Bakı. Trend:
Uzun müddət siyasi modernizasiyanın mübahisəsiz nümunəsi sayılan Qərb liberalizmi dərin bir böhran yaşayır. Demokratiya, insan haqları və bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə əsaslanan ideoloji təməli, onun struktur ziddiyyətlərini üzə çıxaran reallıqlarla qarşılaşdı.
Trend "Baku Network"-a istinadən xəbər verir ki, bu araşdırmada biz neoliberalizm və libertarianizmin Qərbin dar siyasi və iqtisadi maraqlarını həyata keçirmək üçün mexanizmlərə necə çevrildiyini təhlil edəcəyik. Bu ideologiyalar azadlıq və demokratiya ritorikasına bürünərək, əslində, bütöv dövlətlərin suverenliyini məhdudlaşdıran alətlərə çevrilir. Xüsusilə Qərbin yumşaq güc konsepsiyasını keçmiş sovet ölkələrinə, xüsusən də Cənubi Qafqaz regionuna təsir göstərmək üçün necə istifadə etdiyinə diqqət yetiriləcək.
Qərb liberalizminin böhranı: universal paradiqmanın sonu?
Bir zamanlar Qərb liberalizmi bəşəriyyəti ümumi rifaha aparacaq universal siyasi model kimi qəbul edilirdi. Onun əsas prinsipləri - demokratiya institutları, fərdi azadlıqlar və bazar iqtisadiyyatı - bütün millətlər üçün yeganə mümkün gələcək kimi görünürdü. Lakin son onilliklərdə bu yanaşma, xüsusən də Qərb dünyasından kənarda olan ölkələr arasında cəlbediciliyini itirdi. İqtisadi qloballaşmanın səbəb olduğu sistemli böhranlar bərabərsizliyi artırıb və sosial sistemləri qeyri-sabit hala gətirib.
Neoliberalizm, Qərbin qlobal iqtisadi ekspansiyasının simvoluna çevrilib. O, derequlyasiya və bazar mexanizmləri vasitəsilə firavanlıq vəd etsə də, əslində, sərvətin və hakimiyyətin transmilli korporasiyaların əlində cəmləşməsinə səbəb oldu və bu da zənginlərlə kasıblar arasında uçurumu daha da dərinləşdirdi. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə tətbiq edilən neoliberal islahatlar çox vaxt milli suverenliyi sarsıdıb, onların beynəlxalq maliyyə institutları və Qərb hökumətlərindən asılılığını artırıb.
Libertarianizm: dövlətin minimallaşdırılması suverenlik üçün təhlükə kimi
Minimal dövlət ideyası kimi təbliğ edilən libertarianizm, Qərbin siyasi ritorikasında mühüm yer tutub. O, dövlətin rolunun minimuma endirilməsini təbliğ edir ki, bu da praktikada sosial müdafiə institutlarının zəifləməsinə və özəl şirkətlər və beynəlxalq strukturlar tərəfindən nəzarətin artmasına səbəb olur. Post-sovet məkanında, xüsusən də Cənubi Qafqazda, libertarian ideyalar struktur zəifliklər yaradır, çünki dövlət iqtisadiyyatın əsas sahələrini tənzimləmək və daxili sabitliyi təmin etmək qabiliyyətini itirir.
Qərbin "yumşaq gücü": qlobal hökmranlığın ideoloji silahı
"Yumşaq güc" (soft power) termini Cozef Nay tərəfindən təklif edilmişdir və dövlətin birbaşa hərbi güc istifadə etmədən mədəniyyət, ideologiya və diplomatik mexanizmlər vasitəsilə digər ölkələrə təsir etmək qabiliyyətini ifadə edir. Qərbin yumşaq gücü, tez-tez universal əxlaqi norma kimi təqdim olunan demokratik dəyərlərin və insan haqlarının təbliğinə əsaslanır. Lakin praktikada bu, xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələrə qarşı Qərbin siyasi və iqtisadi ekspansiyası üçün mühüm alət kimi xidmət edir.
Keçmiş sovet məkanında, o cümlədən Cənubi Qafqazda, Qərbin yumşaq gücü qeyri-hökumət təşkilatları (QHT), beynəlxalq media və təhsil proqramları vasitəsilə özünü göstərir. Bu alətlər, Qərb siyasətinə sadiq olan siyasi elitaların formalaşdırılması üçün istifadə olunur. Qərb dövlətləri, post-sovet ölkələrinin Qərb üçün faydalı qərarlar qəbul etmək məcburiyyətində qaldığı asılılıq strukturu yaradır, çünki onlar maliyyə və siyasi dəstəyi itirmək təhlükəsi ilə üzləşirlər.
