Bakı. Trend:
Siyasi səhnəyə yenidən qayıdan Ermənistanın sabiq prezidenti Robert Köçəryan hakimiyyətə alternativ olmaq cəhdi ilə növbəti dəfə gündəmə gəlib. Ermənistanın "5-ci kanal"ında səsləndirdiyi son açıqlamalarında o, baş nazir Nikol Paşinyanı sərt tənqid edib, guya "geosiyasi reallığa" istinadını vurğulayıb və Rusiyanın himayəsinə bel bağladığını açıq deyib.
Fəqət bu ritorikanın arxasında gizlənən sadə həqiqət var: Robert Köçəryan artıq siyasi keçmişin simvoludur və onun hakimiyyətə qayıtmaq ehtimalı sıfıra bərabərdir. Bu, təkcə onun keçmiş fəaliyyəti, yaşamı və qərarları ilə deyil, həm də Ermənistanın sosial, geosiyasi və seçki konfiqurasiyasının dəyişməsi ilə bağlıdır.
Əgər "proqram" sözünü ciddi qəbul etsək, Köçəryanın təklif etdiyi xətt 1990-cı illərin sonlarındakı baxışların bu günün qorxularına uyğunlaşdırılmış xülasəsidir. Türkiyə və Azərbaycanın guya "qarşısını almaq" üçün Rusiya hərbi mövcudluğuna arxalanmaq, "sərt geosiyasət"i təkid etmək və qonşu regionlarla iqtisadi inteqrasiyanın imkanlarını kiçik görmək - bütün bunlar müasir erməni cəmiyyətinin maraqlarına uyğun deyil.
Əhalinin beynində hərbi düşüncənin kök salması və beynəlxalq təcridin davam etməsi artıq bezdirici hal alıb. Köçəryanın avtoritar idarəçiliyi dövrü - məhkəmə və siyasi sistemin zəbt olunması, iqtisadiyyatın oliqarxlaşması, represiyalar - ictimai yaddaşda alternativsizliyin və klan korrupsiyasının simvoluna çevrilib. Bu dövrə qayıtmaq Ermənistana zamanı geri çevirməyi təklif etməklə eynidir. Bu isə təkcə qeyri-mümkün deyil, həm də təhlükəlidir.
Köçəryanın əsas səhvlərindən biri də Ermənistanın siyasi həyatında baş verən transformasiyanı yetərincə dəyərləndirməməsidir. Təbii, ermənilər arasında mövcud hakimiyyətdən narazılıq var. Amma postsovet avtoritarizminin "ikinci buraxılışı" əksər seçicilər tərəfindən geriyə atılmış addım kimi qəbul olunur. Gənc nəsil, hansı ki, seçici kütləsinin mühüm hissəsini təşkil edir, sovet imperiya şablonları ilə deyil, azad, texnoloji və postmilitarist Ermənistanla maraqlanır. Köçəryanın istinad etdiyi "Azərbaycanın iştəhası" və ya "türk təhdidi" kimi qorxular bu nəslə yad gəlir. Bu şüarlar təkcə ona görə işləmir ki, köhnəlib, həm də ona görə ki, səmimi deyil. Hamı anlayır: 2020-ci ildə Ermənistan Köçəryan mirasının nəticəsi olaraq strateji məğlubiyyətə uğradı və bu məğlubiyyətin nəticələrindən hələ də qurtula bilməyib.
Köçəryan köhnə sxemə güvənir: guya Rusiya Ermənistanın yeganə təhlükəsizlik zəmanətçisidir. Amma reallıq dəyişib. Rusiya Cənubi Qafqazda keçmiş təsir imkanlarını itirib. Ermənistanın özündə Moskvanın "zəmanətçi" rolu ilə bağlı məyusluq artır. Rusiya sülhməramlıları Qarabağdan müqavimətsiz çıxıb, Gümrüdəki Rusiya hərbi bazası gələcəyin yox, keçmişin simvoluna çevrilib. Kremlin regionda nəqliyyat dəhlizlərindən tutmuş iqtisadi razılaşmaların reallaşmasına qədər heç bir prosesi idarə edə bilməməsi Köçəryanın ritorikasını hətta ənənəvi Rusiya tərəfdarı elektorat üçün də inandırıcılıqdan uzaq edir.
