Azərbaycanın iqtisadi inkişafını stimullaşdıran bəzi tədbirlər haqqında

Ekspert Fərhad Əmirbəyov

2010-cu ildə Azərbaycanda neft hasilatının tam maksimumu qeydə alınmışdır - 50.8 mln. ton. 2011-ci ildən başlayaraq, neftdaşıyıcı qatların tükənməsi ilə bağlı hasilatın davamlı azalması izlənilir. Beləliklə, təsdiq etmək olar ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı yeni inkişaf dövrünə, xammal ixracından asılılıqdan tədricən xilas olma dövrünə daxil olub.

Hazırda Azərbaycanda neft hasilatı müvəqqəti olaraq sabitləşib və belə vəziyyət 2017-ci ilə qədər qalacaq (Standard&Poor's, RatingsDirect, "Азербайджанская Республика - кредитный рейтинг" 2014-cü il. s. 3), bundan sonra hasilat həcminin kəskin azalması proqnozlaşdırılır.

Artan maliyyə imkanlarından istifadə edərək, Azərbaycan hakimiyyəti əsas daxili investora çevrilib.

2007-ci ildən neft sektoru investisiyaların əsas resipiyenti (alıcısı) deyil. İqtisadiyyatın bu sektoruna yönəldilən investisiyalar, ilk növbədə, hasilatı və infrastrukturunu dəstəkləməyə çağırılıb. Həmin ildən investisiya mənbələrin keyfiyyət dəyişilikliyi baş verdi. Daxili mənbələr xariciləri investisiyaları, dövlət investisiyaları isə fərdi investisiyaları üstələməyə başladılar. 2007-ci ildən 2013-cü ilə qədər dövlət investisiyaları 27 dəfə, fərdi investisiyaları isə 3.7 dəfə artıb. Azərbaycan hakimiyyəti ölkədə əsas investordur. Bununla belə, dövlət büdcəsinin defisitini münasib səviyyədə saxlamaq oldu.

Makroiqtisadi siyasətdən danışaraq, bir qayda olaraq, fokusda olmalı olan dörd mövqeyi nəzərdə tuturlar: iqtisadi artım, məşqulluq, qiymətlərin sabitliyi və ödəmə balansın tarazlığı. Bununla belə, makroiqtisadi sabitliyi və inflyasiya ilə mübarizəni təmin etməyə nəzərdə tutulan monetar siyasətə həddindən artıq həvəsi iqtisadi inkişafı zəiflədə bilər və əhalinin məşqulluğunu aşağı sala bilər.Və, baxmayaraq ki, C.Tobin qeyd etdiyi kimi, "heç vaxt yaddan çıxartmaq lazım deyil ki, iqtisadi fəaliyyətinin ilk növbəli məsələsi individlər və cəmiyyət üçün dəyərli olan malların və xidmətlərin istehsalıdır. Maliyyə bazarları bu məqsədə nail olmaq üçün vasitədir, ancaq məqsədin özü deyil", maliyyə bazarının yüksək inkişaf səviyyəsi, məsələn, mərkəzi banka öz faiz tarifini istifadə etməyə imkan verir. İnkişaf etmiş milli maliyyə sistemi mövcud olduqda biznes subyektləri tez və xırda çatışmazlıqlarla, bir qayda olaraq, milli valyutada lazımı maliyyə ehtiyatlarının səfərbəyliyini həyata keçirə bilirlər, bu da onları valyuta risklərindən qoruyur. Öz növbəsində, hakimiyyətin cari defisiti maliyyələşdirmək imkanı var.

Yadda saxlayaraq ki, makroiqtisadi qeyri-stabillik inkişafı zəiflədə bilər, makroiqtisadi sabitlik isə inflyasiyanın yatırılmasına yönəlməyib, maliyyə bazarların mövcudluğun vacibliyi danılmazdır. Etibarlı və səmərəli maliyyə sistemi yalnız iqtisadi artımı dəstəkləmir, o, bu da çox vacibdir, onu stimullaşdıra bilir.

İqtisadiyyatın dollarlaşma səviyyəsi nə qədər yüksək olsa, Mərkəzi Bankın pul dövriyyəsi strukturuna təsir etmək imkanı o qədər azdır, çünki milli iqtisadiyyatda dövr edən xarici valyuta mili nizamlayıcıların təsirinə düşmür. Xarici valyutalar, hətta buna olan formal xarakterli qadağa ilə, faktiki olaraq milli ödəniş vasitəsi rolunu yerinə yetirən zaman, pul dövriyyəsinin dollarlaşma səviyyəsi daxili maliyyə bazarının inkişaf edilməməsi haqqında və yüksək suveren risklərdən danışır.

