Ermənistanın son illərdə yürüdülən xarici siyasətində açıq şəkildə revanşist mövqelərin üstünlük təşkil etdiyi artıq tam aydın şəkildə görünür. Baş nazir Nikol Paşinyan ABŞ, Fransa və Avropa İttifaqı (Aİ) tərəfindən dəstəklənən bir siyasət yürüdür ki, bu da regionda gərginliyin artmasına səbəb olur. Revanşizm Azərbaycanın 2020-ci ildəki 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra əldə etdiyi zəfərin nəticələrini geri qaytarmaq cəhdlərində özünü göstərir. Erməni siyasətçilərinin və ekspertlərinin açıq və ya gizli şəkildə ifadə etdikləri bu revanşist mövqelər, Ermənistanın faktiki olaraq Qərbin maraqlarına xidmət etdiyini ortaya qoyur.
Paşinyanın siyasəti: Sözlərlə hərəkətlərin ziddiyyəti
Nikol Paşinyan beynəlxalq arenada "sülhsevər" imicini qorumağa çalışsa da, real siyasəti bu görüntüyə tamamilə ziddir. Paşinyan tez-tez Azərbaycanın dövlət başçısı ilə görüşməyə hazır olduğunu bəyan edir, ancaq praktiki addımlar atmaqdan çəkinir. Məsələn, Rusiya Prezidenti Vladimir Putin dəfələrlə Ermənistan və Azərbaycanın rəhbərliyi ilə üçtərəfli görüşlər təşkil etməyə çalışsa da, Paşinyan müxtəlif bəhanələrlə bu təşəbbüsləri ləngidir. Bu, Ermənistanın əslində sülh müqaviləsi imzalamaqda maraqlı olmadığını, əksinə, prosesi uzatmaq niyyətində olduğunu göstərir.
Son olaraq, Moskva şəhərində keçirilən MDB dövlət başçılarının qeyri-rəsmi sammitində gözlənilən üçtərəfli görüş baş tutmadı. Halbuki, bu görüş Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həlli baxımından mühüm əhəmiyyət daşıya bilərdi. Kremlin rəsmi nümayəndəsi Yuri Uşakovun qeyd etdiyi kimi, Qərb ölkələri, xüsusilə ABŞ və Fransa, Cənubi Qafqazda sülh müqaviləsinin imzalanmasında özlərinin vasitəçilik rolunu ön plana çıxarmağa çalışırlar. Y.Uşakov qeyd edib ki, Moskva tərəfindən sülh müqaviləsi layihəsi hazırlanıb və onun əsas işləri Rusiyanın üzərinə düşüb. Fəqət indi Qərb prosesə nəzarəti öz üzərinə götürməyə cəhd edir. Paşinyanın Qərbə üstünlük verməsi və Moskvanın vasitəçiliyini qəbul etməməsi Ermənistanın xarici siyasətində ciddi bir dəyişikliyi əks etdirir.
Azərbaycanla Ermənistan arasında davam edən sülh danışıqları prosesi son zamanlar yenidən dünya ictimaiyyətinin diqqət mərkəzindədir. Hər iki ölkənin gələcək münasibətlərini tənzimləyəcək sülh müqaviləsinin imzalanması zəruri olsa da, Ermənistan tərəfinin təklif etdiyi yarımçıq və hələlik son formaya gətirilməmiş müqavilə layihəsi Azərbaycan üçün qəbulolunmaz sayılır. Bəs niyə Azərbaycan belə bir yarımçıq müqaviləni imzalamamalıdır və Ermənistan niyə bu cür tələsir?
Yarımçıq sülh müqaviləsinin təhlükələri
Hər hansı beynəlxalq sülh müqaviləsinin uğurlu həyata keçirilməsi üçün onun hər iki tərəfi üçün də əhatəli və ədalətli olması vacibdir. Hazırkı təklif olunan müqavilə layihəsi isə bir çox açıq suallar və dəqiqləşdirilməmiş məqamlarla doludur. Bu, həm Azərbaycanın, həm də Ermənistanın gələcəkdə qarşılaşa biləcəyi potensial problemlərin təməlini qoyur.
