Azərbaycan, Bakı, 20 oktyabr/ Trend /
Fransanın Paris - Dofin Universitetinin iqtisadiyyat professoru, "Mon Pelerin" cəmiyyətinin keçmiş prezidenti Paskal Salin, xüsusi olaraq Trend üçün
Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və Dünya Bankı (DB) restrukturizasiya edilməməlidir - onların rolu zəiflədilməlidir. Maliyyə böhranı ilə əlaqədar, hazırda BVF-in restrukturizasiyası və rolunun gücləndirilməsinə dair çağırışlar tez-tez eşidilməyə başlayıb. Bir çox insanlar iddia edirlər ki, beynəlxalq əməkdaşlığın və maliyyə institutlarının tənzimlənməsinin genişləndirilməsinə zərurət var.
Onlar hesab edirlər ki, maliyyə böhranı bazarın özünütənzimləmə iqtidarında olmadığını nümayiş etdirib və bununla əlaqədar hökumətlər maliyyə sektorunun sabitləşməsinə görə məsuliyyət daşımalıdırlar; onlar hesab edirlər ki, böhran dünya böhranına çevrildikcə, ona beynəlxalq cavab verilməlidir. Bəzi insanlar hətta BVF-nin dünya mərkəzi bankına transformasiyasını arzulayırlar. Bu baxışlar bir səbəbdən düzgün deyil: hazırki böhranın əsasında, əsas etibarilə, pul hakimiyyəti, daha dəqiq desək, ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin (FES) hakimiyyəti ilə əlaqədar yaranmış qeyri - sabitlik dayanır.
Bu sikkə hakimiyyətləri iqtisadiyyatın stimullaşdırılması adı altında ekspansionist pul - kredit siyasətinə başlayıblar: 2003-cü ildə faiz dərəcəsi 2000 - ci ildəki 6,5 faizdən 1 faizədək endirildi (sonradan tədricən 2006-cı ildə 4,5 faizədək qaldırıldı). Aşağı faiz dərəcələri dövrü ərzində dünya likvidliklə hədsiz zəngin idi, banklar isə, özlərinin kreditlərini uzatmaq və mənfəət əldə etmək üçün gözəl imkanlar tapmışdılar. Problemlər yarandığı halda, dövlətin onları xilas edəcəyini güman edə bildikləri üçün, onlar bu şəkildə hərəkət etməyə daha çox meylli idilər (hazırda bu, qismən baş verir).
Bu arada Amerika hökuməti maliyyə institutlarını, xüsusilə də daşınmaz əmlak obyektlərinin maliyyələşdirilməsində üzərilərinə daha çox risk götürməyə təhrikə yönəlmiş siyasət hazırladı. Maliyyə böhranının real səbəbi budur: maliyyə problemlərinin kökündə ABŞ-ın pul-kredit siyasətinin inanılmaz dərəcədə qeyri-sabitliyi dayanır. Çox sayda iştirakçıların olduğu baxzarda firma və ya bankın buraxdığı səhvin miqyası məhdud olur. Lakin böyük hökumət böyük səhvlər edir və hökumət nə qədər böyükdürsə, səhvlər də o qədər böyük ola bilər. Bizim bütün dünya üçün hazırlanmış və ya ən azı BVF-nin koordinasiya etdiyi pul - kredit siyasətimiz olsaydı, yenə də ən pis dünya qeyri-sabitliyinə malik olmamız riski olardı.
Bundan əlavə, BVF və DB ölkələrə ödəmə balansı probleminin həlli və ya onların artımın stimullaşdırılması üçün xarici maliyyələşdirməyə ehtiyaclarının olması adı altında vəsait ayırırlar. Lakin dünya maliyyə vəsaitləri məhduddur. Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankının yaydığı vəsaitlər daha digər cavabdeh şəxslərin istifadəsinə açıq deyil.
