Arye Qut, Trend -un Qüdsdəki xüsusi müxbiri
Bir neçə gün əvvəl Fələstin Muxtariyyətinin (FM) sədri Mahmud Abbas ABŞ - ın yeni seçilmiş prezidenti Barak Obamanı Səudiyyə sülh təşəbbüsünü siyasət üçün əsas kimi götürməyə çağırıb. Qeyd etmək lazımdır ki, Barak Obamanın ABŞ prezidenti seçilməsi dünyanın heç bir regionunda Yaxın Şərqdəki kimi müsbət qarşılanmayıb. ABŞ - ın yeni seçilmiş prezidentinə yaxın mənbələr iddia edirlər ki, Barak Obama 2002 - ci ilin "Səudiyyə təşəbbüsü"nə əsaslanmış ərəb - İsrail münaqişəsinin şöhrətpərəst dinc nizamlanması planını həyata keçirməyə can atır. Plana əsasən, Fələstini 1948 - ci ildə tərk etmiş (İsrail dövləti yarandıqdan və müstəqillik uğrunda mübarizədən sonra) ərəb qaçqınlar qayıtmalarına zəmanət verilmiş hüquq almasalar da, İsrail Colan yüksəkliklərini Suriyaya qaytarmalı və Şərqi Qüdsün Fələstinin ərəb dövlətinin paytaxtı olmasına razılaşmalıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, bir müddət əvvəl BMT-də "Dinlər və sivilizasiyaların dialoqu" beynəlxalq konfransın iştirakçıları qarşısında çıxış edən İsrail prezidenti Şimon Peres bəyan edib ki, İsrail Səudiyyə təşəbbüsü qəbul etməyə və dinc nizamlamaya görə, son dərəcə ağrılı güzəştlər bahasına ödəməyə hazırdır. "Biz keçmişi dəyişə bilməsək də, gələcəyimizi formalaşdıra bilərik. Bu, bu gün ərəb sülh təşəbbüsünə çevrilmiş Səudiyyə təklifi fonunda, daha çox yerinə yetirilə bilən görünür. Təşəbbüs insanlara ümid verir və xalqlara əminlik gətirir. Dünyanı dəyişmək üçün özümüzü dəyişməliyik", - İsrail prezidenti bəyan edib. Ərəb sülh təşəbbüsünü müsbət qiymətləndirən İsrail siyasətinin patriarxı qeyd edib ki, saziş yalnız sadə təkliflə əldə edilə bilməz. "Biz ərəb sülh təşəbbüsünün bütün bəndlərini qəbul edə bilmərik. Belə ki, regionda bəzi ölkələrin sülhü qəbul etmədikləri vaxtda, bütün tələbləri cavablandırmaq çətindir", - İsrail prezidenti vurğulayıb. Peresin rəyinə görə, HƏMAS güzəşti rədd edir, raketləri İsrailin mülki obyektlərinə tuşlayır. "Biz dinc münasibətlər qurulması əvəzinə, ərazi güzəştlərini başa düşə bilsək də, raket atəşləri əvəzinə torpağı qəbul etməyəcəyik", - Peres bəyan edib. Peresin sözlərinə görə, ərəb sülh təşəbbüsü yalnız Yaxın Şərqdə hərtərəfli sülhün lehinə çıxış edir. "Bu, ərəb ölkələrinin strateji seçimi, həm də İsrailin strategiyasıdır", - İsrail prezidenti vurğulayıb. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Səudiyyə təşəbbüsünün əsas müsbət xüsusiyyəti ərəb ölkələrinin ilk dəfə olaraq İsrail dövlətini tanımağa hazır olmalarıdır. Təşəbbüsün mahiyyəti isə təkliflərdir ki, İsrail onların əsasında qalan ərəb dövlətləri ilə - Suriya, Livan, Səudiyyə Ərəbistanı, Yəmən, Mərakeşlə sülh müqaviləsi imzalaya bilər. Səudiyyə Ərəbistanının motivləri kifayət qədər sadədir: planı həyata keçirərsə, bu, ərəb dünyasında onun nüfuzunu xeyli artıracaq. Səudiyyə hakimiyyəti isə, ərəb dünyasının lideri olmaq arzusundadır.
