Trend -un Qüdsdəki xüsusi müxbiri Are Qut
Fransa prezidenti Nikolya Sarkozi Suriyaya dövlət rəhbəri qismində ilk rəsmi səfərini edib. 1999-cu ildə Sarkozi Neyii bələdiyyəsinin meri olanda bu Yaxın Şərq ölkəsində turist səfərində olub.
Suriya prezidenti Bəşər Əsədin, Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın və Qətərin əmiri şeyx Həməd binXəlifə Al Saninin iştirakı ilə dördtərəfli sammit Fransanın təşəbbüsü ilə sentyabrın 4-də Dəməşqdə Sarkozinin səfəri çərçivəsində keçirilib. Sammitin mövzusu Suriya və İsrail arasında birbaşa olmayan danışıqlar olub.
İsrailli icmalçı Tsvi Barelin fikrincə, bu sammitin təşkili və keçirilməsi Suriya rəhbərinin böyük uğurudur; Fransa hazırda Aİ-yə başçılıq edir, Qətər isə, İran Körfəzi ölkələrinin əməkdaşlığı üzrə Şuranın növbətçi sədridir. "Sarkozi və bin Xəlifə bu sammitdə təkcə öz dövlətlərini təmsil etmirlər. Əsəd bu yaxınlarda Dəməşqdə keçirilmiş Ərəb ölkələrinin sammitini Səudiyyə Ərəbistanı kralı və Misir prezidentinin boykot etməsi faktını nəzərə alaraq, ərəb dünyasındakı yüksək statusunu da nümayiş etdirə bilər", - Barel İsrailin"Ha-Aretz" qəzetinə səfərdən qabaq verdiyi müsahibəsində deyib.
Çox güman ki, Əsəd Amerikanın Dəməşqə elan etdiyi boykotun ləğv edilməsində Fransanın rolunu qeyd etməyə cəhd edərək, İsraillə birbaşa danışıqların Fransa-Türkiyə-Qətər vasitəçiliyi ilə keçirilməsi qərarına gəlsin. ABŞ - da seçkilərdən və hakimiyyət dəyişikliyindən sonra prosesə amerikalı nümayəndə də qoşulacaq. Qeyd etmək lazımdır ki, bu variantda İsrail, hətta Vaşinqton danışıqlarda iştirak etməkdən boyun qaçırsa belə, birbaşa danışıqdan imtina edə bilməz.
Yaxın Şərq sülh prosesinin Suriya amilinin başlıca məsələsi Colan yüksəkliklərinin taleyidir. Dəməşq Colanın bütünlüklə, hətta İsrailin içməli su çənlərinin yerləşdiyi Kineret gölünün sahilinədək qaytarılmasında təkid edir. Bu məsələdə fikir ayrılığı, 2000-ci ildə dondurulmuş sülh dialoqunun başlıca səbəbi hesab edilir. İsrail danışıqların yenidən başlanılması əvəzinə, uzun müddət Suriyadan İranla əməkdaşlığına son qoymağı, Livanın "Hizbullah"hərəkatını və Fələstinin müqavimət qüvvələrini dəstəkləməkdən imtina etməsini tələb edib.
Sarkozinin Dəməşqə hazırkı səfəri, üç il ərzində tam pozulmaq astanasında olan Fransa - Suriya münasibətlərin yeni dövrünün başlanğıcı olub. 2005-ci ildə Livanın keçmiş Baş naziri və Jak Şirakın şəxsi dostu Rafiq Həriri həlak olduqdan sonra, Fransa Livandakı ayrı-ayrı siyasi qüvvələrin ardınca Dəməşqi qətldə günahlandırıb və Suriya hakimiyyəti ilə əlaqələrdən imtina edib.
Suriya-Fransa münasibətlərində istiləşmə, 2008-ci ilin mayında Dohada Suriyanın dəstəyinə güvənən Livan müxalifətinin və qərbmeylli parlament çoxluğunun liderləri arasında barışıq razılaşması imzalandıqdan sonra baş verib. Razılaşma Livanda il yarım davam etmiş siyasi böhrana son qoydu. Ölkədə prezident seçildi, daha sonra isə, Milli Birlik hökuməti formalaşdı. Sarkozinin Dəməşqə səfərinin gedişində iki ölkə neft kəşfiyyatı, elektrik enerjisi və aviadaşımalar sahəsində əməkdaşlıq razılaşması imzalayacaq.
Fransa regionda yenidən aparıcı oyunçuya, Sarkozi isə, Suriyanın, necə deyərlər, təmiz adını qaytarması riskinə getsə də, dialoq və sabitlik tərəfdarına çevrilir. Fransa prezidenti Suriyadan İranın nüvə proqramından narahat olmağı və Tehranı bu proqramın hərbi versiyalarnıa aid konkret "sübutları" təqdim etməyə "inandırmaq" xahişini edib. Təbii, əvəzində Fransa heç nəyə söz verməyrək, Dəməşqə hələ demoktariya yolunda nailiyyətə nail olmalı olduğunu xatırladıb. Birləşmiş Ştatlar da oxşar şəkildə hərəkət edib. ABŞ Livanla diplomatik münasibətlərin bərpa edilməsi münasibətilə həmin gün axşam yalnız öz təbrikini göndərib.
