Azərbaycan, Bakı, 21 fevral/ Trend , müxbir D.İbrahimova, T.Cəfərov/ İran Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) daimi üzvü olmayacaq, çünki onun qəbulu məsələsi təşkilat daxilindəki ölkələr arasında mübahisələrə və Birləşmiş Ştatlar ilə ziddiyyətlərin yaranmasına gətirib çıra bilər.
İranın XİN rəhbəri Manuçöhr Mottaki RİA Novosti-yə müsahibəsində bildirib ki, Tehran bu il ŞƏT-ə daxil olacağına ümid edir. Hazırda İran bu təşkilatda Hindistan, Pakistan və Monqolustan ilə müşaşhidəçi dövlət qismindən çıxış edir.
"Düşünürəm ki, İranı ŞƏT-ə qəbul etməyəcəklər, çünki bu, Birləşmiş Ştatlar ilə münaqişəyə gətirib çığaracaq, - deyə Trend -a Mərkəzi Asiya üzrə norveçli ekspert Niklas Svanstrom (Nicklas Swanstrom) bildirib. - Bu təşkilatda çoxlu sayda mübahisələrə səbəb olacaq ki, bu da hazırda ona lazım deyil".
2001-ci il iyunun 15-də yaradılan ŞƏT Qazaxıstan, Çin, Qırğızıstan, Rusiya Federasiyası, Tacikistan və Özbəkistanın daxil olduğu daimi fəaliyyətdə olan hökumətlərarası beynəlxalq təşkilatdır.
Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının əsas məqsədlərinə bunlar aiddir: iştirakçı dövlətlər arasında qarşılıqlı etibar və xoş qonşuluq münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi; siyasi, ticari-iqtisadi, elmi-texniki və mədəniyyət sahələrində onların səmərəli əməkdaşlığına, həmçinin regionda sülh, təhlükəsizlik və stabilliyin dəstəklənməsi və birgə təminatına yardım göstərmək.
Ekspertlər hesab edirlər ki, İran çox ehimal olunur ki, bu il ŞƏT-nın üzvü olmayacaq. İranın ŞƏT-na daxil edilməsi bu təşkilat ilə Birləşmiş Ştatlar arasında münasibətlərin kəskinləşməsinə gətirib çıxaracaq.
Təhlükəsizliyin İnkişafı və Siyasət İnstitutunun (Institute for Security&Development Policy) Qafqaz və Mərkəzi Asiyanın öyrənilməsi üzrə proqramın direktoru Svanstr telefonla Trend -a bildirib ki, İran ŞƏT-ə daxil olarsa, ABŞ ilə münasibətlər kəskinləşəcək, çünki, İran ilə ABŞ arasında münasibətlər gərgindir və hətta Obamanın Tehrana "əlini uzatması"na baxmayaraq, yaxın vaxtlarda münasibətlərin yaxşılaşması çətin ki, mümkün olsun.
ABŞ və İran arasındakı münasibətlər 1980-cı ildə İran tələbələrinin ABŞ-ın Tehrandakı səfirliyini tutmasından sonra sonra pozulub. Ən-ənəvi diplomatik "susqunluq"dan sonra Barak Obama Vaşinqton ilə Tehran arasında mümkün əməkdaşlıq barədə danışan ilk Amerika prezidenti oldu. Bununla yanaşı, İran ilə Birləşmiş Ştatlar arasında münasibətlər Vaşinqtonun dinc mahiyyətli olduğuna şübhə ilə yanaşdığı Tehranın nüvə proqramını inkişaf etdirməsi səbəbindən kəskinləşir.
"Vaşinqton Asnataya güclü təsir göstərir və məhz Astana vasitəsilə hazırkı təşəbbüs təcrid edilə bilər", - deyə Trend -a rusiyalı politoloq Vladimir Yevseyev bildirib.
"İranın nüvə proqramı ölkənin bu təşkilata qəbul olmasına da əngəl ola bilər, çünki, kiçik ölkələr - bu təşkilatın üzvləri Birləşmiş Ştatlar və Avropa ölkələrinin reaksiyasından ehtiyatlanacaqlar", - deyə Trend -a Mərkəzi Asiya üzrə ingilis ekspert Neyl MakFarleyna (Neil MacFarlane) bildirib.
ŞƏT regional təşkilatdır və onun regiondan xaric dövlətlər hesabına genişləndirilməsi mümkün deyil.