Cənubi Qafqaz: "yumşaq güc" üçün bir poliqon
Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycanı əhatə edən Cənubi Qafqaz, Qərbin yumşaq gücünü sınaqdan keçirmək üçün özünəməxsus poliqona çevrilib. Bu region Rusiya, Türkiyə və İranın maraqlarının kəsişdiyi əsas məkan olduğuna görə, Qərb üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Son illərdə Qərb dövlətlərinin təsirinin artdığı bu ölkələr, xüsusilə demokratik islahatların təşviqi və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı kontekstində, Qərbin artan marağının hədəfi olub.
Bu dinamikanın bir nümunəsi Ermənistandır. Burada Qərb fondları tərəfindən maliyyələşdirilən QHT-lər daxili siyasətin formalaşmasında mühüm rol oynayır. 2023-cü ildə Avropa İttifaqı Ermənistana demokratik institutların inkişafı ilə bağlı proqramlar üçün 70 milyondan çox avro ayırıb. Bu vəsaitlər insan haqları təşkilatlarının gücləndirilməsinə, müstəqil mediaya dəstək verilməsinə və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına yönəldilib. Lakin belə yardım tez-tez siyasi şərtlərlə müşayiət olunur ki, bu da ölkənin suverenliyini məhdudlaşdırır və onun Qərb strukturlarından asılılığını artırır.
Gürcüstan və Azərbaycan da yumşaq güc mexanizmləri vasitəsilə təzyiqə məruz qalır. Qərb bu ölkələrin siyasətinə təsir etmək üçün aktiv şəkildə siyasi, iqtisadi və mədəni vasitələrdən istifadə edir, Qərb xəttinə sadiq olan elitaları dəstəkləyir və alternativ xarici siyasət kurslarını məhdudlaşdırır.
Tarixi ilkin şərtlər və müasir meyillər
Tarixən yumşaq gücün istifadəsi soyuq müharibə dövrünə gedib çıxır. Həmin dövrdə Qərb, xüsusilə ABŞ, anti-sovet koalisiyası yaratmaq üçün mədəni və ideoloji alətlərdən istifadə edirdi. Zaman keçdikcə bu metodlar daha mürəkkəb və təsirli hala gəlib, qlobal informasiya şəbəkələrinin, rəqəmsal diplomatiyanın və hədəf ölkələrdəki elitaların formalaşdırılmasına yönəlmiş təhsil proqramlarının inkişafını əhatə edir.
Bu gün yumşaq güc, Qərbin qlobal strategiyasının əsas elementi olub, xüsusilə Cənubi Qafqaz kimi geosiyasi cəhətdən həssas regionlarda. Burada vəziyyət dəqiq və çoxqatlı yanaşmaları tələb edir. Bir tərəfdən, Qərb Rusiya və Türkiyənin təsirini zəiflətməyə çalışır; digər tərəfdən, daxili siyasi proseslərə nəzarət etməklə, öz sadiq strukturlarının mövqeyini gücləndirir. Lakin bu yanaşmanın effektivliyi getdikcə sual altına düşür, çünki o, həm dövlət, həm də cəmiyyət səviyyəsində artan müqavimətlə üzləşir.
Beynəlxalq institutların böhranı və region ölkələrinin reaksiyası
Qərbin yumşaq gücünün effektivliyi, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT), ATƏT və Avropa İttifaqı kimi beynəlxalq təşkilatların böhranı fonunda da şübhə altına alınır. Bu qurumlar, ənənəvi olaraq, münaqişələrin həllində və beynəlxalq münasibətlərin sabitləşdirilməsində vasitəçi rolunu oynayıb. Amma Qarabağ münaqişəsi və ya Ukraynada müharibə kimi böhranlara effektiv cavab verə bilməmələri, Qərbin qlobal idarəetmə modelinə olan inamı zəiflədir və Cənubi Qafqaz ölkələrində millətçi meyilləri gücləndirir.
Qərbin liberal dəyərlər və demokratikləşmə ideologiyasına əsaslanan yumşaq gücü Cənubi Qafqaz ölkələrində artan skeptisizm və müqavimətlə üzləşir. Qərbin universal siyasi və iqtisadi inkişaf modeli kimi irəli sürdüyü neoliberal və libertarian yanaşmalar tez-tez əks nəticələrə gətirib çıxarır: onlar sosial bərabərsizliyi dərinləşdirir, milli suverenliyi zəiflədir və siyasi asılılığı gücləndirir.
