Fikrət Yusifov
"Ekonomiks" Beynəlxalq İqtisadi Araşdırmalar Birliyinin sədri,
Iqtisad elmləri doktoru, professor
Neftin qiymətlərinin dünya bazarlarında iki dəfədən çox aşağı düşməsi səbəbindən gəlirlərimizin azalması faktı Azərbaycan hökumətini sosial yönümlü məsələlərdən yayındırmır. Şübhəsiz ki, bu da Prezident İlham Əliyevin daxili siyasətindəki əsas istiqamətin, onun özünün də bəyan etdiyi kimi, heç vaxt dəyişməyəcəyini göstərən əsas amillərdən biridir. Son bir ildə hökumət sosial məsələlərin həlli istiqamətində bir sıra ciddi addımlar atıb. Bu sırada əmək qabiliyyətli insanlara müvəqqəti işsizliyə görə müavinətlərin verilməsi və bu sahə üzrə daha təkmil mexanizmlərin işlənib hazırlanmasına xüsusi önəm verilir. Dünyanın ayrı ayrı ölkələrinin təcrübəsində bu məsələnin müxtəlif həll yollarına rast gəlmək olar.
***
Dünyanın əksər ölkələrində iş yerlərini müvəqqəti itirmiş insanlara xüsusi fondlar vasitəsilə müavinətlər verilir. Araşdırmalar göstərir ki, işsizliyə görə müavinətlərin verilməsinin daha mütərəqqi üsulları Avropa ölkələrində formalaşıb. Avropa ölkələrində bu müavinətləri almaq üçün müvafiq sənədləşmə işləri bir o qədər asan olmasa da, onların həcmi digər ölkələrlə müqaisədə kifayət qədər yüksəkdir. Bu sahədə ən yaxşı təcrübə Almaniya və Fransaya məxsusdur. Bu ölkələrdə müavinətlərin verilməsi prinsipləri elə müəyyən edilir ki, işsizlər daimi olaraq müavinət almaqla yaşamaq yolunu, yəni ələbaxımlıq yolunu seçə bilməsinlər. Başqa sözlə, sistem özü işsiz insanı vakant yerlər axtarmağa, məşğulluq xidmətləri tərəfindən təklif edilən iş variantlarını seçməyə, öz ixtisasını dəyişməyə və başqa regionda iş axtarmağa sövq edir. Məsələn, iş yerini itirmiş və işsiz kimi qeydiyyata alınmış insanlara ilk aylar ödənilən müavinətlərin məbləği getdikcə azaldılır və təbii ki, onlar da müddətin uzanmasına maraq göstərmirlər. İngiltərə təcrübəsində isə qaydalar mahiyyət etibarı ilə daha sərtdir. Burada işsiz adam 13 həftədən sonra ona təklif edilən işi qəbul etməyə borcludur.
***
Avropa ölkələrində işsizlərə müavinətlərin verilməsi əsasən iki mənbə hesabına təmin olunur - dövlət büdcəsi vəsaitləri, eləcə də işçilərin və işəgötürənlərin ödədiyi işsizlikdən məcburi sığortalanmaya görə üzvülük haqlarından.
Hər bir ölkədə işsizliyə görə ödənilən müavinətlərin səviyyəsi bir qayda olaraq müvafiq fondların maliyyə imkanlarından asılı olur. Azərbaycanda bu məsələlərin həlli Dövlət Məşğulluq Xidməti vasitəsilə həyata keçirilir. İş axtaranların və işsiz vətəndaşların sosial müdafiəsi ilə əlaqədar tədbirlər dövlət büdcəsinin vəsaitləri və məcburi dövlət sosial sığorta haqları hesabına maliyyələşdirilir.
Fikrimizcə Dövlət Məşğulluq Fondunun vəsaitlərinin formalaşmasının yeni modelinə keçməyin vaxtı artıq çatıb. Ölkədə orta aylıq əmək haqqının 500 manata yaxınlaşdığı yoxsulluğun həddinin 5 %- ə endiyi bir şəraitdə işsizlikdən icbari sığortanın tətbiq olunması Dövlət Məşğulluq Fondunun vəsaitlərinin əsaslı şəkildə artırılmasına təminat vermiş olardı. Bu isə öz növbəsində Fonda işsizliyə görə verilən müavinətlərin məbləğini kifayət qədər artırmağa imkan verərdi. Müşahidələrimiz göstərir ki, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi son iki ilə yaxın vaxt ərzində islahat xarakterli bir çox mühüm addımlar atıb. Hətta belə məlumatlar da var ki, nazirlik işsizlikdən icbari sığortalanmanın hüquqi bazasının yaradılması istiqamətində də hazırlıq işləri aparır. Hesab edirik ki, bu kimi fəaliyyət nümunələri sosial yönümlü məsələlərin həllinə çox ciddi töhfə verər.
***
Ümumiyyətlə, işsizlik elə bir problemdir ki, o, dünyanın bütün səviyyədən olan ölkələrində olub, var və bundan sonra da olacaq. İşsizliyin sadəcə səviyyəsi fərqli ola bilər. Bizdə işsizliyin səviyyəsi normal həddədir və dövlət daim maraq göstərir ki, bu problem daha aşağı göstəricələrlə əhatələnsin.
Aydındır ki, işsiz kateqoriyasına aid insanlar dövlət qayğısına həmişə ehtiyac duyacaqlar. Onların ehtiyacının lazımı səviyyədə ödənilməsi bundan sonra da vacib məsələlərdən biri olaraq qalacaq. Bu baxımdan, işsizlikdən icbari sığortanın dövrün reallığına çevrilməsi sözügedən məsələnin tənzimləməsində çox əhəmiyyətli rol oynaya bilər.