Yaxın Şərqdə Sarkozi Paris üçün ənənəvi İsrail və ərəblər arasında tarazlıq xəttini axtarmaqda davam edir. Sonuncuların Fransa-Amerika yaxınlaşmasının Fransanın"ərəb siyasətini"dəfn edəcəyindən ehtiyat etmələri özünü doğrultmayıb. İsrailin təhlükəszliyinin müzakirə mövzusu olmadığını qeyd edən və fələstinlilərin güc tətbiq etmələrni pisləyən Sarkozi, İsrailin işğal olunmuş ərazilərdəki mövcud vəziyyətdən yararlanmaq siyasətinin perspektivsiz olduğunu bildirib. Fransa həmişə Livana xüsusi diqqət yetirib. Sarkozi Parisdə Livanın bütün siyasi qruplarının, o cümlədən İran meylli "Hizbullah" daxil olmaqla, nümayəndələrinin konfransını çağırdı və bu ənənəni qorudu. Qruplar arasındakı münasibətlər həmişə vətəndaş müharibəsi vəziyyətində balanslaşıb. Fransa prezidenti vəziyyətə yeni element daxil edib: ABŞ-la birlikdə Suriyanın Livandakı təsirini sıxışdırmaqla, o, Dəməşqə prezident Əsədlə dialoqun bərpası üçün elçisini göndərib. Bu təşəbbüsləri, "Suriya işi"nin öhdəliyi ilə bağlı məsələləri heç kəslə bölüşmək istəməyən İsrail və ABŞ kifayət qədər soyuq qarşılayıb. Kütləvi informasiya vasitələrinin şərhlərinə istinadən, fransızlara başa salıblar ki, onların bu istiqamətdə həddən ziyadə fəallığının perspektivi yoxdur, çünki İsrailin işğal etdiyi Colan yüksəkliklərinin taleyi heç də Parisin əlində deyil.
"ABŞ-dakı seçkilərdən sonra, Suriya-İsrail dialoqu bərpa ediləcək", - Trend -a əvvəllər İsrail xarici işlər nazirliyinin rəhbəri vəzifəsini tutan, indi isə Suriya-İsrail danışıqlarını lobbiləşdirən Alon Liel deyib. Lieldə bu fikir ABŞ-ın həm respublikaçılar, həm də demokratların nümayəndələri ilə görüşün gedişində yaranıb. Onun dediyinə görə, görüşlərdə Suriya ilə münasibətlərdə yeni perspektivlər açılıb. "ABŞ-dakı noyabr seçkilərində kimin qalib gələcəyinin əhəmiyyəti yoxdur. Qüds və Dəməşq arasında danışıqlar cari ilin sonunda başlayacaq", - Liel bildirib və onu da əlavə edib ki, Buş bu danışıqların fəal əleyhdarı olmasa da, Ağ Evin Dəməşqə münasibətdə hazırkı mövqeyi, dialoqun bərpasına mane olur. "Hazırkı vəziyyət, Suriya-İsrail sərhədinə və iki ölkə arasında olan gərginliyə dair söhbətlərlə kifayətlənmək imkanı vermir. Dəməşq "Hizbullah", HƏMAS və digər terror qrupları ilə münasibətlərinə, Suriyanın Livandakı roluna və onun İranla olan alyansına, beynəlxalq təcridin zəiflədilməsi və Amerika konsessiyalarını almaq imkanı kontekstində baxır", - doktor Liel güman edir.
"Dəməşqin HƏMAS-ın lideri Xalid Maşellə, "Hizbullah" və İranla qarşılıqlı münasibətlər problemi həll- edilməz olaraq qalıb və bu vəziyyəti dəyişmək lazım gələcək. İsrail Colan yüksəkliklərini Tehranın müttəfiqinə verməz", - hazırda Qüdsün Yəhudi Universitetində və Qersliyada Beynəlxalq İntizam Mərkəzində mühazirələr oxuyan doktor Liel hesab edir. Lielin fikrincə, suriyalıların başlıca məqsədi - beynəlxaıq təcridə son qoymaq və ABŞ-la ittifaq bağlamaqdan ibarətdir.
Qerseliya qlobal beynəlxalq tədqiqatlar Mərkəzinin (GLORIA) direktoru professor Barri Rubinin fikri bu optimist proqnoza əksdir. "Mən suriyalıların həqiqətən sülh istəmələrinə inanmıram və fikirləşmirəm ki, onlarla sülh müqaviləsi imzalansın.Əminəm ki, Suriyaya Colan yüksəklikləri heç də lazım deyil. Əksinə, Suriya onu alsa, bu indiki rejim üçün fəlakət olar", - professor Rubin qeyd edib. Rubinin fikrincə, Suriyaya Colan yüksəklikləri qaytarıldıqdan sonra, Əsədin rejimi qüvvələrin səfərbərliyi üçün Colan presedentindən istifadə edə bilməyəcək. "Onlara münaqişə lazımdır və onlar Colan kimi yaxşı bəhanədən əl çəkə bilmirlər. Suriyaya həqiqətdə Livan lazımdır. Colanın Dəməşq üçün dəyəri yoxdur, Livan isə, real qazanc və böyük qazanc mənbəyidir. Məhz buna görə Suriyanın başlıca əsası radikallıqdır və bu səbəbdən, mən Dəməşqlə sülh müqaviləsinin bağlanacağına qətiyyən inanmıram", - Rubin qeyd edib.
