Bakı. Trend:
Co Baydenin beynəlxalq siyasəti ziddiyyətli qərarlar məcmusuna çevrilib və artıq hər kəsi yorub. İkiüzlülük siyasəti - İsrail kimi ölkələrə yumşaq yanaşma, Rusiya kimi dövlətlərə isə sərt mövqe - sabit strategiya qurmaqda acizliyini ortaya qoyub. Nəticədə, yenilik vəd edən siyasət, əslində, xaotik böhran idarəetməsinə çevrilib.
Bayden vəzifəyə başlayanda bu, yeni bir dövr kimi qəbul olunurdu. Trampın qarışıq prezidentliyindən sonra "yenidən qayıdan" Amerika demokratiya və qlobal nizamın flaqmanı kimi görünürdü. Bayden söz verirdi ki, Amerika pandemiyanın təsirlərindən dünyanı xilas edəcək, ittifaqları gücləndirəcək və qlobal liderlik nümayiş etdirəcək. Ancaq bu gün göründüyü kimi, onun rəhbərliyi daha çox gurultulu vədlər və zəif icralar dövrü kimi yadda qalır.
Bayden administrasiyasının beynəlxalq gündəliyi sanki fasiləsiz böhran reaksiyaları zəncirinə çevrilib. Ukrayna münaqişəsi, Yaxın Şərqdə gərginlik, Çinlə rəqabət – bunların hamısı ardıcıl bir strategiya yerinə, impulsiv qərarların nəticəsidir. Bu ziddiyyətlər Trampın qayıdışı fonunda daha da nəzərə çarpır, çünki onun yenidən Ağ Evə doğru irəliləməsi ehtimalları artır. Baydenin iddialı vədləri idarəetmə xaosu ilə əvəzlənib.
Dirçəliş, yoxsa xülya?
Çıxışlarında Bayden öz administrasiyasının uğurlarını vurğulayır: müttəfiqlərlə əlaqələrin gücləndirilməsi, Ukraynaya dəstəkdə aparıcı rol, Asiyada tərəfdaşlığın inkişafı. O, "İnflyasiyanın Azaldılması Aktı" kimi qanunların iqtisadi sabitliyin təminatı olduğunu iddia edir. Baydenin fikrincə, Amerika etibarlı tərəfdaş olaraq yenidən güclü mövqe qazanıb.
Amma real nəticələr nədir? Administrasiyası Ukraynaya yardımın gecikdirilməsi və yetərsizliyi ilə tənqid olunur. ABŞ müttəfiqləri daha qətiyyətli addımlar tələb edərkən, silah tədarükündə gecikmələr Kiyevi üstünlük qazanmadan güclərini tükətməyə məcbur edir. Trampın Ukraynaya skeptik yanaşması Kiyevi ərazi güzəştlərinə sövq edə bilər ki, bu da Qərbin prinsiplərinə ağır zərbə vuracaq.
Geosiyasi reallıqlar
Etiraf etmək lazımdır ki, bəzi sahələrdə Baydenin rəhbərliyi Amerikanın təsirini artırıb. Rusiya iqtisadiyyatı sanksiyalar altında zəifləyib, İranın mövqeyi sarsılıb, Amerika iqtisadiyyatı isə Avropadakı müttəfiqləri ilə müqayisədə dayanıqlılıq nümayiş etdirir. Lakin bu uğurlar Ukrayna münaqişəsinə qarşı qlobal cənub ölkələrinin artan bitərəfliyinin fonunda dəyərini itirir.
Baydenin problemi ondadır ki, gurultulu şüarlarla bəyan edilən siyasət real dünya çağırışlarına tab gətirə bilməyib. Amerika daha çox reaksiya verir, nəinki hərəkət edir, onun liderliyi isə suallar doğurur. Bu dövr, gurultulu vədlərin yalnız boş səsə çevrildiyi və müttəfiqlərin Vaşinqtona getdikcə daha çox təəccüblə baxdığı bir dövr kimi yadda qalacaq.
Trampın qayıdışı: nə olacaq?
Trampın yenidən hakimiyyətə gəlməsi Baydenin irsini kölgədə qoya bilər. Onun prezidentliyi tarixdə itirilmiş fürsətlər dövrü kimi qalmaq riski daşıyır. Qeyri-müəyyənliklə dolu dünya liderlərdən aydınlıq, ardıcıllıq və qətiyyət tələb edir. Bayden isə arxasında parçalanmış bir mənzərə qoyur: bir tərəfdə iqtisadi sabitlik və müəyyən geosiyasi uğurlar, digər tərəfdə isə böhran idarəetməsində bağışlanmaz səhvlər.