Yevseyev bildirib ki, bu təşkilat mahiyyət etibarı ilə, Mərkəzi Asiya dövlətlərindən ibarətdir və ŞƏT-in aparıcı qüvvəsi olan Çin ona regional təşkilat kimi baxır və ŞƏT-i Mərkəzi Asiya çərçivəsindən kənarda nəzərdən keçirmir.
"Təşkilatı özü isə hazırda genişlənməyə getməyə hazır deyil, çünki, olduqca güclü ziddiyyətlər zəminində Mərkəzi Asiya regionundakı inteqrasiya prosesləri kifayət qədər zəifdir", - deyə Rusiya Elmlər Akademiyasının dünya iqtisadiyyatı və beynəlxalq münasibələr İnstitutunun böyük elmi əməkdaşı Yevseyev bildirib.
Qırğızıstandakı problemlər elektrik enerjisi ilə bağlıdır. Özbəkistanı su ilə qidalandıran Narın çayı üzərində SES tikməli olan Qırğızıstan ərazisindən keçir. SES tikmək üçün isə su anbarının yaradılması lazımdır ki, bu da nəticədə Özbəkistana su axınının azalmasına gətrib çıxaracaq. Daşkənd susuz qalmasından qorxaraq Qırğızıstan və Tacikistan ərazilərində yeni elektrik stansiylaarnın tikilməsinə qarşı çıxır və bunun nəticəsi olaraq bu ölkələr arasında fikir ayrılığı yaranıb.
Rusiya və Qafqaz məsələləri üzrə İran eksperti Bəhram Əmirəhmədyan (Bakhram Amirahmadian) hesab edir ki, ŞƏT-ə üzv ölkələr İranın bu təşkilata daxil olmasına qarşı çıxacaqlar, çünki, onlar İranın "daha güclü hərbi dövlət olmasından" qorxurlar.
İranın ŞƏT-ə qəbul edilməsi üçün bütün dövlətlərin razılığı lazımdır. Hazırda İranın ŞƏT-ə daxil olması barədə fikir ayrılıqları mövcuddur; İranın təşkilata üzv qəbul edilməsi məsələsində yalnız Tacikistan dəqiq fikirlə çıxış edir.
Yevseyevin fikrincə, Qazaxıstanı qarşıda ATƏT-də sədrlik gözlədiyindən və onun Qərbin fikirlərini diqqətlə dinləməsi səbəbindən İİR-nın ŞƏT -ə daxil olamsına razı olmayacaq.
İngiltərənin Çathem Hausun (Chatham House) Araşdırmalar Mərkəzinin eksperti MakFarleynanın rəyinə görə, əsas qərar Rusiya və Çinin üzərinə düşücək və onların "təşkilatda üçüncü güclü oyunçunun olması" istəkləridən asılı olacaq.
Rusiyanın İrana qarşı ehtiyatla yanaşması, ehtimal ki, Moskvanın Tehranı dəstəkləməməsinə gətirib çıxaracaq. Rusiya üçün daha prioritet məsələ Birləşmiş Ştatlarla daha isti münasibətlər qurmaqdan ibarətdir.
"Rusiya Birləşmiş Ştatlar ilə Avropada RƏM sisteminin yerləşdirilməsi məsələsini həll etməlidir", - deyə Trend -a telefonla Əmirəhmədyan bildirib. Müşahidəçilər hesab edirlər ki, Birləşmiş Ştatlar Rusiyanın İrana dəstək göstərməyəcəyi müqabilində RƏM sistemi yerləşdirməkdən imtina edəcək..
ABŞ-ın əvvəlki administrasiyası İran trəfdən ehtimal olunan raket təhlükəsindən müdafiə olunmaq bəhanəsi altında 2013-cü ilədək Polşada on raket zərərsizləşdirən sistem və Çexiyada bir radar yerləşdirməyi planlaşdırırdı. Rusiya bu sistemlərin onun təhlükəsizliyi üçün təhlükə yaradacağından ehtiyatlanır və cavab əlaməti olaraq Kalininqrad vilayətində "İskandar" raket kompleksi yerləşdirməyə hazırdır.
Amerikanın hazırkı administarsiyası Vaşinqtonun RƏM iləbağlı əvvəlki planlarını dəstəkləmə niyyətində olduğunu bəyan edib, lakin eyni zamanda Avropada raket əleyhinə sistemin yaradılması zamanı Rusiya ilə məsləhətləşməyə də hazır oduğunu bildirib və Moskva ilə münasibətləri "yeniləmək" istədiyinə işarə edib.
Məqalənin yazılmasında V.Javoronkova iştirak edib.
Məqalə müəllifi ilə əlaqə ünvanı - [email protected]