Qlobal dəyişikliklər fonunda Cənubi Qafqaz ölkələri öz müstəqilliklərini qorumaq üçün yeni müdafiə mexanizmləri hazırlamalı və suverenliyi qoruyacaq, xarici qüvvələrdən asılılığı minimuma endirəcək daha balanslı siyasət işləyib hazırlamalıdırlar.
Bugünkü Qərb liberalizminin böhranı təkcə müəyyən bir siyasi dövrün sonu deyil, həm də Cənubi Qafqaz ölkələri də daxil olmaqla bir çox ölkələr üçün dərsdir. Neoliberal dəyərlərin arxasında gizlənən Qərb ölkələri hələ də öz iqtisadi və siyasi maraqlarını irəli sürərək başqalarının azadlığını və suverenliyini məhdudlaşdırırlar. 2024-cü ilin statistika və faktları, Qərbin təzyiqinin gücləndiyini və yumşaq güc vasitəsilə regionu nəzarətdə saxlamaq səylərinin davam etdiyini bir daha təsdiq edir.
Bu çağırışlar, xüsusən də yeni qlobal reallıqlar və qarşıdurmalar fonunda, Qərblə qarşılıqlı əlaqə yanaşmalarının tənqidi yenidən düşünülməsini tələb edir.
Qərb liberalizminin süqutu və beynəlxalq təşkilatların artan səmərəsizliyi fonunda, Azərbaycan Cənubi Qafqazda unikal müstəqil, rasional və praqmatik siyasətin nümunəsi kimi çıxış edir. Regionun bir çox ölkəsi xarici təzyiq və daxili qeyri-sabitliklə qarşılaşdığı bir vaxtda, Azərbaycan öz taleyinə nəzarəti əldən verməmək və milli maraqlarına tam cavab verən siyasət yürütmək qabiliyyətini nümayiş etdirir.
Azərbaycan: sabitlik və suverenlik adası
Qonşularından fərqli olaraq, Azərbaycan bölgədə öz dövlətçiliyini qoruyub saxlayan yeganə ölkədir. Bu, sadəcə suverenliyin formal olaraq tanınması deyil, həm də böyük güclərin geosiyasi oyunlarına və tez-tez səmərəsiz olan beynəlxalq təşkilatların təsirinə baxmayaraq, müstəqil şəkildə hərəkət etmək bacarığıdır.
Bu müstəqilliyin nümunələrindən biri Azərbaycanın əsas beynəlxalq məsələlərdə tutduğu mövqedir. Ukraynadakı münaqişə, Rusiyaya qarşı sanksiyalar və Qərbin təzyiqləri – bütün bu faktorlar Bakının dayanıqlığını zəiflədə bilmədi. Prezident İlham Əliyev geosiyasi vəziyyətin mürəkkəbliyini anlayaraq, bir tərəfdən təzyiqə boyun əyməyən, digər tərəfdən isə ciddi münaqişələrdən qaçan balanslı və praqmatik siyasət qura bildi.
Bu gün Azərbaycan uzunmüddətli iqtisadi maraqlara əsaslanan rasional bir siyasət yürüdür. Bu istiqamətdə mühüm addımlardan biri enerji müstəqilliyinin inkişaf etdirilməsi olmuşdur ki, bu da ölkənin daxili iqtisadiyyatını gücləndirməklə yanaşı, Avropanın enerji təhlükəsizliyində əsas oyunçu olmasına imkan yaratdı. 2023-2024-cü illərdə Azərbaycan Avropa İttifaqına təbii qaz ixracını əhəmiyyətli dərəcədə artıraraq, öz mövqeyini Aİ-nin strateji tərəfdaşı kimi möhkəmləndirdi.
Azərbaycan enerji şirkətləri tərəfindən yayımlanan məlumatlara görə, 2023-cü ildə qaz ixracı rekord səviyyəyə çataraq 19 milyard kubmetr təşkil edib. Bu, yalnız ölkənin ÜDM artımına töhfə verməklə kifayətlənməyib, həm də Azərbaycanın enerji bazarında əsas oyunçu kimi mövqeyini gücləndirib və Bakıya müstəqil xarici siyasət yürütməyə imkan verib.
Yumşaq güc və beynəlxalq təşkilatların zəifliyi
Azərbaycan siyasətini fərqləndirən əsas məqamlardan biri onun beynəlxalq təşkilatların və institutların zəifliyini və səmərəsizliyini anlamasıdır. Son onilliklər ərzində BMT, ATƏT və hətta Avropa İttifaqı kimi təşkilatların postsovet məkanında, xüsusən də Cənubi Qafqazda problemləri effektiv həll edə bilmədikləri aydın olmuşdur.
