arasında dialoqa dəstək vermək.
Hərbi qarşıdurmanın qarşısını almaq – Bölgədə hər hansı yeni eskalasiyanın qarşısını almağa xidmət etmək.
Fəqət missiyanın reallıqdakı fəaliyyəti onun bu məqsədlərinə ziddir. Missiyanın şərti sərhəddə həyata keçirdiyi fəaliyyətlər daha çox Azərbaycan Silahlı Qüvvələri və bölgə ilə bağlı məlumatların toplanmasına və Ermənistan ordusuna dəstək verməyə yönəlmiş kimi görünür.
Missiyanın genişlənməsi və mandatının artırılması
Avropa İttifaqı ilkin olaraq missiyanı iki aylıq göndərsə də, Ermənistan rəhbərliyinin «açıq qapılar» siyasəti ilə bu fəaliyyət genişləndi. 2023-cü ilin dekabrında Aİ Xarici Əlaqələr Şurası missiyanın üzvlərinin sayını 138-dən 209 nəfərə çatdırmaq barədə qərar verdi. Rəsmi izahatda bu addımın “missiyanın effektivliyini artırmaq” məqsədilə atıldığı bildirildi. Lakin bu genişlənmə prosesində Azərbaycanın razılığı alınmadı və bu, regionda etimadın pozulmasına səbəb oldu.
Əlavə olaraq, missiya çərçivəsində Avropa ölkələrinin xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşlarının və hətta hərbi şəxslərin də fəaliyyət göstərdiyi müşahidə olunur. Bu faktlar missiyanın «mülki» xarakterdə olmadığını və regionda, əslində, kəşfiyyat xarakterli əməliyyatlar həyata keçirdiyini göstərir.
Missiyanın əsl məqsədləri: kəşfiyyat və casusluq
Aİ missiyasının məqsədləri arasında Azərbaycan, Rusiya və İrana qarşı kəşfiyyat məlumatlarının toplanması xüsusilə diqqət çəkir. Ermənistanda yerləşən bu missiya bir tərəfdən Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin hərəkətlərini izləyir, digər tərəfdən isə Rusiyanın Ermənistandakı hərbi bazaları və İrana yaxın sərhəd bölgələri ilə bağlı məlumatlar toplayır.
Rusiya dəfələrlə Aİ-nin missiyasını tənqid edərək, bu missiyanın əsas məqsədinin Rusiyanın regiondakı hərbi mövqelərini izləmək olduğunu bəyan edib. Lakin Ermənistanın Aİ ilə əməkdaşlığı davam etdirməsi, Moskvanın etirazlarına baxmayaraq, bu missiyanın genişlənməsinə şərait yaratdı. Təəccüblü şəkildə İran isə regionda yerləşən bu xarici qüvvəyə qarşı ciddi reaksiya verməyib, halbuki Tehran tez-tez qonşu ölkələrin ərazi bütövlüyünü "qırmızı xətt" kimi təqdim edir.
Avropa İttifaqının yardım Fondu və hərbi məqsədlər
Missiyanın fəaliyyətinə daxil olan digər bir vacib məqam Aİ tərəfindən Ermənistana ayrılan maliyyə yardımıdır. Rəsmi olaraq bu yardım Ermənistanın əhalisinə dəstək məqsədi ilə təqdim edilsə də, 27,2 milyon avro və bir neçə gün öncə ayrılmış əlavə 5,5 milyon avro vəsaitin necə xərcləndiyi ilə bağlı heç bir nəzarət mexanizmi yoxdur. Praktikada bu yardımların Ermənistan ordusunun təchizatı və hərbi əməliyyatlarının dəstəklənməsi üçün istifadə edilməsi ehtimal olunur.
Etimadsızlıq yaratmaq və sülhün əngəllənməsi
EUMA-nın fəaliyyəti zamanı müşahidə olunan digər bir məsələ şərti sərhəddə hərbi təxribatların artmasıdır. Missiya sanki Azərbaycanla Ermənistan arasında yeni bir təmas xətti yaratmaq niyyətindədir. Bu proses, sülh prosesinə zərbə vuraraq tərəflər arasında etimadsızlığı daha da artırır. Aİ-nin "binokl diplomatiyası" Ermənistanla Azərbaycan arasında sülhə mane olur və bölgədə hərbi eskalasiyanı stimullaşdırır.
