Bakı. Trend:
XXI əsrin əvvəlində Qərb öz dünya düzəninin zəfərini elan etdi. Liberal demokratiya artıq təkcə ideologiya deyildi - alternativi olmayan bir sistemə çevrilmişdi. Ancaq son on ildə baş verənlər göstərdi ki, bu sistemin dayanıqlığı, əslində, illüziya imiş. Dünya görünməyən və assimmetrik bir mübarizənin dövrünə qədəm qoydu - burada artıq köhnə qaydalar işləmir. Təhlükəsizlik anlayışı tanklardan və sərhədlərdən çıxaraq dataların axınında, alqoritmlərdə, şəbəkə hücumlarında və informasiya manipulyasiyalarında əriyib getdi. Özü-özünə arxayınlaşan Avropa bu yeni reallıqda ən zəif həlqəyə çevrildi.
Sakitliyin paradoksu: Təhlükəsizlik strategiya deyil, sadəcə fon kimi
Avropada təhlükəsizliyin dərin böhranı tanklarla və ya intiharçılarla başlamadı. Bu, əvvəlcə düşüncə tərzində baş verdi. SSRİ-nin süqutundan və soyuq müharibənin başa çatmasından sonra Qərb dünyası əmin oldu: böyük strateji qarşıdurmalar artıq tarixdə qaldı. Amerikan politoloqu Frensis Fukuyamanın məşhur “Tarixin sonu” tezisi də bu əminliyin bariz ifadəsi idi - guya liberal demokratiya qalib gəldi, tarix başa çatdı. Amma XXI əsr göstərdi ki, tarix sadəcə formasını dəyişib.
2001-ci ildən sonra Avropa zorakılıq dalğaları ilə qarşılaşdı - London, Paris, Brüssel terror aktları bunun sübutu idi. Amma bunlar heç də klassik müharibə deyil, yeni tipli təhlükə idi. Kibertəhlükələr və hibrid təsir formaları qlobal çağırış kimi deyil, sıradan texniki hadisələr kimi qarşılandı. Elə bu da strateji baxımdan ən böyük yanlışlıq oldu.
Artıq kibertəhdidlər hərbi əməliyyatlara yardımçı vasitə olmaqdan çıxıb. Yalnız 2015-ci ildən bəri Avropa İttifaqı kritik infrastrukturlara qarşı 450-dən çox hücumu qeydə alıb. Onların içərisində ən yaddaqalanları bunlardır:
— 2015-ci ildə Almaniya Bundestaqına qarşı APT28 (Rusiya GRU ilə əlaqəli qrup) tərəfindən həyata keçirilmiş hücum. Nəticədə 16 terabaytlıq məlumat sızdı;
— 2021-ci ildə İrlandiyanın səhiyyə sisteminə edilən kiberhücum. Xəstəxanalar 10 gün işləməz vəziyyətə düşdü, ümumi ziyan 600 milyon avrodan çox qiymətləndirilir;
— 2023-cü ildə Polşa və Çexiyanın enerji şəbəkələrinə sinxronlaşdırılmış hücumlar. Beş böyük şəhərdə 48 saatlıq işıqsızlıq yaşandı.
Yalnız bu hadisələrdən sonra Brüssel anlayıb ki, rəqəmsal məkan artıq əsl müharibə meydanıdır. 2022-ci ildə qəbul olunan “Təhlükəsizlik üzrə Strateji Kompas” sənədində kibermüdafiə klassik hərbi müdafiə ilə bərabər status aldı. Amma 2025-ci ilə qədər Avropa Hesablama Palatasının hesabatına görə, cəmi 8 ölkə öz kiberstrukturunu ümumavropa NIS2 standartına uyğunlaşdırmağa nail olub.
Bugünkü hücumlar təkcə serverlərə qarşı yönəlmir - burada psixoloji əməliyyat elementləri (PSYOPS), dezinformasiya, media diskursunun təqlidi kimi mürəkkəb texnikalar işə düşür. NATO-nun 2025-ci ilin martında yaydığı sənəddə deyilir: “Hibrid təhlükə təkcə zərərli kod deyil, bu - institusiyalara olan etimadı çoxqatlı rəqəmsal mimikriya ilə sarsıtmaq cəhdidir.”
Bunun bariz nümunəsi 2024-cü ildə Slovakiyada keçirilən seçkilərə müdaxilə oldu. Hackerlər saxta TikTok və Telegram hesabları vasitəsilə dezinformasiyanı yayaraq iştirakçılığı kəskin şəkildə azaltdılar. Seçkilərin legitimliyi sual altına düşdü. Avropa Xarici Əlaqələr Xidməti (EEAS) 2025-ci ilin yanvarında yaydığı hesabatda xəbərdarlıq etdi: “Gənc auditoriya üçün ən təhlükəli amil - süni intellektlə generasiya olunmuş dağıdıcı informasiya narrativləridir.”