Baydenin əsas dərsi ondan ibarətdir ki, beynəlxalq arenada aydın strategiya və çeviklik olmadan hətta ən gurultulu vədlər boş sözlərə çevrilir.
Baydenin siyasi irsi yalnız Ukrayna və Əfqanıstan kimi əsas böhranlar kontekstində deyil, həm də onun administrasiyasının yüksək mənəvi prinsiplərə əsaslanan siyasət kimi bəyan edilən kursunun əslində kompromis, çatışmazlıq və itirilmiş imkanlar zənciri olduğunu göstərən nümunələrlə sərt tənqid olunur.
Ukrayna və Əfqanıstan: mübarizədən ətalətə doğru
ABŞ-ın Ukraynaya dəstək və Rusiyaya qarşı mübarizə aparmaq cəhdləri Əfqanıstandan qoşunların katastrofik çıxarılmasını tamamilə kölgədə qoydu. İki onillik ərzində dövlət quruculuğu və milyardlarla dollarlıq investisiyalarla sabitlik və demokratiya vəd edən ABŞ, ölkəni "Taliban"ın* ixtiyarına buraxaraq tərk etdi. Bu tələsik evakuasiya Amerikanın qlobal lider kimi nüfuzunu sarsıtmaqla yanaşı, Bayden administrasiyasının strateji uğursuzluğunun simvoluna çevrildi.
Mərkəzi Amerika və Afrika: məğlubiyyətlər seriyası
Baydenin siyasəti Amerika qitəsində də bir sıra çağırışlarla üzləşdi. Mərkəzi Amerikadan gələn miqrant axını humanitar və siyasi böhrana çevrildi və Vaşinqton bu vəziyyətlə mübarizəyə hazır olmadığını göstərdi. Eyni zamanda Çin, ABŞ-ın zəif strategiyasından istifadə edərək bölgədə təsirini sürətlə artıraraq ABŞ-ın yaratdığı boşluğu doldurdu.
Afrikada isə Bayden, Konqo Demokratik Respublikasının faydalı qazıntı yataqlarından Anqola limanlarına qədər dəmir yolu layihəsini elan etdi. Bu təşəbbüs potensialına baxmayaraq, Baydenin prezidentlik müddətinin son aylarında səsləndirildiyi üçün reallaşma ehtimalı sual altındadır.
Yaxın Şərq: insan hüquqları siyasətə qurban veriləndə
Baydenin Yaxın Şərq siyasəti xüsusilə ziddiyyətli qalır. O, vəzifəyə başlayarkən insan hüquqlarının prioritet olduğunu bəyan edərək, Amerikanın bu prinsiplərin pozulmasına göz yummayacağını vəd edirdi. Bu bəyanat Səudiyyə Ərəbistanının qəddar monarxiyasının simvoluna çevrilmiş jurnalist Camal Xaşuqcinin qətlindən sonra səslənmişdi. Lakin praqmatizm üstünlük təşkil etdi: Səudiyyə Ərəbistanı Vaşinqton üçün mühüm strateji tərəfdaş olaraq qaldı.
2023-cü ilin oktyabrında HƏMAS-ın İsrailin cənubuna hücumundan sonra Bayden administrasiyası HƏMAS-a və İrana qarşı hərbi əməliyyatları dəstəkləyərək İsrailə qəti dəstək verdi. Bu, hüquq müdafiəçiləri və Fələstin tərəfdarlarının kəskin tənqidinə səbəb oldu. Onlar ABŞ-ı Qəzzada dağıntılarda iştirakda ittiham edirlər.
Bayden və dövlət katibi Entoni Blinken mütəmadi olaraq İsrailin siyasətini dəstəklədiklərinə görə tənqidlərin hədəfinə çevrilirlər. ABŞ, Netanyahunun idarə etdiyi sağçı hökumətin humanitar yardımı məhdudlaşdırması və mülki əhaliyə zərbələrdən çəkindirmək çağırışlarına baxmayaraq, onun hərəkətlərini müdafiə etməyə davam edir.
Gurultulu bəyanatlar və xısın sövdələşmələr
Baydenin irsində ən ziddiyyətli məqam, əxlaqi bəyanatlarla real siyasət arasında balans yarada bilməməsidir. Administrasiya insan hüquqlarını prioritet kimi təqdim etsə də, strateji maraqlar naminə tez-tez kompromislərə gedir. Bayden bəzi ittifaqları gücləndirsə də, onun Əfqanıstan, Mərkəzi Amerika, Afrika və Yaxın Şərqdəki hərəkətləri tənqid olunur. Bu regionlar yerinə yetirilməmiş vədlər və itirilmiş imkanlar meydanına çevrilib, bu da onun siyasi irsinə mənfi təsir göstərir.