Missiyanın fəaliyyəti və sülh perspektivləri
Avropa İttifaqının Ermənistandakı monitorinq missiyası öz rəsmi məqsədlərinə nail ola bilməyib. Əksinə, missiya bölgədə sülh və etimad mühitinin pozulmasına xidmət edib, Ermənistanın hərbi mövqelərinin güclənməsinə və regionda yeni qarşıdurma ocaqlarının yaranmasına səbəb olub. Əgər Aİ, həqiqətən də, Azərbaycanla Ermənistan arasında sülhün təmin olunmasını istəyirsə, ən doğru addım missiyanı dayandırmaq və regionu tərk etmək olardı.
Ermənistan isə sülhə nail olmaq istəyirsə, Avropa İttifaqının missiyasının fəaliyyətini dayandırmalı və regionda sülh təşəbbüslərinə açıq olmalıdır. Əks halda, bu missiya yalnız təxribatların davam etməsinə və bölgədə yeni gərginliklərin yaranmasına xidmət edəcək.
Cənubi Qafqaz bölgəsi qlobal güclərin geosiyasi maraqları ilə sıx əhatə olunmuşdur. Qərb müşahidəçilərinin bölgəyə müdaxilə edərək sabitlik və təhlükəsizlik yaratmaq iddiaları isə illüziya xarakteri daşıyır. İrəvandakı bəzi dairələr bu qüvvələrin təsiri altında qalaraq, xarici dəstəyə həddindən artıq ümid bəsləyirlər. Ancaq Avropa İttifaqının (Aİ) burada mövcudluğu nəinki sabitliyə xidmət etmir, əksinə, bölgənin hərbiləşdirilməsinə və Avropanın siyasi-hərbi təsir dairəsinin genişlənməsinə gətirib çıxarır.
Avropa müşahidəçiləri və "binokl diplomatiyası"na Bakıdan reaksiya
Azərbaycan rəhbərliyi haqlı olaraq, Avropa müşahidəçilərinin fəaliyyəti ilə bağlı ciddi narahatlıq ifadə edir. Bakı hesab edir ki, Aİ öz fəaliyyətində bitərəf mövqe tutmalı və Azərbaycan ilə Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşmasına mane olmamalıdır. Lakin Qərb dairələrinin Ermənistanın maraqlarını açıq şəkildə müdafiə etməsi və Azərbaycanla bağlı obyektivlik nümayiş etdirməməsi balanssız yanaşmanın göstəricisidir.
Uzun illərdir ki, Azərbaycan işğala məruz qalmış ərazilərinin azad edilməsi üçün beynəlxalq hüquq normalarına əsaslanmış mübarizə aparırdı. Lakin nə BMT Təhlükəsizlik Şurasının dörd qətnaməsinin yerinə yetirilməsi, nə də beynəlxalq qanun pozuntuları ilə bağlı Azərbaycanın tələbləri Qərbdə ciddi reaksiya doğurdu. Ermənistanın təcavüzkar siyasətini davam etdirməsi fonunda, Avropadan gələn ittihamların yalnız Bakıya yönəlməsi narahatlıq doğurur. Bu qərəzli yanaşma Aİ-ni bölgədəki barışıq prosesindən uzaqlaşdırır və onsuz da gərgin olan vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir.
Qərbin Ermənistanın revanşizm ideyalarını gücləndirməsi
Avropa müşahidəçilərinin Cənubi Qafqazda fəaliyyəti Ermənistanın revanşist dairələrinə stimul verir və onları provokasiyalara sövq edir. Bu cür təşviqedici mövqe yalnız İrəvanın həll olunmamış münaqişələrə yenidən qayıtmaq istəyini qızışdırır və bölgədə sabitliyin bərqərar olmasına mane olur. Müharibədən sonrakı dövrdə Ermənistanda revanşizm meyilləri aydın şəkildə müşahidə olunur və bu cür siyasi xəttin xarici dəstək olmadan formalaşması mümkün deyil.