Bugünkü Avropanın qarşısında duran ən təhlükəli paradoks - daxili etimad böhranıdır. Eurobarometer-in 2025-ci ilin aprelində yaydığı sorğuya əsasən, Avropa İttifaqı vətəndaşlarının cəmi 38 faizi Brüsselin onları rəqəmsal təhlükələrdən qorumaq iqtidarında olduğuna inanır. Bu rəqəm Macarıstanda 19%, Slovakiyada 22%, Fransada isə cəmi 29%-dir. Yəni təhlükə tək xarici deyil - institutlara olan daxili inamsızlıq informasiya mühitini daha da müdafiəsiz edir.
Bu kontekstdə Azərbaycanın rolu bir sıra ölkələr tərəfindən alternativ və neytral tranzit və kommunikasiya mərkəzi kimi dəyərləndirilir. 2025-ci ilin aprelində Cenevrədə müzakirəyə çıxarılan “Şərq Kibər Kanalı” ideyası məhz bu ehtiyacdan doğmuşdu - Mərkəzi Asiya, Cənubi Qafqaz və Avropa arasında təhlükəsiz rəqəmsal informasiya axını üçün Rusiya üzərindən keçməyən yeni bir dəhliz. “Digital Sovereignty Initiative” təşkilatının ekspertləri qeyd edir ki, “Bakı bu modeldə yalnız texnoloji mərkəz deyil - o, eyni zamanda etimadın coğrafiyasıdır”.
Əslində Avropa artıq bir dönəmə qədəm qoyub ki, orduların özü belə alqoritmlərlə qorunmayacaqsa - faydasızdır. Kollektiv təhlükəsizlik anlayışları köhnəlib. Nə NATO, nə də Aİ bu gün saniyənin milyonda birində baş verən, coğrafiyaya deyil, şüura yönələn hücumlara cavab vermək gücündə deyil.
Bu mənada Azərbaycan bir sıra Avropa ölkələrindən xeyli irəlidədir. Bakı hələ illər öncə rəqəmsal suverenliyin milli təhlükəsizliyin ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu anladı. Strateji planlaşdırma artıq informasiya mühitinin qorunmasını, dezinformasiyaya qarşı analitik müdafiəni və ssenari əsaslı hücum modellərinin simulyasiyasını əhatə edir.
Əvəzində Avropa hələ də “düşmənləri” fiziki reallıqda axtarır - halbuki onlar artıq kodda yaşayır, informasiya axınlarına qarışaraq sistemin öz içində fəaliyyət göstərir. Azərbaycan isə qərarları kağız üzərində deyil, server otaqlarında, rəqəmsal suverenlik siyasətində qurur.
Tarix bitməyib. O, sadəcə dilini dəyişib. Yeni dövr kodla yazılır - və bu dili öyrənməyə gecikənlər səsi olmayan, qorunması olmayan bir dünyada tək qalacaqlar.
Yeni geosiyasət: alqoritmlər savaşı
Rəqəmsal məkan artıq yeni tip müharibələrin səhnəsinə çevrilib. Bu savaşlar torpaq üstündə yox, düşüncə məkanında gedir. Burada məqsəd - əraziləri deyil, şüur sahəsini zəbt etməkdir: cəmiyyətin qərar qəbuletmə proseslərinə, ictimai institutlara və seçkilərə inamı dağıtmaq, ictimai razılaşmanı parçalayıb manipulyasiya mexanizmlərinə çevirmək.
Bu artıq proqnoz deyil - real təcrübədir.
Rəqəmsal təcavüz - müasir suverenliyə qarşı yönəlmiş hücumdur. Söhbət təkcə təhlükəsizlikdən getmir, milli kimliyin özünün hədəfə çevrilməsindən gedir. Cəmiyyət saxta xəbərlər, uydurma profillər, manipulyasiya olunmuş “trend”lər vasitəsilə alqoritmik hədəfə çevrilir.
İndi beynəlxalq təhlükəsizlik sisteminin təməl strukturu göz önündə dəyişir. Hibrid hücumlar çoxdan diplomatik alətlərlə dövlətçiliyə qarşı gizli sabotajı bir-birindən ayıran sərhəddi keçib. Onlar klassik müharibənin astanasını keçmir - bu da onları daha təhlükəli edir. Bu hücumlar görünməzliklə işləyir, effektivliyi isə qurbanın tərəddüdündən qazanır.