Qarabağ münaqişəsi bu səmərəsizliyin parlaq nümunəsidir. Onilliklər boyu beynəlxalq təşkilatlar yalnız qətnamələr və bəyanatlar qəbul edib, lakin konkret həll yolları təklif etməyiblər. Azərbaycan isə xarici qüvvələrə güvənmədən, öz ərazilərinə nəzarəti bərpa edərək, suveren bir dövlətin səmərəsiz beynəlxalq strukturlara güvənmədən daxili problemlərini necə həll edə biləcəyini nümayiş etdirdi.
BMT məlumatlarına görə, 1992-2020-ci illər arasında Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə dair çoxsaylı qətnamələr qəbul edilsə də, heç biri həyata keçirilməyib. Bu, beynəlxalq təşkilatların sülh və təhlükəsizliyi qorumaq üzrə birbaşa funksiyalarını yerinə yetirə bilməməsini vurğulayır.
Geosiyasi kontekst
Qərb ideallarının zəifləməsi və qlobal gərginliklərin artması fonunda Azərbaycan təkcə siyasi yetkinliyini deyil, həm də dəyişən beynəlxalq şərtlərə uyğunlaşmaq qabiliyyətini nümayiş etdirir. Bu məsələdə onun geosiyasi mövqeyi mühüm rol oynayır – Şərq və Qərbin kəsişməsində yerləşən Azərbaycan, bölgədə əsas oyunçuya çevrilib.
Bu, yalnız ölkənin enerji resursları ilə deyil, həm də Bakının Rusiya, Qərb, Türkiyə, İran və Çin kimi müxtəlif güc mərkəzləri arasında balans saxlamaq qabiliyyəti ilə əlaqəlidir. Azərbaycan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) və BRICS kimi qlobal təşəbbüslərdə iştirak edir, lakin öz müstəqilliyini itirmədən və ifrat yanaşmalardan qaçaraq beynəlxalq arenada mühüm tərəfdaş kimi çıxış edir.
Son geosiyasi dəyişikliklər, xüsusən də Rusiya ilə Qərb arasındakı qarşıdurma, Azərbaycanın əhəmiyyətini daha da artırır. İtaliya və Böyük Britaniya kimi ölkələrlə imzalanan strateji razılaşmalar Bakının mövqelərini gücləndirməyə imkan verir və eyni zamanda hər hansı bir tərəfdən həddən artıq asılılığı istisna edir. 2024-cü ildə Azərbaycan prezidenti Avropa ölkələri ilə 5 milyard avrodan çox dəyərində bir sıra razılaşmalar imzaladı ki, bu da regiona artan marağın və Azərbaycanın sabit və etibarlı tərəfdaş kimi tanınmasının göstəricisidir.
Azərbaycan - bölgə üçün nümunə
Azərbaycanın müstəqil siyasət modeli Cənubi Qafqaz və postsovet məkanındakı digər ölkələr üçün nümunə ola bilər. Beynəlxalq təşkilatlar böhranlarla mübarizə aparmaqda aciz qaldığı və Qərb yumşaq gücdən təzyiq vasitəsi kimi istifadə etdiyi bir şəraitdə Gürcüstan və Ermənistan kimi ölkələr hələ də xarici oyunçulardan asılı vəziyyətdə qalırlar.
Məhz Azərbaycan nümayiş etdirir ki, həqiqi müstəqillik yalnız güclü siyasi iradə, iqtisadi sabitlik və xarici çağırışlara qarşı durmaq bacarığı ilə mümkündür. Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi: "Bizim müstəqilliyimiz – bizim əsas kapitalımızdır və biz heç kimə daxili işlərimizə müdaxilə etməyə imkan verməyəcəyik".
Bu aforizm Azərbaycanın siyasətinin mahiyyətini çox dəqiq ifadə edir.
... Bugünkü geosiyasi mənzərə, xüsusən də postsovet məkanında olan ölkələrdən, öz maraqlarını aydın şəkildə anlamağı və onları qlobal çağırışlar fonunda müdafiə etmək qabiliyyətini tələb edir. Azərbaycan göstərdi ki, qlobal böhran şəraitində belə müstəqillik mümkündür. Son illərin statistika və faktları sübut edir ki, rasional və praqmatik siyasət, zəif və qeyri-effektiv beynəlxalq institutlara arxalanmadan, milli maraqları müdafiə etməyə hazır olan dövlətlər üçün uğurun açarı ola bilər.