Köçəryanın ümid bəslədiyi müxalifət düşərgəsinin özündə də konsensus yoxdur. "Küçə mübarizəsi" çağırışları uğursuzluqla nəticələnir. Paşinyanın impiçmenti isə hüquqi və parlament əsasdan məhrum olan siyasi xəyaldır. Köçəryanın özünü "təcrübəli xilaskar" kimi təqdim etmək cəhdi müxalifət daxilindəki çəkişmələr və şəxsi ambisiyalar fonunda batır. Ermənistan müxalifətinin parçalanmış şəraitində Köçəryan lider yox, sadəcə, qalan legitimliyi sarsıtmağa çalışan, amma əvəzində heç bir konstruktiv alternativ təklif etməyən fiqur kimi görünür.
Köçəryanın xüsusi vurğuladığı mövzulardan biri Zəngəzur dəhlizi məsələsidir. O, bu məsələni Paşinyanın "diplomatik uğursuzluğu" adlandırır və iddia edir ki, danışıqların aparılması Syunik vilayətini "mübahisəli əraziyə" çevirir. Bu iddialar heç bir tənqidə dözmür.
Əvvəla, kommunikasiyaların, o cümlədən Syunik üzərindən keçən nəqliyyat marşrutlarının açılması 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanatda əks olunub. Köçəryan bu hüquqi faktı bilərəkdən gözardı edir və beynəlxalq öhdəliyi isterik konspirasiya ilə əvəzləyir.
İkincisi, ekspert dairələrində müzakirə olunan "yolun icarəsi" ideyası Ermənistanın suverenliyinin itirilməsi demək deyil. Söhbət həm Azərbaycan, həm də Ermənistan üçün iqtisadi fayda gətirə biləcək logistik marşrutun yaradılmasından gedir. Köçəryanın "yol polisi", "məhkəmə yurisdiksiyası" ilə bağlı etirazları isə cəmiyyəti əsassız təhdidlərlə qorxutmaq cəhdidir. Belə tranzit mexanizmləri dünyanın bir çox ölkəsində, o cümlədən Avropada fəaliyyət göstərir və suverenliyə heç bir xələl gətirmir.
Nəqliyyat blokadasında olan Ermənistan artıq regionda iqtisadi inteqrasiyanın yolunu açan bütün təşəbbüsləri ideoloji səbəblərlə rədd etmək lüksünə sahib deyil. Köçəryanın mövqeyi - İrəvana baha başa gəlmiş geoixtisar siyasətinin davamıdır. O, dəhlizin açılmasını "təhlükə" adlandırır, amma Ermənistan iqtisadiyyatının inkişafı üçün real heç bir alət təklif etmir. Onun yeganə çıxış yolu hərbi xarici patronajdan asılılığın davamıdır. Bu isə Ermənistanın gələcəyini deyil, yalnız keçmişin siyasi fantomlarını ifadə edir.
Robert Köçəryan həm də Ermənistan Apostol Kilsəsini (EAK) “qorumaq” şüarı ilə çıxış edir və iddia edir ki, guya Paşinyan ruhani quruma qarşı mübarizə aparır. Ancaq bu ritorika dini dəyərlərin müdafiəsi ilə deyil, hələ də kilsəni dini simvol deyil, siyasi institut kimi qəbul edən seçici qalıqlarını səfərbər etmək niyyəti ilə diktə olunur.
Baş nazirin Eçmiədzində keçirdiyi mitinqi “imanımıza hücum” kimi təqdim etmək cəhdi - sadəcə siyasi manipulyasiyadır. Bu, kilsəni mənəvi nüfuz mənbəyi yox, təzyiq aləti kimi istifadə etmək üsuludur. Halbuki, məhz Köçəryan prezident olduğu illərdə kilsədən aktiv şəkildə siyasi alət kimi istifadə edirdi. İndi isə sanki “müqəddəsliyi” təhdid altındaymış kimi davranır. Halbuki Ermənistan cəmiyyəti, xüsusən də şəhərlərdə yaşayanlar, bu cür manipulyasiyalara getdikcə daha az reaksiya verir.