İsrailin sol düşərgəsi (sol radikal MERETS müxalifət bloku və Əmək partiyasında "yeni solların" fraksiyası) üçün Səudiyyə planı -israillilərin gözündə etibardan düşmüş layihələri - "Oslo prosesindən" "Cenevrə təşəbbüsünədək" layihələrini əvəzləyəcək çoxdan gözlənilən "xilas dairəsidir". Adları çəkilən layihələrin uğursuzluğa düçar olması sol partiyaları yaxın perspektivdə ölkədə bütün hakimiyyəti qaytarmaq ümidindən məhrum edir. Bununla əlaqədar olaraq, solların rəyinə görə, səudilərin planını dərhal qəbul etmək, danışıqları isə, yalnız onun realizəsinin texniki təfərrüatları üzrə aparmaq lazımdır.
Sağ düşərgənin nümayəndələri hesab edirlər ki, prinsip etibarilə, burada müzakirə ediləsi bir şey yoxdur. Belə ki, Səudiyyə təşəbbüsü - ərəb dünyasının son altmış il ərzində güclə nail ola bilmədiyi məqsədinə - İsraili xarici təzyiqə müqavimət göstərə bilməyəcək səviyyəyədək zəiflətmək məqsədinə diplomatik vasitələrlə nail olmaq üçün etdiyi daha bir cəhddir. Bununla belə, parlament müxalifətinin lideri və "Likud"un sədri Binyamin Netanyahunun rəyini ümumiləşdirdiyi mülayim - sağ düşərgənin bir hissəsi də güman edir ki, Təl - Əviv ərəbələrin İsrailin mövcudluğunu tanımağa hazır olmasından istifadə etməli və gələcək həllin şərtlərini müzakirə etməlidir. Lakin, İsraillə sülh Fələstin probleminin nizamlanmasının şərti kimi, ərəblərə İsraildən daha çox lazımdırsa, danışıqlar başlayanadək, Səudiyyə təkliflərinə düzəlişlər edilməsinə nail ola bilər. İsrailin sağ düşərgəsi nümayəndələrinin rəyinə görə, "sonda Səudiyyə ərəbləri birdən - birə ona görə "səmərəli" olublar ki, İran tərəfdən strateji və geosiyasi təhdidi hiss ediblər".
Qüdsdə, ABŞ - ın Yaxın Şərqdəki gələcək siyasətinin təhlili üçün Zbiqnev Bjezinski (prezident Karterin milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri olub) və Brent Skoukroft (böyük Corc Buş və Cerald R.Fordun administrasiyalarında eyni vəzifəni tutub) tərəfindən ötən cümə "Washington Post"-da dərc edilmiş memorandumu nəzərə almağı vacib hesab edirlər. Müşavirlər Obamaya vaxt itirməməyi və prezidentliyinin ilk 6 -12 ayında "Səudiyyə təşəbbüsü"nə maksimal dəstək göstərməyi tövsiyə edirlər. Memorandumda gələcək prezidentə Yaxın Şərq nizamlaması probleminə yüksək diqqət ayırmaq məsləhət görülür. Çox ehtimal ki, Obamanın götürəcəyi dörd əsas bənd aşağıdakılardır: kiçik düzəlişlərlə 1967- ci ilin sərhədlərinə qayıtma; qayıtmaq hüququna əvəz kimi, fələstinli qaçqınlara təzminat ödənilməsi; Qüds - iki dövlətin paytaxtları üçün "ümumi evdir"; gələcək Fələstin dövlətinin demilitarizasiyası.
İyulda İsrailə səfəri zamanı Obama vertolyotla İudeya və Samariyanın üzərindən uçub. Onu müşayiət edən müdafiə naziri Ehud Barak və xarici işlər naziri Tsipi Livni gələcək ABŞ prezidentinə İsrail və Fələstin dövləti arasında sərhədlərin necə keçə biləcəyini göstəriblər. Bu səfər özünün müstəsnalığı ilə fərqlənib. Əvvəla, o, Amerika - İsrail qarşılıqlı münasibətlərinin xüsusi xarakterini vurğulayırdı: o zaman yalnız ABŞ prezidentliyinə namizəd yəhudi dövlətinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə dair öhdəliklərlə açıq çıxış edib: "Mən ABŞ və İsrail arasında yaranmış xüsusi münasibətləri möhkəmləndirmək üçün buradayam. ... İsrailin təhlükəsizliyi mənim vəzifələrimdən biridir. Ümid edirəm, bir senator, ya da prezident kimi bunun öhdəsindən bacarıqla gələcəyəm", - Obama bildirib. İkincisi, xristianlığa etiqad göstərən Obamanın müsəlman köklərinin olması faktı səfəri çox maraqlı edirdi.
