Erməni revanşizmi əsrlər boyu formalaşmış bir fenomen olaraq, bu gün də təkcə Azərbaycan üçün deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqaz regionu üçün aktual təhlükə olaraq qalır. Erməni millətçiliyinin ideologiyasında dərin kök salmış bu fenomen, mövcud olmayan bir "tarixi ədaləti" bərpa etməyə yönəlmişdir ki, bu da guya "Böyük Ermənistan" mifinin dirçəldilməsini nəzərdə tutur. Lakin erməni revanşizminin mahiyyətini anlamaq üçün onun tarixi köklərini, dünənki və bu günkü inkişafını, habelə müasir Ermənistanın siyasi iddialarının formalaşmasında miflərin rolunu nəzərdən keçirmək vacibdir.
Erməni revanşizminin tarixi kökləri
Erməni revanşizminin əsasını "Böyük Ermənistan" haqqında mif təşkil edir - bu, guya bugünkü Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstan və İran ərazilərinə yayılmış bir vaxtlar mövcud olmuş nəhəng erməni dövlətinin ideallaşdırılmış təsəvvürüdür. Əslində, qədim dövrlərdə Urartu və ya “Böyük Tiqran dövləti” kimi erməni krallıqlarının xatırlanması, xüsusilə onların təsiri və ərazilərinin ölçüsü baxımından olduqca şişirdilmişdir.
“Böyük Tiqran dövləti” cəmi bir neçə onillik mövcud olmuşdur (e.ə. 95-55-ci illər) və əsasən xarici qüvvələrdən, xüsusilə Roma və Parfiya imperiyalarından asılı olub. Lakin erməni tarixşünaslığı bu faktı məqsədli şəkildə təhrif edərək, erməni dövlətinin "gücünü" və "ölçüsünü" vurğulamış və hazırda Türkiyə, Azərbaycan və digər qonşu dövlətlərin ərazilərinin vaxtilə Ermənistana məxsus olduğunu ön plana çıxarmışdı. Bu mif XIX-XX əsrlərdə erməni milli şüurunu formalaşdırmaq üçün fəal şəkildə istifadə edilmişdi.
Erməni dövlətinin süni yaradılması
Müasir Ermənistan onun bugünkü sərhədlərində süni şəkildə formalaşmış və xarici geosiyasi qərarların nəticəsi olan bir dövlətdir. XX əsrin əvvəllərində baş verən tarixi hadisələr, xüsusən də Birinci Dünya Müharibəsi və Osmanlı ilə Rusiya imperiyalarının dağılması, Ermənistanın yaradılmasında həlledici rol oynamışdı. 1920-ci il Sevr müqaviləsi çərçivəsində Osmanlı imperiyası əhəmiyyətli əraziləri, o cümlədən Şərqi Anadolu bölgəsini təslim etməyə məcbur edilmişdi. Lakin bu müqavilə tam həyata keçirilməmiş və 1923-cü il Lozanna müqaviləsinin imzalanması ilə Türkiyənin müqaviməti nəticəsində ləğv edilmişdi.
Erməni SSRİ-nin yaradılması və revanşist iddialar
Ermənistan SSR Sovet İttifaqının tərkibində yaradılan bir qurum olaraq, əvvəllər yalnız ermənilərin yaşadığı bir ərazi kimi qəbul edilmirdi. Bu bölgənin etnik tərkibi çox müxtəlif idi və bu gün Ermənistanın tərkibində olan bir çox yaşayış məntəqələri əsasən azərbaycanlılar tərəfindən məskunlaşmışdı. Sovet hakimiyyəti dövründə həyata keçirilən məcburi köçürmə siyasəti bu ərazilərin demoqrafik tərkibinin dəyişməsinə səbəb oldu. XIX əsrin sonlarından etibarən ermənilərin bu bölgəyə köçürülməsi xarici qüvvələrin, xüsusilə Cənubi Qafqazda öz müttəfiqini yaratmaqda maraqlı olan Rusiya imperiyasının dəstəyi ilə həyata keçirilirdi.