Azərbaycan üçün yarımçıq bir sülh müqaviləsi imzalamaq, əslində, ölkənin gələcək siyasi və hərbi təhlükəsizliyini risk altına qoyur. Bəzi əsas məsələlər, o cümlədən Qarabağla bağlı mövqelərin dəqiq göstərilməməsi, sərhəd xəttlərinin müəyyən edilməsi və Ermənistanın sonrakı addımlarının konkret təsbit olunmaması bu müqavilənin yarımçıq olmasını sübut edir.
Müasir beynəlxalq təcrübələr göstərir ki, belə sülh müqavilələri sonradan münaqişənin yenidən alovlanmasına və daha da mürəkkəbləşməsinə gətirib çıxara bilər. Müxtəlif beynəlxalq ekspertlərin fikrinə görə, belə yarımçıq müqavilələr gələcəkdə daha genişmiqyaslı münaqişələrə səbəb olur. Məsələn, Avropada Bosniya və Herseqovinada Deyton müqaviləsinin yarımçıq icra olunması buna bariz nümunədir. Həmin müqavilənin təsdiqi regional sabitliyi təmin etmədi və sonrakı illərdə yeni siyasi gərginliklərə gətirib çıxardı.
Ermənistanın tələsik müqaviləni imzalamaq istəməsinin səbəbləri
Nikol Paşinan siyasi mövqelərinin zəifləməsi ilə üzləşir. Ermənistanın daxili siyasi səhnəsində Paşinyan hökumətinə qarşı artan təzyiqlər və revizionist qüvvələrin fəallaşması hökumətin sülh danışıqlarını sürətləndirməyə məcbur edir. Ermənistan cəmiyyəti daxilində radikal qruplar və "Qarabağ klanı" kimi traybalist dəstə Paşinyanın mövqeyini daha da çətinləşdirir. Bu səbəbdən, Ermənistan hökuməti siyasi müxalifəti sakitləşdirmək və ictimaiyyəti qane etmək məqsədilə tələsik sülh müqaviləsi təklif edir.
Ermənistan hökumətinin məqsədi bir növ "siyasi uğur" qazanmaq və daxili arenada ictimai narazılığı yumşaltmaqdır. Hərçənd, Paşinyanın təklif etdiyi sülh müqaviləsi reallıqda Ermənistanın gələcək illərdə öz maraqlarını müdafiə etmək üçün strateji bir addım olmaqdan daha çox qısa müddətli siyasi çıxış yolu kimi görünür. Bu mövzuda Ermənistanın tanınmış siyasi xadimlərindən biri olan Arman Babacanyan qeyd edir ki, Paşinyan hökuməti sülh müqaviləsini "bir fürsət olaraq görsə də, bu, əslində, Ermənistan üçün gələcəkdə siyasi, iqtisadi və hərbi təhdidlər yaradır."
Rusiya və Ermənistanın mövqeləri
Rusiyanın regionda oynadığı rol da Ermənistanın sülh müqaviləsi məsələsində təzyiq altında qalmasının səbəblərindən biridir. Rusiya və Ermənistan arasında tarixi strateji əməkdaşlıq mövcud olsa da, son illərdə bu əlaqələrdə müəyyən çatlar yaranıb. Rusiya sülh müqaviləsi ilə bağlı aktiv rol almağa çalışsa da, Moskvanın öz maraqları müqavilənin gerçəkləşməsini ləngidir. Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrov bir açıqlamasında bildirib ki, "sülh müqaviləsi təkcə Ermənistan və Azərbaycanın maraqlarına deyil, həm də regionun strateji sabitliyinə xidmət etməlidir". Sözügedən bəyanat Moskvanın müqaviləyə daha geniş regional baxışından xəbər verir və Ermənistanı razılığa gətirməkdə çətinlik çəkdiyini göstərir.