Demokratik ölkələr - xüsusilə hüququn aliliyinə əsaslanan cəmiyyətlər - bu yeni tip təhlükələr qarşısında müdafiəsizdir. Hibrid müharibənin dilemması da bundadır: qaydaları pozanlar həmişə riayət edənləri üstələyir. Bu, tanklara qarşı yox, institutlara və onların legitimliyinə qarşı döyüşdür. Qarşı tərəf açıq konfrontasiyadan qaçaraq cəmiyyətin içində inamsızlıq toxumu səpir. Cavab isə yalnız texnologiya ilə yox - yeni strateji düşüncə ilə mümkündür.
Məsələ ondadır ki, milli dövlətlər sektorlarla təşkil olunub: polis, xüsusi xidmətlər, kibertəhlükəsizlik, məhkəmə sistemi - hər biri öz sahəsinə cavabdehdir. Amma hibrid təhdidlər bu sektorlararası divarları tanımır. Onlar “boz zona”da - yəni daxili və xarici təhlükəsizlik, cinayət və aqressiya, informasiya və informasiya silahı arasındakı xəttin silindiyi yerdə fəaliyyət göstərirlər.
Qərbi Avropa ölkələri ilk dəfədir ki, tamamilə yeni təhlükəsizlik arxitekturası qurmaq məcburiyyətindədir. Almaniyada bu proses indi-indi başlayır: kibermüqavimət mexanizmləri yaradılır, federal qurumlar vahid sistem kimi işləməyi öyrənir. Əsas vurğu şəffaflığa, data mübadiləsinə, cavabdehlik zonalarının dəqiq bölüşdürülməsinə və institutların öz rolunu dərk etməsinə edilir.
Amma bu - problemin yalnız bir tərəfidir. Hibrid hücumların müəllifləri artıq çoxdan demokratiyaların bürokratik zəifliklərinə uyğunlaşmağı öyrənib. Onlar sürətli və çevikdir. Demokratiyalar isə yavaşdır. Onlar bir anlıq hücuma qarşı komitələr və prosedurlarla cavab verir. Bu asimmetriya - dövrümüzün ən çətin çağırışına çevrilib.
2025-ci il artıq sübut etdi ki, müharibə anlayışı klassik geosiyasətin sərhədlərini keçib. Tanklar və raketlər hələ də dövlətlərin arsenallarındadır, amma əsas silah - vizual stimullar, kodlar, həştəqlər, narativlərə nəzarət və qavrayış manipulyasiyasıdır.
Bu təkcə kibermüharibə deyil. Bu - sistemli, çoxqatlı, informasiya-psixoloji aqressiyadır. Məqsəd - cəmiyyətin rasionallıq qabiliyyətini, kollektiv iradəsini, müqavimət imkanını sıradan çıxarmaqdır.
Azərbaycan: hibrid təzyiqlərin həm obyekti, həm də subyekti
2020-ci ildən bəri Azərbaycan transmilli dezinformasiya şəbəkələrinin xüsusi hədəfindədir. 44 günlük müharibədə qazandığı Qələbədən və Qarabağa nəzarətin bərpasından sonra ölkə həm Yerevan tərəfindən, həm də xarici dayaqlı strukturların təşəbbüsü ilə aparılan genişmiqyaslı psixoloji əməliyyatların hədəfinə çevrilib.
Buraya Avropa məkanında fəaliyyət göstərən bəzi QHT-lər, media platformaları və siyasi fondlar da daxildir.
Yalnız 2025-ci ilin yanvar-may aylarında Azərbaycan Respublikasının Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Dövlət Xidməti (XRİTDX) 4 700-dən çox informasiya hücumu cəhdi qeydə alıb. Onların içində:
- Sərhədləri təhrif edən saxta xəritələrin yayılması;
- Azərbaycanda guya “etnik təmizləmə” və “represiyalar” barədə uydurma “jurnalist araşdırmaları”;
- Guya orduda və ya cəmiyyətdə daxili qarşıdurmalarla bağlı uydurulmuş “sızıntılar”;
- Dövlət orqanlarının və strateji müəssisələrin rəqəmsal infrastrukturuna hücumlar.
3 iyun 2025-ci il tarixli Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin (BMTC) hesabatında vurğulanır: “Azərbaycana qarşı informasiya hücumları dövlətin legitimliyini sarsıtmaq, beynəlxalq gündəmini ləkələmək və xarici auditoriyada onu “aqressor” kimi təqdim etmək məqsədilə koordinasiya olunur”. Bu kampaniyaların bir çoxu isə özünü “neytral” Avropa platforması kimi təqdim edir.