Köçəryan Rusiyanı bu gün dünyanın “gündəmi diktə edən üç ölkəsindən biri” kimi təqdim edəndə, o, Ermənistanın maraqlarından yox, öz dünyagörüşündən danışır. Bəlkə də bu baxışlar 2008-ci ildə aktual idi. Amma 2025-ci ildə bu cür bəyanatlar həm sadəlövh, həm də arxaik səslənir. Rusiyanın öz daxilindəki böhran, beynəlxalq təcridi, Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqazda nüfuz itirməsi fonunda onu “yeganə məhdudlaşdırıcı qüvvə” kimi təqdim etmək - regional reallıqları tamamilə görməzdən gəlmək deməkdir.
Köçəryan Ermənistana inkişaf modeli təklif edə bilmir. Onun təklif etdiyi yeganə şey - qorxu modelidir: Azərbaycan qorxusu, Türkiyə qorxusu, Qərb qorxusu, islahat qorxusu. Amma gələcəyindən qorxan ölkə, keçmişdəki səhvləri təkrar etməyə məhkumdur.
Robert Köçəryanın böyük siyasətə qayıtmaq imkanlarını qiymətləndirmək üçün sadəcə bir neçə obyektiv göstəriciyə - seçki, sosioloji, demoqrafik və siyasi faktlara baxmaq kifayətdir. Bu faktların hamısı eyni qənaətə gəlməyə imkan verir: Köçəryan revanşına ümid bağlamaq - təkcə səhv deyil, həm də siyasi özünüaldatmadır.
2021-ci il 20 iyun növbədənkənar parlament seçkilərində Robert Köçəryanın lideri olduğu “Ermənistan” bloku cəmi 21,1% səs topladı. Halbuki Paşinyanın rəhbərlik etdiyi “Vətəndaş Müqaviləsi” partiyası 53,9% səs qazandı. Seçici fəallığı təxminən 50% təşkil edirdisə, bu, Köçəryana cəmi 300 minə yaxın seçicinin səs verdiyini göstərir - 2,6 milyondan çox seçicinin qeydiyyatda olduğu ölkədə.
Bu seçkilər 2020-ci il müharibəsindən cəmi bir neçə ay sonra keçirilmişdi - yəni Paşinyanın hökuməti hələ reputasiya böhranı yaşayırdı. Amma xalq yenə də Köçəryanı seçmədi. Bu, son dərəcə mühüm siyasi siqnaldır. Əgər siyasətçi hökumətin ən zəif anında belə seçkini uduzursa, bu o deməkdir ki, o, hətta böhran dövründə də alternativ sayılmır.
Beynəlxalq Respublikaçılar İnstitutunun (IRI) 2025-ci ilin mart ayında apardığı sosioloji sorğuya əsasən, Robert Köçəryana inam səviyyəsi cəmi 5%-dir. Müqayisə üçün: Paşinyanın reytinqi 22%, müdafiə naziri Suren Papikyanın - 14%, İrəvan meri Tsarukyanın - 11%. Hətta keçmiş prezident Serj Sarqsyan belə - 4% göstərici ilə Köçəryanın nəfəsini hiss etdirir.
Bu göstəricilər açıq şəkildə göstərir ki, Köçəryan öz dar və marjinal elektorat çərçivəsindən kənara çıxa bilmir. Bu elektorat əsasən yaşlı, keçmiş SSRİ dövrünə nostalgiya ilə baxan və Rusiyayönümlü təbəqədən ibarətdir. Onlar isə əsasən bölgələrdə və İrəvanın bəzi hissələrində cəmlənib.
Ermənistan cəmiyyəti gəncləşir və bu, seçici strukturunda açıq görünür. Bu gün Ermənistan seçicilərinin 30%-dən çoxu 18-35 yaş aralığında olan gənclərdir. Məhz bu qrup islahatların, sərbəst hərəkət imkanlarının, Avropa ilə inteqrasiyanın və iqtisadi yenilənmənin əsas tərəfdarıdır. Onlar üçün Köçəryan nəinki “lider” deyil, o, köhnəlmiş və korrupsiyalaşmış siyasi sistemin simvoludur - elə bir sistem ki, orada polis represiya aləti idi, korrupsiya isə gündəlik norma.
