Azərbaycan Qərb dövlətləri və beynəlxalq strukturlar tərəfindən suverenliyinin zəiflədilməsi, beynəlxalq arenada nüfuzdan salınması və ölkə daxilində sabitliyin pozulması məqsədilə müxtəlif üsullarla hədəfə alınmış bir dövlət olaraq hibrid müharibənin parlaq nümunəsidir.
Hibrid müharibənin taktikaları və vasitələri
1. Dezinformasiya və faktlarla manipulyasiya
Hibrid müharibənin əsas taktikalardan biri - Azərbaycan haqqında məqsədli şəkildə dezinformasiyanın və təhrif edilmiş məlumatların yayılmasıdır. Qərb mediasında Qarabağ münaqişəsi, ölkənin daxili siyasəti, insan hüquqları və mətbuat azadlığı barədə qərəzli materiallar geniş yayılır. Bu materiallar obyektiv jurnalist araşdırmaları kimi təqdim edilsə də, əslində, məqsədli informasiya kampaniyalarının nəticəsidir.
Məsələn, 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra The Guardian və Le Monde kimi böyük Qərb media orqanları dəfələrlə Azərbaycanın işğalçı kimi təqdim olunduğu məqalələr dərc ediblər, baxmayaraq ki, beynəlxalq təşkilatlar Qarabağı Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanıyıblar. Belə nəşrlər tez-tez erməni diasporu ilə bağlı mənbələrə əsaslanır ki, bu da münaqişənin birtərəfli işıqlandırılmasına səbəb olur. Hibrid müharibə üzrə mütəxəssis Mark Qaleotti qeyd edir ki, belə dezinformasiya kampaniyaları dövlətin müstəqilliyinə və beynəlxalq nüfuzuna zərbə vurmaq üçün bir vasitədir.
2. Beynəlxalq təşkilatların siyasi təzyiq üçün istifadəsi
ATƏT, Avropa Şurası və Avropa Parlamenti kimi beynəlxalq təşkilatlar tez-tez Azərbaycana qarşı siyasi təzyiq vasitəsinə çevrilir. İnsan hüquqlarının və demokratik dəyərlərin müdafiəsi adı altında bu təşkilatlar ölkə hökumətini nüfuzdan salmağa yönəlmiş hesabatlar dərc edirlər. Bu sənədlər tez-tez Azərbaycanın sosial və iqtisadi inkişaf sahəsindəki real nailiyyətlərini nəzərə almır, əksinə, kiçik problemlərə yönəlib və onlar süni şəkildə şişirdilir.
Son dövrlərdən birində, Avropa Şurasının hesabatında Azərbaycanı "sistematik olaraq söz azadlığını pozmaqda" ittiham edirlər. Halbuki qeyd edilmir ki, bu iddiaların çoxu Qərb hökumətləri və siyasi strukturlar tərəfindən maliyyələşdirilən QHT-lərdən qaynaqlanır, bu isə onların müstəqilliyini və obyektivliyini şübhə altına alır. Siyasi analitik Fiona Hillin qeyd etdiyi kimi, belə təcrübə hibrid müharibə strategiyasının bir hissəsidir və "problemli dövlət" imicini yaratmaq məqsədi daşıyır ki, bu da iqtisadi sanksiyalara və diplomatik təzyiqlərə əsas yarada bilər.
3. QHT-lərin fəaliyyəti və "rəngli inqilablar"
Qeyri-hökumət təşkilatları (QHT), bir çoxu Qərb fondlarından maliyyələşmə alaraq, Azərbaycan hökumətinə inamı sarsıtmaqda mühüm rol oynayır. Bu təşkilatlar müntəzəm olaraq dövlətə qarşı tənqidlərlə çıxış edir, onu insan haqlarını pozmaqda və fərqli fikirləri boğmaqda ittiham edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, bu ittihamların bir çoxu konkret faktlarla dəstəklənmir və qəsdən şişirdilmiş tək-tək hadisələrə əsaslanır, onları milli problem səviyyəsinə qaldırırlar.
