Bakı. Trend:
Autizm spektr pozuntusu dedikdə bir neçə xəstəlik nəzərdə tutulur. Atipik autizm, Rett sindromu, Asperger sindromu, Heller sindromu, uşaq autizmi bu qrupa daxildir. Bu pozuntuların hər biri spesifik əsas əlamətinə görə fərqlənir və müvafiq yanaşma tələb edir. Bu barədə səhiyyə nazirliyinin mütəxəssis-eksperti Aydan Cabbarova deyib.
Trend Aydan Cabbarovayla müsahibəni təqdim edir:
- Aydan xanım, autizm xəstəliyi nədir və yaranma səbəbləri hansılardır?
- Autizm spektr pozuntusu (ASP) sosial qarşılıqlı münasibətlər
və sosial ünsiyyət təşəbbüsü və dəstəklənməsində daimi çatışmazlıq
yaşanması, həmçinin bir sıra məhdud, təkrarlanan və dəyişməyən
maraq və davranış modeli ilə xarakterizə olunur. Pozuntular inkişaf
dövründə, adətən erkən uşaqlıq vaxtı başlayır, lakin sosial
tələbatlar məhdudlaşmış imkanlara üstün gələnə qədər simptomlar tam
şəkildə təzahür etməyə bilər. Bu çatışmazlıq şəxsi, sosial, təhsil,
peşə və ya digər fəaliyyət sahələrində çətinlik yarada biləcək
qədər ciddidir və adətən insanın fəaliyyətinin bütün şəraitlərdə
müşahidə olunan geniş yayılmış xüsusiyyətidir. Baxmayaraq ki, o
insanlar sosial, təhsil və ya digər amillərdən asılı olaraq dəyişə
bilərlər. Belə şəxslər bütün spektr boyunca tam intellektual və dil
bacarıqları nümayiş etdirirlər.
ASP-nin yaranma səbəbləri özündə müxtəlif amilləri cəmləşdirir.
Burada həm irsi meyllilik, həm də xarici təsirlər mühüm rol
oynayır. İrsiyyət dedikdə genetik mutasiyalar, X xromosom zəifliyi,
nəsildə autizm və ya digər psixi pozuntuların olması nəzərdə
tutulur. Valideynlərin yaşının 35-dən yuxarı olması, ananın
hamiləlik zamanı infeksion xəstəliklər keçirməsi, hormonal
disbalansının olması faktlarını nəzərə almaq vacibdir.
Həmçinin hamiləlik zamanı ananın müxtəlif toksik maddələrin
təsirinə məruz qalması (məsələn, pestisidlər), ekoloji vəziyyətin
qənaətbəxş olmadığı ərazidə yaşayış da autizm risk amilləri
siyahısına daxildir.
Bundan əlavə, uşaq serebral iflici autizmlə müşayiət olunan
xəstəlikdir və autizmin yaranma səbəbi olaraq dəyərləndirilə
bilər.
- Autizmin ilkin simptomlarına nələr daxildir?
- Autizm spektr pozuntusu dedikdə bir neçə xəstəlik nəzərdə
tutulur. Atipik autizm, Rett sindromu, Asperger sindromu, Heller
sindromu, uşaq autizmi bu qrupa daxildir. Bu pozuntuların hər biri
spesifik əsas əlamətinə görə fərqlənir və müvafiq yanaşma tələb
edir. Ümumiyyətlə, bir çox psixi pozuntular kimi autizm spektr
pozuntusu da fərdi xarakter daşıyır. Yəni, eyni diaqnoz təyin
edilmiş iki pasiyentdə əlamətlər bir-birindən kəskin fərqlənə
bilər. Bu isə adıçəkilən diaqnozun təyini və müalicəsinin yüksək
peşəkarlıq tələb etdiyinin göstəricisidir.
Autizm spektr pozuntularının 3 əsas əlaməti vardır:
• Sosial qarşılıqlı əlaqələrin qurulması və dəstəklənməsi
qabiliyyətinin zəif olması;
• Maraqların məhdudlaşması;
• Tez-tez təkrarlanan davranışlar.