Bu, xüsusilə də Obamanın Tehran və Vaşinqton arasında birbaşa dialoqun qurulmasının zəruri olması bəyanatları fonunda, israilliləri, eləcə də, ABŞ - dakı yəhudi seçiciləri ehtiyatlandırırdı. Tehran və Vaşinqton arasında dialoq perspektivi də İsraili qorxudur. Eyni zamanda, müsəlman ölkələrində və islama etiqad göstərən amerikalılar arasında Obamanın mənşəyi, əksinə, seçkilərdə müsbət rol oynaya bilərdi. Bununla əlaqədar olaraq, Obamanın vəzifəsi yalnız özünün xarici siyasət və təhlükəsizlik məsələlərindən baş çıxarmaq bacarığını göstərmək deyil, həm də eyni zamanda müsəlmanların rzğbətini itirməyərək, yəhudi lobbisini cəlb etməyə çalışmaq idi. ABŞ - ın yeni seçilmiş prezidentinin müsəlman köklərini nəzərə alaraq, bu baıxmdan, ərəb dünyasının əksər ölkələri ilə münaqişə vəziyyətində olan İsraildə ABŞ prezidentliyinə belə namizədi açıq bədbinliklə qarşılayırdılar.
İyunun 4 - də AIPAC-ın konfransında (ABŞ - dakı İsrail lobbisi) çıxış edən Barak Obama bütün siyasi karyerası dövründə ən İsrailyönlü nitqini səsləndirib: "Mən, prezident olaraq, yaxın 10 ildə İsrailə 30 mlrd. dollarlıq dəstək təqdim edən Anlaşma Memorandumunu yerinə yetirəcəyəm. Bu, digər ölkənin heç bir zaman almayacağı, İsrailin təhlükəsizliyinə sərmayələrdir. Biz NATO ilə eyni prinsip üzrə müttəfiqimiz İsrailə hərbi avadanlıq ixrac etməliyik", - sürəkli alqışların səsini batırmağa çalışan Obama bəyan edib. O, toplaşanları inandırıb ki, HƏMAS Israilin mövcudluq hüququnu tanımayana və zorakılığı kəsməyənədək, hərəkatla danışıqlar masası arxasına əyləşməyəcək.
Obama və onun xarici siyasət müşavirlərinin belə fikirləri və ümumiyyətlə, Yaxın Şərq problemlərinin onların proqramında nə dərəcədə mərkəzi yer tutmasını söyləmək çətindir. Lakin, Barak Obamanın "yeni dünya nizamı" qurmaq üçün Yaxın Şərqdə müharibəyə başlamaq istəməməsi, onun hakimiyyətinin İsrail üçün daha çox xeyirli olacağına dəlalət edir. Obama İsrail - Fələstin problemini prioritet hesab edir və tezliklə onun həlli üzərində işə başlamaq niyyətindədir.
ABŞ - ın yeni seçilmiş prezidentinin "ciddi" öhdəlikləri, onun dərhal vacib beynəlxalq konfransın keçirilməsinə başlayacağı demək deyil. Şübhə etmirəm ki, böyük sayda digər prioritet problemlər onun diqqətini tələb etdiyi vaxtda, o, Yaxın Şərq dinc nizamlama prosesinə xeyli siyasi kapital və vaxt sərf etmək istəməyəcək.Buna baxmayaraq, İsrail -Fələstin problemini uzun müddətə təxirə salmaq düzgün olmazdı. Məsələ onda deyil ki, o, Yaxın Şərqdə bütün digər məsələlərin nizamlanması üçün əsasdır. Məsələ ondadır ki, hazırki məqamda nisbətən sakit vəziyyət təhlükəli, qeyri - sabit və faciəvidir. Bu problemi proqnozlaşdırsaq, o zaman hər şey sakitdir - o, mütləq, ən əlverişsiz vaxtda partlayaraq, gündəliyə qayıdacaq.