10 il ərzində Azərbaycanın ÜDM 8.9 dəfə artıb, bununla belə Azərbaycanın Mərkəzi Bankı (AMB) pul kütləsini 34 dəfə artırıb. Bu yalnız iqtisadi artımı dəstəkləmə deyil, həmçinin əhəmiyyətli dərəcədə onu stimullaşdırmağa imkan verdi, xüsusi ilə 2008-ci ildə deflyasion şok və 2011-ci ildən başlayaraq, neft sektorunun zəifləməsi zamanı. Bəzi əyanilik üçün müxtəlif ölkələrdə bəzi göstəricilər üzrə müqayisəli verilənlər göstərilən 1 cədvələ baxmaq faydalı olar.

Cədvəl 1. Müxtəlif ölkələrdə pul dövriyyəsinin əsas göstəriciləri, 2014-cü il.

Mənbə: dünya ölkələrin mərkəzi banklarının saytları

Maliyyə bazarı iqtisadi artıma onunla təsir edir ki,o investorları investisiya qoyma imkanları haqqında məlumatlandırır və kapitalın paylanmasına kömək edir, investisiyaların vəziyyətinin monitorinqini və təhlilini aparmağa imkan verir və korporativ idarəetmənin keyfiyyətinə təsir edir, diversifikasiyanı və risklərin idarəetməsini asanlaşdırır və həmçinin əmanətləri səfərbər etməyə və onları investisiyalara dəyişməyə imkan verir.

Buna baxmayaraq, inkişaf edən ölkələr üçün maliyyə bazarının iqtisadi artımın sürətinə təsiri birmənalı deyil və müsbət təsirinin inandırıcı təsdiqi yoxdur. Maliyyə bazarının liberallaşması ilə xarici investisiyaların artımı ilə əlaqə zəifdir və zamanla sönmək tendensiyasına malik olaraq, zamanda davamsızdır.Tələbat uçuculuğunun gəlirlər uçuculuğuna nisbəti, iqtisadiyyatın liberralaşmasını aparmayan inkişaf etmiş və inkişaf edən ölkələr üçün dəyişməz qalıb. Bu nəticə maliyyə inteqrasiyası həmişə rifah olduğu haqqında və iqtisadiyyata sabitləşmə təsir göstərdiyi haqqında əfsanıni təkzib edir. Tədqiqatlar göstərir ki, inkişaf edən ölkələr üçün öz vəsaitləri hesabına investisiyaların maliyyələşdirilməsi 1990-cı illər ərzində sabit qalmışdır, 90% səviyyəsində və həmçinin,bu da çox vacibdir, iqtisadiyyatları öz vəsaitləri hesabına inkişaf edən ölkələr başqa ölkələrdən tez inkişaf edirdilər. Beləliklə, bu nəticəyə gəlmək olar ki, əgər maliyyə bazarı bazar iqtisadiyyatının formalaşmış institutlarına əsaslanmırsa, o zaman maliyyə liberallaşması vaxtından əvvəl olur və iqtisadiyyata müsbət effekt vermir.

Azərbaycanın maliyyə bazarının strukturunu araşdıraq. 2015-ci ilin yanvar ayına olan vəziyyətə görə,o aşağıdakı seqmentlərlə təqdim edilib. İlk əvvəl-bu valyuta bazarıdır, sonra bu Azərbaycanın mərkəzi bankının istiqrazları ilə repo əməliyyatların bazarıdır, korporativ istiqrazlar bazarı.Səhmlər bazarı hələ də formalaşma vəziyyətindədir və satılma və kapitallaşma kimi vacib göstəricilərin hesablanması mümkün deyil.

Diaqramma 1. 2014-cü ilə Azərbaycann maliyyə bazarının strukturu, mln. manat

Mənbə: Azərbaycanın MBA, Azərbaycanın Qiymətli Kağiızlar Dövlət Komitəsi

1 diaqrammasından göründüyü kimi, ölkənin maliyyə bazarının böyük hissəsini valyuta seqmenti tutur. Deriavtivlərin daxili bazarı mövcud deyil, pul bazarının payı isə maliyyə bazarının digər sektorları ilə müqayisədə qeyri-proporsional surətdə kiçikdir.

Xarici ticarət üzrə məlumatları nəzərə almaqla, Azərbaycan ekstrapolyasiya modeli kimi son 4 ilin davamlı tendensiya çərçivəsində onun sonrakı inkişafının çox sadə və kiçik modelini seçdi (cədvəl 1). Model qurulan zaman sərhəd şəraiti neft hasilatının müntəzəm azalması və bu malın qiymətinin sabitliyi haqqında fərziyyə olub. Model göstərir ki, təxminən 2021-ci ildə, yəni atrıq 6 ildən sonra, satış saldosu sıfıra bərabər olacaq. Lakin təxminən son 12 il ərzində müşahidə etdiyimiz neftin qiymətinin faciəli şəkildə düşməsini nəzərə alsaq, bu perspektiv daha da yaxın olur.