Bu növ pozuntudan əziyyət şəkən şəxslər sosial əlaqə və qarşılıqlı
münasibət qura bilmirlər. Belə ki, onlar qarşı tərəfin
emosiyalarını, jestlərini, səs tonunu qavramaqda və ayırd etməkdə
çətinlik çəkirlər və ya bacarmırlar. Həmçinin, belə şəxslər göz
təması qurmurlar. Onlar eyni səs tonu ilə, “robot” kimi danışırlar.
Mövzunu dəyişə, söhbəti dəstəkləyə bilmirlər. Bəzi hallarda
ünsiyyət zamanı diqqətin cəmlənməsi vərdişi formalaşmamış olur. Bu
zaman onlar öz məşğuliyyətlərindən ayrılıb əsas məsələyə reaksiya
verməyi bacarmırlar.
Belə şəxslərin istər uşaq yaşlarında, istərsə də yetkinlik vaxtı
taktilə qarşı qıcıq qapısı enmiş olur və hər hansı təmasdan
yayınırlar, aqressiv reaksiya verirlər. Onların səs və qoxuya qarşı
hissiyyatı da güclü olur. Gördükləri mənzərəyə ətrafındakılardan
daha intensiv reaksiya verə bilərlər.
Bir çox hallarda ASP ilk olaraq uşağın təkrarlanan hərəkətləri ilə
özünü biruzə verir. Məsələn, uşaq monoton təkrarlanan fəaliyyətə
(paltaryuyan maşının işləməsi, saatın səsi) saatlarla baxa
bilərlər. Bu davranış gündəlik vərdişi şəklində təzahür edir və
onlar özləri də eyni hərəkəti təkrarlayırlar. Məsələn, bütün
bədənilə və ya yalnız əlini, ayağını, yaxud başını fasiləsiz
şəkildə hərəkət etdirirlər. Onlara müraciət etdikdə və ya özləri
ünsiyyət qurmağa cəhd etdikdə eyni sözləri fasiləsiz
təkrarlayırlar. Belə təkrarlanmalar təkcə bədən və ya nitqdə deyil,
gündəlik rejimdə də özünü göstərir. Onlar rejimlərini dəyişməkdə də
çətinlik çəkirlər və ya bacarmırlar. Bir çox hallarda təhlükəli və
ya faydasız davranışları ayırd edə bilməyib vərdiş etdikləri
şəkildə davam etməyə cəhd edirlər.
Autizmdən əziyyət çəkən şəxslərin maraq dairəsi məhdud olur. Onlar
fəaliyyət müxtəlifliyini tətbiq edə bilmirlər. Lakin nəzərə almaq
lazımdır ki, bir çox hallarda onlar diqqətini çəkən sahəyə qarşı
intensiv maraq nümayiş etdirirlər. Bu da bir çox hallarda həmin
sahədə onların xüsusi nailiyyətlər qazanmasına şərait yaradır.
Qeyd edilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, autizmdən əziyyət
çəkən şəxslərin sensor orqanlarının fəaliyyəti ya həddən artıq
güclü, ya da çox zəifləmiş reaksiyalar şəklində təzahür edir.
- Uşaq və yeniyetmələrdə autizmin hansı fərqli tərəfləri vardır?
- Uşaq və yeniyetmələrdə autizmin əlamətləri müəyyən fərqlərə
malikdir. Bu fərqlər daha çox inkişaf dövrünün xüsusiyyətlərilə
əlaqədar olaraq müşahidə olunur. Yenidoğulmuş uşaqlar göz təması
qura bilmir, valideynlərinin səslərinə, gülüşünə reaksiya verə
bilmir. 2-3 yaşlı uşaqlar adətən təkrarlanan – stereotip hərəkətlər
olduğuna görə autizm şübhəsi yaradır. Stereotip hərəkətlər adətən
emosional hallarda daha çox özünü göstərir.
Nisbətən böyük yaşlı uşaqlarda məşğuliyyətlərinin məhdud olması,
qidalara qarşı seçicilik və eyni məhsulla qidalanma kimi əlamətlər
təzahür edir. Belə uşaqlar onları məşğuliyyətindən ayıranda
affektiv reaksiyalar verə bilərlər (məsələn, əşyaları ətrafa atmaq,
qışqırmaq, özünü və ya ətrafdakıları dişləmək).