Suriya qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün İsraillə sülh danışıqlarına başlamağa vasitəçi qismində Ankaranı cəlb edib. Suriya dövlətinin lideri yaxın gələcəkdə israillilərlə mümkün birbaşa dialoqla bağlı bəyan edib (Corc Buşun səlahiyyətləribitdikdən sonra). Eyni zamanda, İsrailin qanunvericilik orqanında Colan yüksəkliklərinin Dəməşqə verilməsi ilə bağlı qanun layihəsinin hazırlanmasına başlanılıb.
Bununla belə, İranda Suriya prezidenti Əsdəin İsrailin ünvanına söylədiyi sülhpərvər bəyanata mənfi münasibət bildirilib. İran İslam Respubliaksının Ali Dini rəhbərinin müşaviri Hüseyn Şəriətmadari bu yaxınlarda "Əş-Şərq əl-Ausat"qəzetinə bildirib ki, "Suriya-İran münasibətləri Dəməşqin İsraili tanıyacağı və onunla sülh razılaşması imazalayacağı təqdirdə, köklü dəyişikliklərə uğrayacaq". İran İsrailin mövcudluq hüququnu qəbul etmir. "Biz Yaxın Şərqdə belə dövlət tanımırıq", - o qeyd edib.
Suriya isə, dünyaya yeni simasını, dialoqa və səmimiyyətə hazırlığını nümayiş etdirir. Əsədin bu yaxınlarda Parisə etdiyi səfər - son bir neçə ildə davam etmiş Suriyanın diplomatik təcridinin dəf edilməsində irəliləyişdir. 2005-ci ildə Livanın keçmiş Baş naziri Həririnin qətlindən sonra, dünya ictimaiyyətinin bir hissəsi Dəməşqi bu qətlin təşkilində günahlandırıb. Suriyanı açıq-aydın tənqid edən ABŞ və Dəməşqlə sıx əlaqələrinin olmasına baxmayaraq, Fransa olub. Suriyanı Livanın daxili işlərinə qarışmaqda və orada daxili münaqişələrin qızışdırılmasında da günahlandırıblar. Xüsusilə də söhbət bir neçə Qərb dövlətinin terrorçu təşkilat kimi tanıdığı "Hizbullah"ın Suriya tərəfindən dəstəklənməsindən gedib. Dəməşqi HƏMAS -ı dəstəklədiyinə görə də tənqid ediblər. Lakin mayda Livan siyasətçiləri prezidenti seçmək və bütün fikir ayrılıqlarını silah tətbiq etmədən həll etmək razılığına gəldikdən sonra, Qərbin, eləcə də bəzi ərəb ölkələrinin Dəməşqə münasibəti nəzərəçarpacaq qədər yumşalıb və Əsədin Parisə səfəri bunu birdəfəlik sübut edib və Suriyaya, təkcə Fransa ilə deyil, həm Avropa ölkələri, həm də Dəməşqi Tehranla çox sıx əlaqələrinin olmasına görə bağışlaya bilməyən ərəb dövlətləri ilə münasibətlərini yeni səviyyəyə çıxarmağa imkan verib. Suriya Əsədin timsalında son dövlər əldə etdiyi siyasi təcrid damğasından yaxa qurtara və böyük siyasətə qayıtmaq imkanı əldə edib. Sonradan nə baş verəcəyi həm Dəməşqdən, həm də Qərbdən asılıdır. Lakin Paris sammitindən sonra Suriya üçün oyunun qaydaları istər-istəməz dəyişib. Sarkozinin yüksək səviyyəli Dəməşq görüşündə iştirakı, dörd il bundan əvvəl həmin Fransa və ABŞ-ın təşəbbüsü ilə qəbul edilmiş BMT-nin 1559 saylı Bəyannaməsini qüvvədən saldı. Bu sənəddə Livan ərazisindən bütün xarici qoşunların çıxarılması və "Hizbullah"ın tərkisilah edilməsi tələbi göstərilib. Bu Bəyannamə Dəməşqdə qəzəbə səbəb olub. BMT-nin araşdırma sənədlərinə əsasən, bu, Bəyannamənin qəbuluna təkid edən Livanın keçmiş Baş naziri Həririnin aradan götürülməsində əsas amillərdən biri olub. Livanın ikinci vətəndaş müharibəsinə son qoyan BMT-nin 1701 Bəyannaməsi də 1559 saylı Bəyannaməyə əsaslanır. Lakin indi, Paris və Dəməşq arasında böyük barışıqdan sonra, çətin ki kimsə, 1701-ci Bəyannamənin həyata keçirilməsinə təkid etsin.