Sosioloji sorğulara görə, Ermənistan gənclərinin 62%-dən çoxu 2018-ci ilə qədər ölkəyə rəhbərlik edən siyasi fiqurların - o cümlədən Köçəryan və Sarqsyanın - siyasi səhnəyə qayıtmasını istəmir. Bu, siyasi mühakimə deyil, açıq-elektorat hökmüdür.
Bəli, Köçəryan hələ də mühüm maliyyə resurslarına və oliqarx dairələrlə əlaqələrə sahibdir. Ona bağlı bəzi media qurumları - o cümlədən “Beşinci kanal” və bir sıra Telegram resursları - hələ də fəaliyyət göstərir. Lakin onların üslubu 2000-ci illərin metodikasından çıxmır: qorxutma, sui-qəsd nəzəriyyələri, Qərbə düşmən münasibət və “qardaş Rusiya”ya sığınmaq.
Amma bu media resurslarına olan ictimai inam da sürətlə azalır. "Media Initiatives Center"in araşdırmasına görə, Rusiyayönlü və oliqarxik telekanallara etibar səviyyəsi 12%-dən aşağıdır. İnsanlar getdikcə rəqəmsal informasiya mənbələrinə üstünlük verirlər. Bu platformalarda isə Köçəryanın ritorikası süni və qeyri-ciddi səslənir.
Robert Köçəryan Rusiyaya arxalanmaq siyasətini açıq şəkildə etiraf edir və Moskvanı “yeganə məhdudlaşdırıcı güc” kimi təqdim edir. Lakin 2025-ci ilin reallıqları göstərir ki, Rusiya artıq Cənubi Qafqazda arbitr rolunu itirib. 2025-ci ilin aprelində Rusiya sülhməramlılarının Qarabağdan faktiki olaraq çıxması Moskvanın nə Azərbaycanı “saxlamaq”, nə də Sünikdə baş verən proseslərə müdaxilə etmək niyyətində olmadığını sübut etdi.
Bu, Köçəryanın bütün geosiyasi konstruksiyasını - “Moskvaya arxalanmaq” strategiyasını - birbaşa efirdə darmadağın etdi. Rusiya dəstəyi nə Qarabağda, nə də nəqliyyat dəhlizlərinin açılması məsələsində Ermənistanın mövqeyinə heç bir fayda vermədi. Ermənistan daxilində hətta ənənəvi Rusiyayönlü dairələr belə artıq ehtiyatla danışırlar - cəmiyyətin nəticə verməyən asılılıqdan bezdiyini anlayırlar.
Köçəryanın 2021-ci il parlament seçkilərinə qatılmaq üçün yaratdığı “Ermənistan” siyasi bloku isə dayanıqlı təşkilati bazaya malik olmayan süni quruma çevrildi. Bu blok dağınıq qüvvələrdən ibarətdir - Daşnaksütyun Partiyasının sabiq funksionerləri, ayrı-ayrı populistlər və köhnə elitanın qalıqları. Bu təşkilat bir siyasi platforma deyil, yalnız Paşinyana qarşı müvəqqəti narazılığı bir arada saxlayan təsadüfi koalisiyadır.
2021-ci il seçkilərindən sonra “Ermənistan” bloku faktiki olaraq passiv parlament mövcudluğuna qədər tənəzzül etdi. Onun nə aydın proqramı var, nə ideoloji nüvəsi, nə də bölgələrdə ciddi təşkilatlanması. Ermənistanın Parlament Fəaliyyətinin Koordinasiya Komitəsinin məlumatına görə, “Ermənistan” fraksiyası 2022–2024-cü illər ərzində cəmi üç qanunvericilik təşəbbüsü irəli sürüb və onların heç biri qəbul olunmayıb.
Bu isə o deməkdir ki, Köçəryanın bloku hətta müxalifət kimi də səmərəsiz, passiv və bacarıqsızdır. Onlar nə islahatların alternativ modelini, nə milli təhlükəsizlik konsepsiyasını, nə də iqtisadi inkişaf proqramını təklif edə bilirlər. Hakimiyyətə qayıtmaq istəyən siyasətçi təkcə tənqidçi yox, həm də gündəmi daşıyan şəxs olmalıdır. Köçəryan isə bu gündəmdən məhrumdur.