Ermənistanın ərazi iddiaları və revanşizm
1918-ci ildə ilk Erməni Respublikası yaradıldıqdan sonra, erməni millətçiləri Azərbaycanın ərazilərinə, xüsusilə Dağlıq Qarabağa və digər bölgələrə qarşı ərazi iddiaları irəli sürməyə başladılar. Əsasən azərbaycanlıların yaşadığı Dağlıq Qarabağ 1920-ci illərdə Sovet hökumətinin qərarı ilə Azərbaycan SSR-ə daxil ediləndən sonra bu məsələ revanşist ermənilər tərəfindən ədalətsiz bir qərar kimi qəbul edildi və sonrakı münaqişələrin əsasını təşkil etdi.
Ermənistanın revanşist istəkləri ən bariz şəkildə 1980-ci illərin sonlarında, SSRİ-nin mərkəzi hakimiyyətinin zəifləməsi fonunda Dağlıq Qarabağın nəzarətinə dair silahlı toqquşmaların başlanması ilə üzə çıxdı. 1994-cü ilə qədər davam edən bu müharibə Ermənistan tərəfindən Azərbaycanın ərazilərinin işğalı ilə nəticələndi. BMT-nin 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələri kimi beynəlxalq qətnamələrdə Ermənistanın işğal olunmuş ərazilərdən çıxmağa çağırılmasına baxmayaraq, Ermənistan rəhbərliyi onilliklər boyu bu tələbləri görməzdən gəlmiş və ərazi iddiaları siyasətini davam etdirmişdir.
Müasir erməni revanşizmi
2020-ci ildə başa çatan İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra, Azərbaycan işğal olunmuş ərazilər üzərində nəzarəti bərpa etdikdən sonra belə, erməni revanşizmi sönmədi. Əksinə, Ermənistan daxilində bir sıra siyasi qüvvələr hələ də Azərbaycana, Gürcüstana və Türkiyəyə qarşı ərazi iddialarını davam etdirir, "tarixi ədalət uğrunda mübarizənin" hələ bitmədiyini iddia edirlər. Sabiq prezident Robert Koçaryan və bəzi Erməni Həvari Kilsəsi liderləri kimi siyasi xadimlər "Qarabağın erməni nəzarətinə qaytarılması” ideyasını fəal şəkildə irəli sürürlər ki, bu da klassik revanşizmin nümunəsidir.
Erməni revanşizmi problemi Ermənistanın daxili siyasi sabitliyinin pozulması ilə daha da ağırlaşır. "Böyük Ermənistan" ritorikasından istifadə edən millətçi qüvvələr tez-tez hazırkı hökumətin mövqeyini sarsıtmağa çalışır, onu milli maraqları "satmaqda" ittiham edirlər. Bu, öz növbəsində, bölgədə gərginliyin artmasına və uzunmüddətli sülhün təmin edilməsinə mane olur.
"Böyük Ermənistan" mifinin müasir nəticələri
"Böyük Ermənistan" haqqında mif erməni revanşizminin davam etməsi üçün ideoloji bir baza rolunu oynayır. Bu mif təkcə tarixin təhrif olunmuş bir şəkildə təqdim edilməsini möhkəmləndirmir, həm də erməni gənclərinin qonşu ölkələrə qarşı ərazi iddiaları ruhunda yetişdirilməsinə xidmət edir. Ermənistanın məktəb və universitet proqramları, eləcə də media tez-tez Ermənistanın "tarixi" torpaqlarını itirdiyi və onların geri qaytarılmalı olduğu fikrini aşılayır. Bu yanaşma qonşu xalqlarla sülh şəraitində yaşamağa ciddi maneələr yaradır.
Bundan başqa, bu mif xaricdəki bir sıra erməni diaspor təşkilatları, xüsusən də Amerika Erməni Milli Komitəsi (ANCA) və Erməni Ümumi Xeyriyyə Birliyi (AGBU) tərəfindən dəstəklənir. Bu təşkilatlar ABŞ və Avropada Ermənistanın maraqlarını fəal şəkildə lobbiçilik edir, erməni soyqırımının tanınmasını və "itirilmiş torpaqların" geri qaytarılması üçün kampaniyalar aparırlar.