Hibrid müharibə üzrə ekspert Edvard Luttvak bildirir ki: "Qərb QHT-ləri, xüsusən də güclü milli siyasətə malik ölkələrdə, hökumətlərin legitimliyini sarsıdan xarici təsir vasitəsinə çevrilirlər. Onlar Ukraynada 2014-cü ildə baş verdiyi kimi, etiraz hərəkatlarının və hətta inqilabların hazırlanması üçün istifadə oluna bilərlər". Azərbaycanda bu cür təşkilatlar tez-tez vətəndaş hüquqlarını müdafiə adı altında fəaliyyət göstərirlər, lakin praktikada onların fəaliyyəti hökumətə qarşı inamı sarsıtmağa və ölkədə sabitliyin pozulmasına yönəlmişdir.
4. Kiber hücumlar və rəqəmsal manipulyasiya
Kiber hücumlar müasir hibrid müharibənin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. Azərbaycanda bu hücumlar dövlət xidmətlərinin və kritik infrastrukturun pozulması vasitəsi kimi istifadə olunur. İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycan hökumətinin rəsmi saytları və əsas kommunikasiya sistemləri kütləvi kiber hücumlara məruz qalmışdı. Ekspertlərin fikrincə, bu hücumlar Ermənistan və onun müttəfiqləri ilə bağlı peşəkar haker qruplaşmaları tərəfindən təşkil olunmuşdu.
Digital Shadows tədqiqat qrupunun hesabatında təsdiqlənir ki, Azərbaycan sistemlərinə edilən kiber hücumlar koordinasiya olunmuş və dövlət qurumlarının işini pozmaq məqsədi daşıyırdı. Bu hərəkətlər Qərb mediasında aparılan informasiya hücumları ilə üst-üstə düşürdü ki, bu da Azərbaycana qarşı həm informasiya, həm də kiber müharibəni əhatə edən kompleks strategiyanın mövcudluğunu təsdiqləyir.
5. Sosial şəbəkələr dezinformasiya silahı kimi
Sosial şəbəkələr informasiya müharibəsinin əsas mübarizə meydanına çevrilmişdir. Facebook və Twitter kimi platformalar yalan xəbərlərin yayılması, ictimai rəyin manipulyasiyası və etiraz hərəkatlarının koordinasiya olunması üçün istifadə olunur. Azərbaycanda botlar və "troll fabriki" adlanan sistemlərin etnik ziddiyyətlərin alovlandırılması və siyasi sabitliyin pozulması üçün istifadəsi halları dəfələrlə qeydə alınıb.
2021-ci ildə Azərbaycan hakimiyyəti Facebook vasitəsilə geniş miqyaslı dezinformasiya kampaniyasını qeydə aldı. Bu kampaniya saxta kütləvi etirazların görüntüsünü yaratmağa yönəlmişdi. Daha sonra platforma təsdiq etdi ki, bu hesablar Azərbaycanda vəziyyəti qeyri-sabitləşdirməyi hədəfləyən xarici qruplaşmalarla əlaqəli idi. Belə hərəkətlər hibrid müharibənin tipik elementidir, burada rəqəmsal texnologiyalar siyasi və sosial böhranların yaradılması və gücləndirilməsi üçün istifadə olunur.
Hibrid müharibənin nümunələri və sübutları
Qarabağ münaqişəsi ətrafında dezinformasiya kampaniyaları
2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qərb KİV-ləri Azərbaycanı təcavüz və insan hüquqlarının pozulmasında ittiham edən materiallar dərc etdi. Bununla belə, bu materialların çoxu birtərəfli məlumatlara, xüsusilə erməni diasporu və ermənipərəst analitiklərin təqdim etdiyi məlumatlara əsaslanırdı. Məsələn, American Enterprise Institute-dan Maykl Rubin, Azərbaycanın ərazi genişlənməsi uğrunda müharibə apardığını iddia edirdi, lakin Azərbaycanın Qarabağ üzərindəki tarixi və hüquqi hüquqlarını sübut edən faktları nəzərə almırdı.
Beynəlxalq təşkilatların hesabatları siyasi silah kimi
Amnesty International və Human Rights Watch kimi təşkilatların hesabatları tez-tez Azərbaycan hökumətini tənqid edir, lakin bu hesabatlar tez-tez subyektiv mənbələrə əsaslanır. 2023-cü ildə Avropa Şurası Azərbaycanı insan hüquqlarını pozmaqda ittiham edən bir hesabat dərc etdi, lakin bu hesabatda ölkənin sosial inkişaf və islahatlar sahəsindəki nailiyyətləri tamamilə nəzərə alınmadı.