Cədvəl 1. Azərbaycanın xarici ticarətin dəyişmə dinamikasının modeli .

AR xarici ticarət dövriyyəsi ixrac idxal

Mənim fikrimcə, ölkə iqtisadiyyatına edilən investisiya səmərəliliyinin təhlili araşdırmaların çox əhəmiyyətli fənni ola bilərdi.

Aydındır ki, 2015-ci ilin fevral ayında baş vermiş devalvasiyanın səbəblərindən biri odur ki, iqtisadiyyatın qeyri-neft sahələri dövlət büdcəsi üçün çıxan neft gəlirlərini ödəyə bilmədilər. Bu da ölkə iqtisadiyyatına qoyulan investisiyaların auditini aparmaq zəruriyyəti haqqında deyir.

Diaqramma 2. Azərbaycanda 2014-cü ildə sənaye istehsalının sahə strukturu

Mənbə: AR dövlət statistika komitəsi

Diaqramm 2 sənayedə yaranan strukturun qənnaslığı, xammaldan başqa, daxili tələbat üçün və xarici bazarlar üçün lazımı ticarət kütləsini yaratmağa imkan vermədiyini çox gözəl göstərir. Bu aşağı gəlirliyə, istehsalat aparatının zəifləməsinə gətirir və həmçinin texnoloji və institusional cəhətdən geri qalan sənayenin qeyri-xammal sahələrini möhkəmləndirə bilər.

Mən öz məqaləmin sonunda bunun haqqında bəzi mülahizələrimlə bölüşmək istərdim.

İqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun artımı üçün investisiyalar səmərəli olmalıdır. Bunun üçün nə tələb edilir?

1. Biznes və hakimiyyət arasında partnyor münasibətləri tələb edilir, yəni iqtisadiyyatın institutlaşmasının inkişafı.

2. Milli iqtisadiyyatı pul ilə doyuzdurmaq, iqtisadiyyatın pul ilə doyma səviyyəsini DVM 60% qədər çatdırmaq lazımdır. 01.01.2015-ci il tarixinə pullaşma 29,6 % təşkil etdi.

3. Tədricən, lakin durmadan, iqtisadiyyatın dollardan azad edilməsi. Manat və xarici valyutada verilən kreditlərin strukturuna əsasən, azərbaycan iqtisadiyyatının dollarlaşma səviyyəsi 2003-cü ildən 2013-cü ilə 2 dəfə azalıb- 66%-dən 33%-ə qədər. Buna baxmayaraq, dollarlaşma səviyyəsi hələ də çox yüksək olaraq qalır. 2015-ci ilin 1 yanvar tarixinə o 44% təşkil edirdi.

4. Azərbaycan Mərkəzi Bankının valyuta əməliyyatlarının 2011-ci ildə Bloombergə keçirilməsi haqqında qərarını uğursuz bir eksperiment hesab etmək. Maliyyə bazarının bütün seqmentləri üzrə maliyyə alətlərinin hamısını vahid milli birjada toplamaq.

5. Mərkəzi Bank banklararası kredit bazarının formalaşması üçün təxirəsalınmaz tədbirlər görməlidir. Ancaq bundan sonra bank sisteminin yenidən maliyyələşdirmə mexanizmini tətbiq etmək olar. Bir faktı da etiraf etmək lazımdır ki, Azərbaycanın bank sistemi artıq neçə ildir ki, özündə iqtisadi riskləri daha toplamaq iqtidarında deyil. AMB bu riskləri prosedur şəffaf əsas üzrə bölməlidir.

6. Nə vaxtsa ölkəyə gələcək və bizim əvəzimizə problemləri həll edəcək xarici investorlara daha güvənməmək. Azərbaycanda bizneslə məşqul olmaq istəyən Azərbaycanın istənilən vətəndaşı üçün manatla verilən krediti əlçatan etmək məqsədi ilə yenidən maliyyələşdirmə mexanizmlə bərabər emissiya mexanizmindən də istifadə etmək.

Bu və həmçinin bir sıra digər tədbirlər iqtisadiyyata investisiya manat ehtiyatlarını verməyə, faiz dərəcələrini azaltmağa imkan verəcəklər. Pul kütləsinin manatın kursuna təzyiq göstərməməsi üçün isə ölkəyə və daxili valyuta bazarına spekulyativ kapitalın axınını məhdudlaşdıran tənzimləyici tədbirləri tətbiq etmək.