Avropa İttifaqının sərhəddəki missiyasının müddətinin daha iki il uzadılması istiqamətində müzakirələr də Bakının təəccübünə səbəb olmadı. Missiyanın sadəcə "vətəndaş" xarakterli olması barədə ilkin bəyanatlar artıq ciddi suallar doğurur. Çünki bu missiyanın hərbi xarakter daşıyacaq şəkildə genişləndirilməsi və bölgədə uzunmüddətli yerləşdirilməsi ehtimalı güclənir.
Azərbaycanın mövqeyinin görməzdən gəlinməsi və Rusiyanın tənqidi
Bu proseslər fonunda Azərbaycanla məsləhətləşmələrin aparılmaması və qərarların birtərəfli verilməsi Bakının haqlı narazılığına səbəb olur. Ermənistan isə Qərbin nümayəndələrini sərhəd bölgələrinə buraxmaqla təhlükəli bir oyuna girişib. Moskvadan gələn xəbərdarlıqlara baxmayaraq, İrəvan öz revanşist planlarından əl çəkmir. Bu vəziyyət yalnız Azərbaycanın deyil, həm də Rusiyanın maraqlarına ziddir. Müşahidə missiyası adı altında fəaliyyət göstərən Avropa nümayəndələri, əslində, bölgədə yeni təzyiq vasitələri axtarır və Bakını ittiham etmək üçün bəhanələr tapmağa çalışırlar.
Fransanın anti-Azərbaycan mövqeyi və Aİ-nin qərəzli missiyası
Burada Fransanın destruktiv rolunu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Parisin təşviqi ilə fəaliyyət göstərən Aİ missiyası, Ermənistanı daha çox silahlanmağa və Azərbaycanla sərhəddə gərginlik yaratmağa sövq edir. Belə yanaşma regionda sülhə nail olmaq üçün göstərilən səyləri təhlükə altına atır. Aydındır ki, Aİ-nin müşahidəçilərinin mövcudluğu Ermənistanı revanşizmə sövq etməklə bərabər, bölgəni yeni münaqişələrə sürükləyir.
Sülh perspektivlərinə təhlükələr
Aİ-nin müşahidə missiyasının ilkin mandatı iki ay müddətində məhdud heyətlə fəaliyyət göstərmək idi. Lakin Ermənistanın təşəbbüsü ilə missiyanın müddəti uzadılmış, üzvlərinin sayı isə artırılmışdır. Hazırda missiyanın daha iki il uzadılması müzakirə olunur. Bu qərarların Azərbaycanın maraqları nəzərə alınmadan verilməsi və İrəvanın müşahidəçiləri arxasında gizlənərək revanşist planlar qurması bölgədəki sabitliyə ciddi təhdid yaradır.
Qərbin Ermənistandakı revanşizmi dəstəkləməklə Cənubi Qafqazı yenidən münaqişə burulğanına sürükləməsi regionun təhlükəsizlik və inkişaf perspektivlərinə zərbə vurur. Azərbaycan haqlı olaraq bu missiyanın davam etməsinə etiraz edir və Aİ-dən bitərəf mövqe gözləyir. Əks halda, Qərbin bölgədəki hərəkətləri sülhə xidmət etməkdən çox, yeni qarşıdurmaların yaranmasına səbəb olacaqdır.
... Aİ-nin Cənubi Qafqazda müşahidə missiyası nəinki sülhə töhfə vermir, əksinə, Ermənistanı yeni provokasiyalara sövq edir və Azərbaycanla münasibətlərin normallaşmasını əngəlləyir. Bu vəziyyət Qərbin qərəzli mövqeyinin bariz nümunəsidir və bölgədə uzunmüddətli sülh perspektivlərini təhlükə altına qoyur. Azərbaycan isə sülh və sabitliyin təminatı üçün müstəqil şəkildə mübarizə aparır və Aİ-dən obyektiv, bitərəf mövqe gözləyir. Əgər Aİ öz fəaliyyətini qərəzsiz şəkildə davam etdirməzsə, regionda yaranacaq yeni gərginliklərin məsuliyyəti birbaşa Qərb dairələrinin üzərinə düşəcək.