İrəvanın gərginliyi
2023 və 2024-cü illərdə Ermənistan iqtisadiyyatında sabitlikdən uzaq vəziyyət müşahidə olunmuşdur. Dünya Bankının məlumatlarına görə, Ermənistanın iqtisadi inkişafı gözlənildiyindən daha yavaş olub, xüsusilə də hərbi xərclərin artması və xarici investisiyaların azalması nəticəsində. Bu, Ermənistan hökumətini sülh müqaviləsini tezliklə imzalamaq üçün əlavə motivasiya yaradır. Paşinyan hökuməti bir tərəfdən iqtisadiyyatın sabitləşməsini təmin etmək üçün sülhə ehtiyac duyur, digər tərəfdən isə daxili müxalifət və beynəlxalq təzyiqlərdən qaçmağa çalışır.
Bir sıra beynəlxalq analitiklərin rəyinə görə, Ermənistanın sülh müqaviləsini tələsik imzalamaq arzusu daha çox daxili problemlərlə bağlıdır. ABŞ-dan tanınmış siyasi ekspert Pol Stivenson bildirib ki, "Ermənistan hökuməti sülh müqaviləsini öz xilas yolu kimi görür, lakin bu, reallıqda münaqişənin həlli deyil." Digər ekspertlər də bu fikri dəstəkləyir və Ermənistanın hazırkı siyasi vəziyyətində belə müqavilənin yalnız gərginliyi azaltmaq üçün taktiki bir addım olduğunu vurğulayırlar.
Azərbaycan üçün yarımçıq və hazır olmayan sülh müqaviləsini imzalamaq strateji səhv olardı. Belə bir müqavilə, Azərbaycanın gələcək suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə təhdid ola bilər. Ermənistanın təklif etdiyi müqavilə layihəsi bir çox məqamda qeyri-müəyyənliklərlə doludur və bu, regionda yeni münaqişə risklərini artırır. Bununla yanaşı, Ermənistanın daxili siyasi təzyiqləri, hökumətin müqavilə ilə bağlı tələsik qərar qəbul etməsinin əsas səbəblərindən biridir. Azərbaycan rəhbərliyi üçün sülh müqaviləsinin imzalanması yalnız tam hazırlanmış və hər iki tərəf üçün ədalətli olduğunda mümkün olmalıdır.
Revanşist siyasətin əsas motivləri
Ermənistanın revanşist siyasətinin əsas səbəblərindən biri, Azərbaycan qarşısında 2020-ci ildə yaşanan məğlubiyyətin Ermənistan cəmiyyətində dərin yaralar açmasıdır. Müharibədə itirilən ərazilər və yüzlərlə itkin insan Ermənistan ictimaiyyətində böyük narazılığa səbəb olub. Bu səbəbdən Paşinyan hökuməti, ictimai dəstəyi qorumaq üçün revanşist ritorikaya müraciət edir. Bu siyasət, xüsusilə də ABŞ və Fransa tərəfindən dəstəklənir, çünki bu iki ölkə Ermənistanı Rusiyadan uzaqlaşdıraraq öz təsir dairəsinə çəkməyə çalışır.
Son aylarda Ermənistanın ABŞ-dan aldığı hərbi dəstəklər, yeni silahların tədarükü və təlimlər revanşist planların bir hissəsi kimi görünür. 2023-2024-cü illərdə ABŞ və Fransa Ermənistana hərbi yardımı artıraraq, bölgədəki güc balansını dəyişdirməyə çalışır. Buna cavab olaraq, Rusiya və Azərbaycan hökumətləri Ermənistanın bu revanşist addımlarını regionda sabitliyə qarşı ciddi təhlükə kimi dəyərləndirirlər. Rusiyanın rəsmi nümayəndələri açıq şəkildə bəyan ediblər ki, Qərbin Ermənistanın silahlandırılmasında iştirakı regionun təhlükəsizliyi üçün təhdiddir.