Maliyyə böhranının həqiqətən baş verməsi - daha doğrusu, onun əsas etibarilə dövlət hakimiyyətləri tərəfindən yaradılması faktını və pul - kredit siyasətinin inanılmaz dərəcədə qeyri -sabitliyini nəzərə almaqla, G8 - in maliyyə böhranını sağaldacağını gözləmək piromanyakın yanğını söndürmək xahişi kimi görünür. Dövlət qulluqçularının buraxdığı səhvlər böyük miqyaslı səhvlərdir və elə görünür ki, hökumətlər bu nəhəng problemlərin həlli üçün zəruri vəsaitləri olan yeganə təsisatlardır. Məsələn, onlar banklar üçün kreditlərə zəmanət sistemini çox tez təşkil edə bilərlər (ola bilsin, çox sadə ekspansionist pul - kredit siyasəti üsulundan istifadə etməklə!).
Etiraf etməliyəm ki, iqtisadi vəziyyət və mövcud institusional mexanizmləri nəzərə almaqla, hökumət və mərkəzi banklar kredit sisteminə etibarın qaytarılmasında müəyyən rol oynaya bilərlər. Lakin yaxşı olardı ki, kreditlərə zəmanət sistemi banklar tərəfindən təşkil olunsun. Bu, onların qarşılıqlı nəzarət sistemini təşkil edəcəkləri deməkdir. Şübhəsiz ki, mərkəzi banklar və hökumət daimi "sonuncu instansiya kreditor" rolunu oynayacaqlarını vəd etməsəydilər, onlar bunu keçmişdə edə bilərdilər.
Əslində, hökumət nə edə bilər? O, insanları qanuni əmlaklarından məhrum etmək məqsədilə vergiləri necə artırmağı, yeni qaydaları necə fikirləşməyi və ya böyük miqdarda pul yaratmağı çox yaxşı bilir. Lakin bu bizə lazım deyil. G8 - in müdaxiləsi risk doğura bilər: çox sayda maliyyə təsisatı milliləşdiriləcək, həmçinin daha çox qayda tətbiq olunacaq. Bəzi maliyyə institutlarının saxlanılması və ya iqtisadiyyatı stimullaşdırmağa cəhd edərkən böyük miqdarda pulun buraxılacağı və bununla da pul və kreditlərin yeni artım silsiləsinə (xəyali) başlamaq riski var. Bu, qısmüddətli perspektivdə maliyyə böhranının ən azı qismən həll olunması təəssüratını oyada bilər. Lakin uzunmüddətli perspektivdə maliyyə bazarına özünün sabitləşdirici rolunu və dünyada iqtisadi artımın maliyyə mənbəyi rolunu oynamağa imkan verməmək riski mövcuddur.
Maliyyə böhranının həlli üçün aşağıdakılar lazımdır:
- sabitliyi pozan pul - kredit siyasətindən qaçmaq (mərkəzi bankların likvidlik yaratmasının qarşısını almaq lazımdır);
- insanlar üçün xüsusilə də səhmdar kapitalı şəklində çoxlu əmanət toplamaq imkanı vermək. Səhmdar məsuliyyət daşıyır. Belə ki, o öz qərarlarının nəticələrinə görə cavab verəcəyini bilir. Dövlət hakimiyyəti isə, sözsüz ki, daha məsuliyyətsizdir: o, özünün pis qərarlarından zərər çəkmir (bu FES, onun keçmiş prezident və əməkdaşlarının keçmişdə qəbul etdikləri pis qərarlardan əziyyət çəkməməsi misalında görünür).
İnsanlar üçün əmanət toplamaq imkanı yaratmaq öz növbəsində vergi siyasətini nəzərdə tutur - əksər ölkələrdə mövcud olan vergi siyasəti ilə müqayisədə, əmanətlər və kapital yığımına daha az düşmən münasibət bəsləyən vergi siyasəti. Əslində, bizim dövrümüzün böyük iqtisadi problemləri sikkə hakimiyyətlərinin heç nədən kredit yaratmaq hüququndan irəli gəlir (sadəcə, pul yaratmaq yolu ilə). Bunun nəticəsində, bütün dünyada kapital yatırımlarının böyük hissəsi xəyallar hesabına maliyyələşdirilir.
Xəyal isə, çox çəkə bilməz. O, böhranla sona çatır. Uzunmüddətli həll süni şəkildə pul yaradılmasına söykənən kreditləşdirmə deyil, könüllü yığımlar, xüsusilə də səhmdar kapitalı hesabına maliyyələşdirmədir.