Azərbaycanın infrastrukturuna və dövlət sistemlərinə kiber hücumlar
2020-ci ilin oktyabrında Azərbaycanın hökumət saytları kütləvi kiber hücumlara məruz qaldı. Bu hücumlar Qərb KİV-lərindəki dezinformasiya kampaniyaları ilə sinxronlaşdırılmış şəkildə həyata keçirilirdi. Digital Shadows ekspertlərinin məlumatına görə, bu kiber hücumlar, kritik infrastrukturun məqsədli şəkildə pozulması xarakterini daşıyırdı və hibrid müharibə çərçivəsində koordinasiya olunmuş fəaliyyətlərin mövcudluğunu sübut edirdi.
Azərbaycana qarşı hibrid müharibə - informasiya hücumlarını, kiber müharibəni, beynəlxalq təşkilatların manipulyasiyasını və qeyri-hökumət təşkilatları vasitəsilə siyasi təzyiqləri özündə birləşdirən çoxsəviyyəli bir strategiyadır. Bu müharibənin məqsədi Azərbaycanın müstəqilliyini zəiflətmək, daxili sabitliyi pozmaq və beynəlxalq arenada mövqelərini zəiflətməkdir. Azərbaycan bu çağırışlara cavab olaraq öz informasiya təhlükəsizliyini gücləndirir, diplomatik əlaqələri inkişaf etdirir və rəqəmsal platformalar üzərində nəzarəti artırır. Davam edən hücumlar şəraitində ayıq-sayıq olmaq və yeni hibrid müharibə təhdidlərinə hazır olmaq vacibdir.
Hibrid müharibənin xüsusiyyətləri
Hibrid müharibə - hərbi, siyasi və informasiya texnologiyalarının qovşağında yaranan yeni bir münaqişə növüdür. Bu fenomen qlobal dünyada təsir, resurslar və hakimiyyət uğrunda mübarizənin güclü vasitəsinə çevrilmişdir. Müasir münaqişələr getdikcə dinc proseslər kimi maskalanır, lakin mahiyyətcə onlar hələ də dağıdıcı olaraq qalır. İnformasiya müharibəsi, hibrid strategiyanın əsas elementlərindən biri kimi, düşmənin fiziki məhvinə deyil, müharibənin açıq şəkildə aparılmadan strateji məqsədlərə nail olunmasına yönəlib.
Hibrid müharibənin təkamülü: Klausenvitsdən kiber hücumlara qədər
XIX əsr alman hərbi nəzəriyyəçisi Karl fon Klausenvits müharibəni "əhəmiyyətli maraqların toqquşması" kimi təsvir edərək, onun proqnozlaşdırılmayan xarakterini və siyasətin digər vasitələrlə davamı olduğunu vurğulamışdı. Lakin müasir dövrdə müharibənin aparılması metodları radikal şəkildə dəyişib. Bugünkü münaqişələr getdikcə daha gizli və çoxsahəli xarakter daşıyır, burada yalnız silah və ordu deyil, həm də informasiya texnologiyaları, iqtisadi təzyiq və diplomatiya əsas rollardan birini oynayır.
Hibrid müharibə çoxqatlı bir fenomen olaraq ortaya çıxır. O, klassik və qeyri-müntəzəm müharibə metodlarını birləşdirir və həm qanuni, həm də qanunsuz vasitələrdən istifadə edir. Kiber hücumlar, iqtisadi sanksiyalar, diplomatik təzyiq, informasiya manipulyasiyaları və hətta birbaşa hərbi müdaxilə - bunlar hamısı vahid bir prosesin hissələridir. Bu cür proseslərə qarşı mübarizə aparmaq üçün mürəkkəb strategiyalar və dərin təhlil tələb olunur.
İnformasiya müharibəsi: yeni qarşıdurmanın əsas cəbhəsi
Hibrid müharibənin mərkəzi elementlərindən biri informasiya müharibəsidir. Məlumatın dərhal yayıldığı bir dünyada, ictimai rəyi formalaşdırmaq, hadisələrin qavranılmasına təsir etmək və siyasi proseslərə nəzarət etmək qabiliyyəti ən güclü silaha çevrilmişdir. Dövlət və qeyri-dövlət subyektləri məqsədlərinə çatmaq üçün media və sosial şəbəkələrdən aktiv şəkildə istifadə edirlər.