Sülh müqaviləsinin ləngiməsi: taktiki oyunlar
Paşinyan hökumətinin sülh müqaviləsi ilə bağlı taktiki oyunlar oynaması, Ermənistanın ABŞ və Avropa İttifaqının dəstəyi ilə prosesi uzatmaq və zaman qazanmaq istədiyini göstərir. Bu, Ermənistanın daha əlverişli şəraitdə yeni danışıqlara başlamaq və regionda güc balansını dəyişdirmək məqsədini daşıyır. Paşinyan, xüsusilə Rusiya ilə münasibətlərini yenidən qiymətləndirərək, Qərb platformalarında daha çox dəstək axtarır. Ermənistanın Avropa İttifaqı ilə gücləndirilmiş əlaqələri, ölkənin Qərbə doğru sürükləndiyini və Moskvanın regiondakı təsir dairəsini məhdudlaşdırmaq istədiyini göstərir.
Amma Qərbin rolu da bu prosesdə məhduddur. Xüsusilə ABŞ və Avropa İttifaqının Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həllində oynadığı vasitəçilik rolları zəifdir. Rusiya Prezidentinin köməkçisi Yuri Uşakov bu barədə açıq şəkildə danışıb və bildirib ki, Qərbin sülh prosesinə müdaxiləsi müzakirəçilərin hamısı tərəfindən qəbul edilmir.
Ermənistanın silahlanması və yeni müharibə təhlükəsi
Hazırda Ermənistan ABŞ və Fransa tərəfindən təmin edilən yeni silah və hərbi texnikaların alınması ilə məşğuldur. 2023-2024-cü illərdə Ermənistana tədarük edilən silahlar arasında müxtəlif tipli raket sistemləri və artilleriya avadanlıqları var. Ekspertlər hesab edirlər ki, Ermənistan bu silahlanma ilə yenidən hərbi balansı bərpa etməyə və Azərbaycanla qarşıdurmaya girməyə hazırlaşır. Bu, Ermənistanın sülhə deyil, yeni müharibəyə hazırlaşdığını göstərir.
Bəhs etdiyimiz kontekstdə Ermənistanın hərbi potensialının artırılması həm Azərbaycanda, həm də Rusiyada ciddi narahatlıq doğurur. Ermənistanın ABŞ və Qərbin dəstəyi ilə həyata keçirdiyi bu revanşist addımlar, həmçinin Cənubi Qafqazda sabitliyi pozur. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev dəfələrlə bəyan edib ki, Azərbaycanın sülh təşəbbüsləri cavabsız qalıb və Ermənistanın hərbi fəaliyyətləri davam edir.
Paşinyanın sözləri və hərəkətləri arasındakı uyğunsuzluq
Nikol Paşinyanın Ermənistanın Azərbaycanın əsas hissəsi ilə Naxçıvan arasında kommunikasiyaları təmin etməyə hazır olduğunu bəyan etməsi, əslində, diplomatik manevrdən başqa bir şey deyil. Paşinyan bu cür bəyanatlarla beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini çəkir, ancaq faktiki olaraq Ermənistan regionda yeni gərginliklər yaradır. Belə gərginliklər Paşinyanın Qərbin dəstəyi ilə Cənubi Qafqazda sülh prosesini sabotaj etməyə çalışdığını göstərir.
Ermənistanın revanşist siyasəti və Qərbin bu prosesdə oynadığı rol, regionda sülhün bərqərar olmasını əngəlləyir. Paşinyanın Moskva ilə diplomatik münasibətləri saxlamaq cəhdləri, ancaq Qərbə sadiqliyi, Ermənistanı daha dərin bir böhrana sürükləyir. Ermənistanın revanşizm siyasəti təkcə Azərbaycan üçün deyil, həm də Rusiyanın regional maraqları üçün ciddi təhlükə yaradır.
Ermənistanın bu revanşist addımları, bölgədə yeni bir müharibə təhlükəsi yaradır və Cənubi Qafqazda davamlı sülhə olan ümidləri sarsıdır.