Bayden, prezidentliyə başlayarkən ABŞ-ın qlobal liderliyinin yeni mərhələsinin memarı kimi özünü təqdim edirdi. Bu liderlik liberal dəyərlərə, demokratiyaya və beynəlxalq qaydalara əsaslanmalı idi. Lakin bu gün onun xarici siyasəti seçicilik, ziddiyyətlər və təsirin itirilməsi ilə xarakterizə olunur ki, bunlar da onun prezidentliyinin simvoluna çevrilib.
Bayden administrasiyası Yaxın Şərqdəki mürəkkəb vasitəçilik missiyasını öz üzərinə götürərək, Qəzza münaqişəsini nizamlamağa və Livanda atəşkəs əldə etməyə çalışdı. ABŞ hərbçiləri İsrailə dəstək göstərir. "The Washington Post" analitiki David İqnatiusun sözlərinə görə, İsrail "Yaxın Şərqi yenidən qurur". Lakin bu cəhdlər Baydenə siyasi dividendlər gətirmir. İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu davamlı hərbi və siyasi dəstəyə görə minnətdarlıq etmək əvəzinə Baydeni tənqid hədəfinə çevirərək onu "siyasi yumruq topu"na çevirib.
İkiüzlülük və etimad böhranı
Qəzza müharibəsi Bayden administrasiyasının ciddi problemini üzə çıxardı: bəyanatları ilə real hərəkətləri arasındakı uyğunsuzluq. Ukrayna müharibəsi kontekstində "qaydalar əsasında nizamı" müdafiə etməyə çağıran Bayden, eyni zamanda, İsrailin bu qaydaları pozmasına göz yumur. ABŞ administrasiyası BMT Beynəlxalq Məhkəməsinin mexanizmlərini rədd edir və insan haqlarına əməl etməyi tələb edən öz qanunlarını görməzdən gəlir.
"Human Rights Watch" təşkilatının nümayəndəsi Sara Yager qeyd edir ki, Vaşinqtonun qaydaları seçici tətbiq etməsi onun qlobal təsirini sarsıdır. "ABŞ qaydalara məhəl qoymadıqda, diktatorlar və anti-liberal liderlər bu qaydaları pozmaq üçün artıq bəhanə axtarmır", – deyə o yazır. Bu cür hərəkətlər nəinki Amerikaya, hətta beynəlxalq nizam anlayışına belə inamı zəiflədir.
Baydenin səhvi
ABŞ daxilində Bayden siyasətinə reaksiya da qarışıqdır. "Foreign Policy" jurnalının baş redaktoru Ravi Aqraval qeyd edir ki, Bayden administrasiyası əsas bir səhvə yol verdi – mümkün qədər çox seçiciyə xoş gəlməyə çalışdı. Ağ Evin rəsmilərindən birinin sözlərinə görə, Bayden kursu öz prinsiplərinə deyil, populyarlığa və siyasi kompromislərə əsaslanırdı.
Ağ Ev Çinə qarşı rüsumları təsirsiz olduğunu bildiyi halda qüvvədə saxladı. Bayden ABŞ-da proteksionizmi gücləndirdi, onun faydalılığına inanmasa da, seçicilər arasında populyarlığını nəzərə aldı. İqlim haqqında qanun "İnflyasiyanın Azaldılması Aktı" adlandırıldı ki, iqtisadi təsirini vurğulasın. Lakin bu yanaşma, səmimiyyətdən uzaq və qorxuya əsaslandığı üçün əks təsir doğurdu. Hər kəsi razı salmaq cəhdi əksinə, əksəriyyətin məyusluğu ilə nəticələndi.
Baydenin təbliğ etdiyi liberal dəyərlərə şübhə, onun prezidentliyinin əsas nəticələrindən biri oldu. Qəzza müharibəsi və İsrailə münasibətdə ikili standartlar ABŞ-ın öz prinsiplərindən geri çəkildiyini təsdiqlədi. Bu, dünyadakı qeyri-demokratik rejimlərin cəzasız fəaliyyət göstərməsinə şərait yaratdı. Nəticədə, qlobal səviyyədə Amerikanın liderliyinə olan inam sarsıldı.
Baydenin xarici siyasəti, seçicilik, dəstəyin itirilməsi qorxusu və aydın strategiyanın olmamasının həm ölkə daxilində, həm də xaricdə etimadın itirilməsinə necə gətirib çıxardığını göstərir. Onun administrasiyası hər kəs üçün rahat olmaq istəyirdi, lakin nə müttəfiqlərin, nə də seçicilərin gözləntilərini doğrulda bildi. Bu irs ABŞ liderliyinin gələcəyi üçün çətin suallar qoyur: ABŞ itirilmiş mövqelərini bərpa edə və həm daxildə, həm də xaricdə inamı yenidən qazana biləcəkmi?