... Erməni revanşizmi təkcə tarixi bir hadisə deyil, Cənubi Qafqazda sabitliyə təhdid yaradan müasir bir siyasi reallıqdır. "Böyük Ermənistan" haqqında miflər, dövlət ideologiyası səviyyəsində dəstəklənərək, erməni millətçilərinin yeni nəsillərini ərazi iddialarına və münaqişələrə təhrik edir. Bölgədə davamlı sülhə nail olmaq üçün təkcə ərazi mübahisələrinin həll edilməsi deyil, həm də əsrlər boyu erməni revanşizmini bəsləyən ideoloji maneələrin aradan qaldırılması lazımdır.
Tarixi həqiqətin qəbul edilməsi, miflərdən imtina və konstruktiv dialoq yalnız Ermənistanın qonşu ölkələrlə sülh şəraitində birgə yaşayışının təməlini qoya bilər.
Erməni revanşizmi: təhdid, yoxsa mif?
Revanşizm haqqında söhbət düşəndə, bu mövzu Azərbaycanda ciddi narahatlığa səbəb olur. Öz torpaqlarının onilliklər boyu işğalını yaşamış bir ölkə olaraq, hər hansı bir silahlı münaqişəyə qayıdış ehtimalı onun suverenliyinə və təhlükəsizliyinə birbaşa təhdid kimi qəbul edilir. Azərbaycan üçün Ermənistanın revanşizmi təkcə siyasi ritorika deyil, real bir təhlükədir. Bu, postmünaqişə reallıqlarının qəbul edilməməsi və Qarabağ mövzusunu yenidən beynəlxalq gündəmə qaytarmaq cəhdlərində özünü göstərir.
Bakıdan baxış: revanşizm milli təhdid kimi
Azərbaycan xalqı üçün erməni revanşizmi təkcə İkinci Qarabağ müharibəsinin nəticələrini yenidən nəzərdən keçirmək cəhdi deyil, eyni zamanda Naxçıvan, Laçın və digər işğaldan azad edilmiş ərazilərin yenidən mübahisəli mövzu kimi beynəlxalq gündəmə qaytarılması niyyətidir. Bakı birmənalı olaraq bildirir ki, "Qarabağ — Azərbaycandır". Ermənistanın diplomatik manevrləri və ya yeni silahlı qrupların yaradılması bu postulatın birbaşa pozulması kimi qəbul edilir.
Tarixən revanşizm hər zaman müharibənin məğlub tərəfi üçün uğursuz nəticələri yenidən nəzərdən keçirmək cəhdləri ilə əlaqələndirilmişdir. Məsələn, 1870-1871-ci illərdə baş verən Fransa-Prussiya müharibəsində Fransanın məğlubiyyətindən sonra Elzas və Lotaringiyanı geri qaytarmaq istəyi milli ideyaya çevrilmişdi. Müasir kontekstdə Azərbaycan üçün Ermənistanın oxşar cəhdləri regionda sabitliyə təhdid olaraq görülür.
Ermənistan və revanşizm: Paşinyanın rəsmi mövqeyi və ictimai əhval-ruhiyyə
2018-ci ildə baş tutan "məxməri inqilab" nəticəsində hakimiyyətə gələn Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan, öz sələflərindən daha praqmatik bir siyasət yürütməyə çalışır. Paşinyan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıdığını açıq şəkildə bəyan etmişdir ki, bu da ölkə daxilində ciddi mübahisələrə səbəb olub. Onun komandasına görə, bu mövqe revanşizm deyil, siyasi reallığın qəbul edilməsi və vəziyyətin sabitləşdirilməsi zərurətidir. Bununla belə, Ermənistanda bir çoxları bu addımı məğlubiyyət kimi qiymətləndirir.
2021-ci il seçkilərində Paşinyanın "xilas üçün ayrılma" şüarı ilə qalib gəlməsi diqqətəlayiqdir. Bu, erməni cəmiyyətinin böyük bir hissəsinin hələ də Qarabağ üzərində nəzarəti itirməkdən narazı olduğunu göstərir. Ermənistanın ritorikasında revanşizm hər zaman açıq formada olmur, lakin ikiüzlü yanaşmalarda özünü göstərir: sülh haqqında rəsmi bəyanatlar Azərbaycan əleyhinə ittihamlar və beynəlxalq strukturlara ardıcıl müraciətlərlə müşayiət olunur.
