Azərbaycan, Bakı,10 noyabr / Trend
B. Həsənov Trend - un Yaxın Şərq redaksiyasının icmalçısı
Türkiyədə AKP (Ədalət və İnkişaf Partiyası) 2002 - ci ildə hakimiyyətə gəldikdən sonra bu ölkənin bölgədə əhəmiyyətli güc mərkəzlərindən birinə çevrilməsi və bütün regional məsələlərdə öz varlığını hiss ettirməyə çalışması açıq görünür. Soyuq müharibə illərində Türkiyə Sovet İttifaqından gözlənilən təhlükəyə qarşı Qərb blokuna sığınmaq məcburiyyətində idi. Bu illərdə Türkiyə potensialını regional təsir gücünü artırmaqdan çox, təhlükəsizliyini təmin etməyə yönəltmişdi. Soyuq müharibədən sonra beynəlxalq münasibətlərdə olduqca fərqli reallıqlarla qarşılaşan Türkiyə xarici siyasət strategiyasında dəyişikliklərə başlayaraq, bölgədəki təsir gücünü artırmağa çalışdı. AKP hökumətinə qədər dağınıq formada həyata keçirilən yeni xarici siyasət strategiyası 2002 - ci ildə AKP hakimiyyətə gələndən sonra sistemli və planlı şəkildə həyata keçirilir. Türkiyənin xarici siyasətdəki prioritetləri qonşu ölkələrlə tamamilə problemsiz əlaqələr qurmaq və yaxın əhatəsindən başlayaraq, təsir gücünü mərhələli şəkildə genişləndirməkdir. Bu cür xarici siyasət strategiyasının konkret təzahürlərini son illərdə Türkiyənin regionda həyata keçirdiyi siyasətdə görmək mümkündür. Suriya - İsrail danışıqlarında fəal vasitəçilik missiyası, Fələstin probleminin həlli məqsədilə Həmas təşkilatı ilə danışıqlar aparılması, Qafqaz Platforması layihəsinin irəli sürülməsi, Tehran - Qərb danışıqlarında vasitəçi olmaq cəhdi və Qərbin enerji təhlükəzisliyi üçün olduqca önəmli olan "Nabukko" qaz layihəsinin reallaşdırılması üçün ciddi səy göstərilməsi; bütün bunlar Türkiyəni regionda köməyinə ehtiyac duyulan bir güc mərkəzinə çevirərək, bu ölkənin regional məsələlərə daha çox təsir etmə gücünü təmin etmək məqsədi daşıyır. "Strateji dərinlik" adlandırılan yeni xarici siyasət strategiyasında Türkiyənin həm coğrafi mövqeyindən, dini, etnik və tarixi əlaqələrindən, həm də getdikcə inkişaf etdirilən iqtisadi və hərbi gücündən ən sərfəli şəkildə istifadəyə səy göstərilir. Məsələn, "Nabukko" qaz layihəsində Türkiyə daha çox əlverişli coğrafi mövqeyindən istifadə edirsə, Yaxın Şərqdəki problemlərin həllində bu bölgə ilə Osmanlı dövründən mövcud olan tarixi, dini və mədəni əlaqələrini daha çox önə çıxarır. Azərbaycan və Orta Asiya ölkələri ilə qurulan əlaqələrdə isə, etnik amil daha qabarıq görunur. Bəs görəsən, Türkiyənin ancaq yuxarıda sadalanan amillərdən isifadə edərək, regoin ölkələrilə uzunmüddətli, qarşılıqlı etimada əsaslanan əlaqələr qurması və bu ölkələrdə nüfuzunu artırması nə dərəcədə mümkündür? Keçən həftə Türkiyənin xarici işlər naziri Əli Babacanın Türkiyə - Avropa İttifaqı əlaqələrindən danışarkən dediyi bir cümlə bu sualın cavabını tapmağa yaxşı yol göstərir. Türkiyədə demokratik islahatları davam etdirəcəklərini vurğulayan Babacan "demokratik olmayan bir ölkənin necə hərəkət edəcəyi müəyyən deyil" - demişdi. Türkiyənin daha da demokratikləşdirilməsini prioritetlərindən biri sayan AKP hökuməti üçün bölgə ölkələrinin demokratikləşməsi nə qədər əhəmiyyətlidir? Demokratik olmayan, yəni Babacanın ifadəsi ilə desək, "necə hərəkət edəcəyi müəyyən olmayan" ölkələr Türkiyə üçün hansı dərəcədə etibarlı tərəfdaş ola bilər? Demokratiya ənənəsinin mövcud olmadığı bu ölkələrin başına bir gün Səddam Hüseyn kimi, nə xalqının mənafeyinə, nə də regional və qlobal güc balansına əhəmiyyət verən bir şəxsin gəlməyəcəyinə heç kim zəmanət verə bilməz. Bu mənada, Türkiyə regionda uzunmüddətli etibarlı əlaqələr qurmaq istəyirsə, region ölkələrində demokratiya mədəniyyətinin inkişafı üçün ciddi səylər göstərməlidir. Şübhəsiz ki, bu cür səylər ölkələrin hökumətlərinə təzyiqlər gostərərək, demokratiyanı zorla mənimsətmək yolu ilə deyil, ölkədə demokratiya mədəniyyətinin inkişafı üçün sivil fəaliyyətlərə dəstək verməklə həyata keçirilməlidir. Özünü demokratiyanın təmsilçisi və himayəçısı kimi tanıdan Qərbin, xüsusilə də ABŞ - ın Yaxın Şərq və Orta Asiya regionunda demokratiya mədəniyyətini inkişaf etdirmək cəhdləri uğursuzluğa məhkumdur. Bunun ən böyük səbəbi beynəlxalq siyasətdə ədalət prinsipindən yox, ancaq öz maraqlarından çıxış edən Qərb dünyasının region xalqları arasında tamamilə nüfuzdan düşməsidir. Ona görə də, Qərbin səmimiyyətinə inananlar olduqca azdır və Qərb ölkələrinin bütün təşəbbüslərinə, o cümlədən demokratikləşdirmə təşəbbüslərinə regionda şübhə ilə yanaşılır. Bu mənada, region ölkələrində demokratiya mədəniyyətini qəbul etdirmək üçün Türkiyə Qərbdən daha şanslıdır. Lakin Türkiyə də gələcəkdə xarici siyasətində demokratik dəyərlərə əhəmiyyət verməyərək, ancaq öz maraqlarını ön plana çıxarsa, region ölkələrindəki ictimai rəyin bu ölkənin əleyhinə formalaşmağa başlaması qaçılmaz olacaqdır. Bəziləri Tükriyənin özündə də demokratiya sahəsində problemlərin olduğunu, ona görə də, bu ölkənin region ölkələrində demokratiyanın inkişafına töhfə verməsinin mümkün olmadığı fikrini irəli sürə bilərlər. Lakin demokratiyanın inkişafı sahəsində ciddi uğurları olan Türkiyənin hər şeyi "mükəmməlləşdirdikdən sonra" demokratiyanı region ölkələrinə "ixrac" edəcəyi vaxtı gözləmək sadəlöhvlük olardı. Çünkü demokratikləşmə sonu olmayan bir prosesdir. Ona görə də, Türkiyə regionda uzunmüddətli, etibarlı tərəfdaşlar əldə etmək və region ölkələrinin ictimai rəyində dəstək qazanmaq istəyirsə, vaxtı uzatmadan burada demokratik mədəniyyətin sürətli inkişafına çalışmalıdır. Əks təqdirdə, Türkiyənin "Strateji dərinliyi" dayaz qalmağa məhkumdur.