Robert Köçəryan 1998–2008-ci illərdə prezident olarkən postsovet məkanının ən oliqarxik idarəetmə sistemlərindən birini qurdu. Onun hakimiyyəti dövründə iqtisadi monopoliyalar yaxın qohumları və çevrəsinin nəzarəti altında formalaşdı. Şəkər, tütün, yanacaq və dərman idxalı - bütün bu sahələr Prezident Administrasiyasına yaxın olan azsaylı biznesmenlərin nəzarətində idi.
"Transparency International" və "Freedom House"un həmin dövrlərdəki hesabatları Ermənistanda sistemli korrupsiyanı, məhkəmə sisteminə siyasi təzyiqləri və hüquq-mühafizə orqanlarının tam şəkildə prezident aparatına tabe etdirilməsini qeydə alırdı. 2008-ci il prezident seçkilərinin saxtalaşdırılması və Köçəryan rejiminin müxalifət mitinqini zorakılıqla dağıtması nəticəsində 10 nəfər öldü, yüzlərlə insan həbs edildi.
Bu hadisələr - Ermənistanın siyasi yaddaşında “1 mart” kimi qalan faciə - hələ də sağalmayan yaradır. Robert Köçəryanın siyasətə qayıtmaq cəhdi təkcə indiki hakimiyyətə yox, həm də onun avtoritar idarəçiliyi dövründə zülm çəkmiş insanlara qarşı atılmış bir təhqirdir. Cəmiyyət, ziyalılar və erməni diasporası bu adama mart ayının qanını heç vaxt bağışlamayacaq.
Erməni diasporası, xüsusilə ABŞ və Fransada, müxtəlif dövrlərdə İrəvandakı siyasi fiqurların legitimləşdirilməsində mühüm rol oynayıb. Lakin Robert Köçəryan heç zaman bu diaspor çevrələrində geniş dəstəyə sahib olmayıb. Xüsusilə 2008-ci ilin qanlı hadisələrindən sonra ANCA (Armenian National Committee of America) və "Armenian Assembly of America" kimi təşkilatlar İrəvanla məsafə saxladılar. 2018-ci ildən sonra isə bu təşkilatlar əksinə, yeni hökumətlə yaxınlaşdılar.
Diplomatik mənbələrin qeyri-rəsmi məlumatlarına görə, 2024–2025-ci illərdə Köçəryan Los-Anceles və Parisdəki erməni icma liderləri ilə görüş təşkil etməyə cəhd göstərib, lakin əksər hallarda rədd cavabı alıb. Bunun səbəbi aydındır: onun keçmişi, nüfuzu və ictimai reputasiyası siyasi baxımdan toksik hesab olunur.
Robert Köçəryan - Ermənistan cəmiyyətinin artıq arxada qoyduğu bir epoxanın səsidir. Onun qorxular, təhdidlər və geosiyasi miflər üzərində qurulmuş ritorikası seçicidə əks-səda doğurmur, çünki bu xalq - xüsusilə də gənc nəsil - keçmişin rejimlərini diriltməyə yox, yenilənməyə və inkişaf etməyə can atır.
Heç bir fərdi cazibə, heç bir mediakampaniya Köçəryana keçmiş hakimiyyətini qaytara bilməz, çünki onun ən vacib kapitalı - gələcəyi yoxdur. Onun "proqramı" - əslində tarixi geri çəkməyə yönəlmiş səyidir. Amma tarix, məlum olduğu kimi, öz axarına qarşı çıxanları sevmir.
Robert Köçəryan - milləti olmayan, proqramı olmayan və zamana uyğunlaşa bilməyən bir siyasətçidir. Onun siyasi səhnəyə qayıtmaq cəhdi ictimai tələbatın deyil, itirilmiş təsirin doğurduğu şəxsi ambisiyanın məhsuludur. Ermənistan cəmiyyəti - bütün çətinliklərə, səhvlərə və ziddiyyətlərə baxmayaraq - irəliləyir. Köçəryan isə bu irəliləyişin qarşısında qoyulmuş köhnə bir lövbərdir. O, Ermənistanı qorxuya, korrupsiyaya və müstəqilliyin imitasiya edildiyi dövrlərə qaytarmaq istəyir.
Onun hakimiyyətə qayıtmaq şansı? Statistik səhv həddindən aşağıdır.