İkiüzlü standartlar və diplomatik manevrlər
2023-cü ilin sentyabrı Ermənistan siyasətinin istiqamətini anlamaq üçün əlamətdar bir dövr oldu. Ermənistan Qarabağ məsələsinə dair Azərbaycana qarşı iddialar qaldıraraq, ABŞ Dövlət Departamentinin nəzdində fəaliyyət göstərən beynəlxalq istintaq qruplarına vəziyyəti araşdırmaq imkanı verdi. Eyni zamanda, erməni diplomatlar beynəlxalq forumlarda çıxış edərək Dağlıq Qarabağ məsələsini qaldırmağa davam edirlər, halbuki rəsmi Bakının bəyanatlarına görə, bu region artıq geopolitik subyekt kimi mövcud deyil.
Bakı bu hadisələri Ermənistanın revanşist əhval-ruhiyyəsinin sönmədiyinin, sadəcə olaraq yeni formaya keçdiyinin bir siqnalı kimi görür. İrəvanın rəsmi mövqeyi müharibənin nəticələrini yenidən nəzərdən keçirmək niyyətində olmadığını bildirsə də, məhkəmə iddialarından tutmuş silahlanma siyasətinə qədər olan real hərəkətlər bunun əksini göstərir.
Revanşizm və militarizasiya: Ermənistanın yeni strategiyası?
İki ölkə arasındakı münasibətlərdə əsas gərginlik nöqtələrindən biri Ermənistanın silahlanmasıdır. Son illərdə İrəvan xüsusilə Hindistanla bir neçə böyük silah tədarük müqaviləsi bağlayıb. Bakıda bu addımlar narahatlıqla qarşılanır, çünki Azərbaycanda bu addımlar Ermənistanın hərbi potensialını bərpa etmək cəhdi kimi qiymətləndirilir.
Bundan əlavə, Ermənistan Azərbaycan ərazi bütövlüyünü tanıyan konstitusiya dəyişikliklərini qəbul etməkdən imtina edir ki, bu da revanşist strategiyanın tərkib hissəsi kimi görülür.
Azərbaycanın konstruktiv addımları: sülhə doğru yol, yoxsa xəbərdarlıq?
Azərbaycan Ermənistanla gərginliyi azaltmaq və revanşist niyyətlərinin olmadığını göstərmək üçün konkret addımlar təklif edir. Bu təkliflərə ATƏT-in Minsk Qrupunun buraxılması, "Dağlıq Qarabağ Respublikası" adlanan qurumun nümayəndəliklərinin bağlanması və Ermənistan qanunvericiliyində dəyişikliklər daxildir. Bakı bu addımların sadəcə simvolik xarakter daşımadığını, əksinə, münasibətlərin normallaşması üçün zəruri olduğunu vurğulayır.
Lakin indiyədək İrəvan bu tələbləri yerinə yetirməkdən çəkinir ki, bu da Ermənistanda revanşist əhval-ruhiyyənin hələ də mövcud olduğu şübhələrini artırır. Azərbaycan vurğulayır ki, 25 il ərzində məhz Ermənistan Azərbaycanın ərazilərini işğal altında saxlayıb və artıq sülhə doğru konkret addımlar atmağın vaxtı çatıb.
Tarixi paralellər və yeni çağırışlar
Bəzi erməni siyasətçilərinin, xüsusən də Alen Simonyanın bəyanatları bu mövzuda gərginliyi daha da artırır. Onun "Azərbaycanlıların tarixi vətəni Qafqaz deyil, Altaydır" kimi açıqlaması Bakıda təxribat kimi qəbul edilib və dialoqun başlanması üçün bütün səyləri zərbə altında qoyub. Bu cür bəyanatlar, xüsusilə sülh danışıqlarına hazır olduqlarını ifadə edən kontekstdə, ciddi narazılıq doğurub.
Bu səbəbdən, Paşinyan hökumətinin revanşist niyyətlərinin olmadığını rəsmi olaraq bildirməsinə baxmayaraq, Ermənistan siyasətçilərinin bəzi real addımları və ritorikası əksini göstərir. Azərbaycan, Cənubi Qafqazda dayanıqlı sülhün təməlini qoyacaq konkret addımları atmaqda israr edir ki, bu addımlar bütün şübhələri aradan qaldıra bilsin.