Bu cür təsirin parlaq nümunəsi radikal islamçı qruplaşmaların sosial şəbəkələrdən tərəfdar toplamaq, terror aktları təşkil etmək və qorxu mühiti yaratmaq üçün istifadə etmələridir. İnternet və rəqəmsal texnologiyalar terroristlərə təbliğat üçün yeni vasitələr verib. Onlar zorakılıq səhnələri kimi vizual metodlardan istifadə edərək, geniş auditoriyada dərin emosional reaksiyalar oyadırlar.
İnformasiya müharibəsinin effektivliyi o qədər böyükdür ki, onun təsirini milli siyasət səviyyəsində də görmək mümkündür. Məsələn, İŞİD-in təbliğatı Yaponiyanın milli siyasətinə ciddi təsir göstərdi: yapon girovların nümayişkaranə edamından sonra hökumət terror təşkilatına qarşı koalisiyadakı iştirakını yenidən nəzərdən keçirdi.
Hibrid müharibənin çoxsəviyyəli təbiəti
Hibrid müharibənin çoxsəviyyəli strukturu həm dövlət, həm də qeyri-dövlət səviyyəsində özünü göstərir. Suriyada, Ukraynada və ya İraqda baş verən münaqişələr kimi qarşıdurmalarda bütün mövcud vasitələrdən - birbaşa hərbi toqquşmalardan kiber hücumlar və diplomatik manipulyasiyalara qədər istifadə olunur. İqtisadi sanksiyalar, təbliğat və diplomatik manevrlər hökumətlərin legitimliyini sarsıtmaq, siyasi qeyri-sabitlik yaratmaq və dövlətlərin iqtisadi və hərbi gücünü zəiflətmək məqsədinə xidmət edir.
Hibrid müharibə dövlət institutlarının və sabitliyin dağıdılması üçün bir çox faktorun birləşdirildiyi bir vasitədir, burada həm dövlət, həm də qeyri-dövlət subyektləri münaqişələrdə iştirak edir. Terror təşkilatları və cinayətkar qruplaşmalar bu prosesdə fəal iştirak edərək, regionda qeyri-sabitliyi daha da dərinləşdirir.
Hibrid təhdidlərə qarşı mübarizə
Hibrid təhdidlərə uğurla qarşı durmaq üçün diplomatik, informasiya, iqtisadi və hərbi tədbirləri özündə birləşdirən kompleks yanaşma tələb olunur. Strategiyanın mühüm aspektlərindən biri düşmən təbliğatına qarşı dura bilən güclü informasiya strukturlarının yaradılması və dəstəklənməsidir. Məsələn, RT telekanalı beynəlxalq arenada Rusiyanın mühüm alətinə çevrilərək, dünya hadisələrinə alternativ baxış təqdim edir və qlobal informasiya məkanında milli maraqları irəli sürür.
Lakin hibrid təhdidlərlə mübarizə aparmaq üçün yalnız informasiya resursları kifayət deyil. Dövlətlər kiber hücumlara və informasiya manipulyasiyalarına qarşı mübarizədə elmi tədqiqatlar və texnologiyaların inkişafını fəal şəkildə dəstəkləməlidir. Qlobal informasiya asılılığı şəraitində informasiya təhlükəsizliyini təmin etməyən dövlətlər suverenliklərini və müstəqilliklərini itirmək riski ilə üzləşirlər.
Yeni reallıq
Hibrid müharibə sadəcə yeni bir münaqişə növü deyil, bu, yeni bir reallıqdır. Burada əsas rol informasiya texnologiyaları və ictimai şüurun manipulyasiyasıdır. İnformasiya müharibəsi həm dövlət, həm də qeyri-dövlət oyunçularının əlində güclü vasitəyə çevrilir. Bu təhdidlərə qarşı mübarizə strateji çeviklik və hərbi, həm də qeyri-hərbi metodları özündə birləşdirən kompleks yanaşma tələb edir. Qloballaşmış dünyada informasiya təhlükəsizliyi və hibrid təhdidlərə davamlılıq dövlətlərin suverenliyini və müstəqilliyini qorumaq üçün həlledici amillərə çevrilir.