Hibrid təsirin əsas hədəfi - cəmiyyətin idrak arxitekturasını dağıtmaqdır. Klassik müharibə körpüləri və yolları dağıdırsa, rəqəmsal müharibə - inamı, birliyi və tənqidi düşüncə bacarığını çökdürür. UNESCO-nun 2025-ci il hesabatında qeyd olunur: “İnkişafda olan ölkələrdə gənclərin 70 faizi xəbərləri yalnız sosial şəbəkələrdən alır. Onların 60 faizindən çoxu məlumatın mənbəyini yoxlamır, 40 faizi isə feyk xəbərlə real informasiyanı ayırd edə bilmir.”
İnternetə çıxış səviyyəsinin yüksək olduğu ölkələr üçün - Azərbaycan əhalisinin təxminən 90%-i internetdən aktiv istifadə edir - bu vəziyyət informasiya təhlükəsizliyi ilə yanaşı milli dayanıqlığın özü üçün də ciddi risk yaradır.
Hibrid hücumlara cavab nə sırf inzibati, nə də sırf texniki ola bilər. Bu cavab çoxqatlı, üfüqi və qabaqlayıcı olmalıdır. Azərbaycan artıq bu istiqamətdə ardıcıl addımlar atır:
- 2024-cü ildə “Milli Strateji Kommunikasiyalar Planı” təsdiq olundu, plan dezinformasiya monitorinqi, məktəb və universitetlərdə media savadlılığı təhsili, faktların yoxlanması ilə məşğul olan müstəqil təşəbbüslərə dəstək tədbirlərini əhatə edir;
- Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi nəzdində Rəqəmsal Dayanıqlıq Mərkəzi yaradılıb. Mərkəz saxta informasiyaların mənbələrini və manipulyativ narrativlərin trend dinamikasını sistemli şəkildə təhlil edir;
- Özəl sektorla əməkdaşlıq çərçivəsində bir sıra təşəbbüslər həyata keçirilir: İT şirkətləri, televiziya kanalları və sosial media influenserləri maarifləndirici kontent istehsalına cəlb olunur, məqsəd - cəmiyyətin tənqidi təhlil qabiliyyətini gücləndirməkdir.
Amma ən əsas məsələ - yeni informasiya mədəniyyətinin formalaşmasıdır. Artıq informasiya gigiyenasına cavabdehlik təkcə dövlətin yox, vətəndaş cəmiyyətinin, QHT-lərin, universitetlərin və biznesin də üzərinə düşür.
Beynəlxalq aspekt: Texnoloji asılılıqdan strateji suverenliyə
Ən ciddi təhlükə - rəqəmsal infrastrukturun qlobal monopoliyalaşmasıdır. Azərbaycanın (və ümumiyyətlə region ölkələrinin) kontent axınlarının böyük hissəsi hüquqi və siyasi prinsipləri tamam fərqli olan xarici yurisdiksiyalarda qeydiyyatdan keçmiş platformalardan keçir. Bu isə alternativlərin yaradılmasını diplomatik gündəlikdə prioritet məsələyə çevirir:
- Türk Rəqəmsal Birliyi layihəsində iştirak - bu təşəbbüs öz müstəqil platforma ekosistemini formalaşdırmağı hədəfləyir;
- İƏT, ASEAN və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı ilə informasiya təhlükəsizliyi sahəsində əməkdaşlıq;
- BMT nəzdində Dezinformasiyaya Müqavimət Mərkəzi çərçivəsində təşəbbüslər - Azərbaycan 2025-ci ildən etibarən rəqəmsal təhlükələrə qarşı mübarizə üzrə ekspert qrupunun tamhüquqlu üzvüdür.
Hibrid müharibə - sadəcə yeni bir təhlükə növü deyil. Bu, dövlətlərin və cəmiyyətlərin yetkinlik testidir. İnformasiya-psixoloji hücumları tanımaq, öncədən görmək və neytrallaşdırmaq bacarığı artıq xüsusi xidmətlərin işi deyil - bu, müasir dövrdə gündəlik reallığa çevrilib.
Azərbaycan - “soyqırım”la bağlı uydurma hesabatlardan tutmuş dövlət institutlarına qarşı “araşdırma” adı altında qurulan saxta kampaniyalara qədər - güclü xarici təzyiqlərlə üz-üzə qalıb. Amma bunun qarşısında təkcə müdafiə mövqeyi tutmur - eyni zamanda proaktiv, strateji dayanıqlıq modeli qurur.
Bu yol - kölgə ilə savaşmaq yox, həqiqəti qorumaq üçün yeni informasiya mühiti yaratmaqdır. Burada həqiqəti nə şüarlar qoruyur, nə senzura - yalnız faktlar, tənqidi düşüncə və rəqəmsal suverenlik.
Biz elə bir dövrə qədəm qoymuşuq ki, milli müdafiə artıq şüurun müdafiəsi ilə başlayır. XXI əsrin əsas münaqişəsi də elə burada - idrak məkanında həll olunur.