Yeniyetmələrdə isə hormonal dəyişikliklərin də təsirilə sadalanan
əlamətlər daha kəskin şəkildə müşahidə olunur. Yeniyetmələr adətən
dostlarının olmaması ilə seçilirlər. Onlar söz və fikirləri birbaşa
mənada başa düşür, söhbət mövzuları məhdud olur və mövzunu
dəyişmirlər.
Həmçinin yeniyetmələri fərqləndirən əlamətlərdən biri də onların
infantilliyidir. Bu da onların sosiallaşması problemini daha da
dərinləşdirir.
- Autizm spektr pozuntuların müalicəsində əsaas hansı üsullardan istifadə edilir?
- Autizm spektr pozuntuların müalicəsi zamanı kompleks
üsullardan istifadə edilir.
• ABA terapiya (Applied Behavior Analysis, Tətbiqi Davranış
Analizi) – adətən autizm diaqnozu təyin edilmiş uşaqlara tətbiq
edilən müalicə üsuludur. Bu zaman davranışa nəzarət, etik normalara
riayət edilməsi kimi məsələlər üzərində işlənilir. ABA terapiyanın
özünün də bir neçə növü var: analitik, davranış, tətbiqi ABA.
Pasiyentin vəziyyətindən asılı olaraq bu növlərdən biri
seçilir.
• Dərman müalicəsi hər zaman müraciət olunan, lakin mütləq tətbiqi
tələb olunmayan üsuldur. Belə ki, pasiyent simptomatik müalicə
olunur. Məsələn, aqressiya hallarında, pasiyentin sakitləşdirilməsi
mümkün olmadıqda dərman təyin edilir.
• Psixoterapiya - əsasən koqnitiv davranış terapiyası tətbiq
edilir. Pasiyentin konkret situasiyalardakı davranış və
reaksiyaları təhlil edilir və onun üçün daha zərərsiz və
adaptasiyasına müsbət təkan verən modellər hazırlanır.
Həmçinin autizm spektrli pozuntuların müalicəsində əmək terapiyası,
loqoped-defektoloqla seanslar, pəhriz də mühüm yer tutan
üsullardandır.
- Övladında autizm əlamətlərini müşahidə edən valideyn nəyə diqqət etməlidir?
- Autizm spektr pozuntulardan əziyyət çəkən uşaqlar xüsusi
diqqət və qayğı tələb edilən qrupdur. Valideynlər körpənin hər
inkişaf dövrünə uyğun əlamətlər haqqında maarifli olmalıdır. Belə
halda onlar müşahidə etdikləri fərqləri mütəxəssislə müzakirə edib
vaxtında problemi aşkar edə bilərlər. Uşağın daha qabarıq təzahür
edən əlamətlərinə əsasən ailə üzvləri və yaxınları davranış və
yanaşma tərzlərində spesifikliyə önəm verməlidir. Bundan əlavə,
belə uşaqların intellektinin inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq
təhsil üsulu seçilməlidir. Bəzi hallarda intellektin inkişaf
pozuntusu da yanaşı olaraq qeydə alınır və dərəcəsinə uyğun olaraq
təhsil imkanları dəyərləndirilir. Diqqət edilməlidir ki, bəzi
hallarda bu uşaqların konkret fəaliyyətlərdə istedadları olur və
onun inkişaf etdirilməsi nəzərəçarpan irəliləyişlə nəticələnir.
Valideynlər övladlarında şübhəli əlamət müşahidə etdikdə nəzərə
almalıdırlar ki, ailədəki vəziyyət, tərbiyə üsulları, ailə
üzvlərinin vərdiş və problemləri, o cümlədən psixi pozuntular
uşaqların inkişafında mütləq şəkildə öz əksini tapır. Bu səbəbdən
də bəzən xəstəlik mühitin təsiri, təsir isə xəstəlik kimi
qiymətləndirilir. Bu hallarda ən doğru addım mütəxəssislə
konsultasiyadır.