Bakı. Trend:
Səhiyyə Nazirliyi Respublika Uşaq Sanatoriyasının şöbə müdiri Aysel Həsənova müsahibə verib.
Trend müsahibəni təqdim edir:
- Aysel xanım, uşaqların sağlam böyüməsi və inkişafı üçün ilk öncə nələrə diqqət edilməlidir?
- Uşaqların sağlam böyüməsi təkcə fiziki deyil, eyni zamanda psixoloji, sosial və emosional inkişafı da əhatə edir. Bu inkişafın düzgün getməsi üçün bir neçə əsas faktora diqqət yetirmək lazımdır. Uşaqların sağlam böyüməsi və inkişafı üçün qidalanma əsas təməl sütunlardan biridir. Hər yaş dövrünün özünəməxsus qida ehtiyacları var və bu ehtiyaclar uşağın sürətlə inkişaf edən orqanizmini dəstəkləməlidir. Balanslı qidalanma dedikdə, uşağın gündəlik qida rasionunda zülal, karbohidrat, yağ, vitamin və mineral maddələrin uyğun nisbətdə yer alması nəzərdə tutulur. Belə ki, zülallar hüceyrələrin qurulması və bərpası üçün vacibdir və əzələlərin inkişafında əsas rol oynayır.
Karbohidratlar uşağın gündəlik enerji ehtiyacını ödəyir və beyin
fəaliyyətini dəstəkləyir. Sağlam yağlar (xüsusən Omeqa-3 və Omeqa-6
yağ turşuları) beyin və sinir sisteminin inkişafı üçün həyati
əhəmiyyət daşıyır. Vitamin və minerallar (məsələn, D vitamini və
kalsium) sümük quruluşunu möhkəmləndirir, immunitet sistemini
gücləndirir. Dəmir və B qruplu vitaminlər isə qan dövranını və
zehni inkişafı dəstəkləyir. Uşaqlarda düzgün qidalanma yalnız
fiziki sağlamlıqla məhdudlaşmır. Bu, onların öyrənmə qabiliyyətinə,
diqqət toplama bacarığına və emosional vəziyyətinə də ciddi təsir
göstərir.
Uşaqlar üçün yuxu, yalnız istirahət deyil, həm də inkişafın təməl
elementidir. Yuxu zamanı bədənin bərpaedici sistemləri aktivləşir.
Hormonlar, xüsusilə böyümə hormonu, daha çox ifraz olunur və gün
ərzində öyrənilmiş biliklər yaddaşda möhkəmlənir.
- Yaş qruplarına görə uşaqların yuxu rejimi necə fərqlənir?
- Yeni doğulmuş körpələr 14–17 saat, 1–2 yaşlı uşaqlar 11–14 saat, məktəbəqədər yaşlılar 10–13 saat, məktəbli uşaqlar isə 9–11 saat yuxuya ehtiyac duyur. Keyfiyyətli yuxu yalnız saatla deyil, mühitlə də ölçülür. Sakit, qaranlıq, rahat və texnologiyalardan uzaq bir yuxu mühiti uşağın yuxu keyfiyyətini artırır. Yuxu pozğunluqları olan uşaqlarda tez-tez davranış problemləri, diqqət dağınıqlığı və hətta böyümə ləngimələri müşahidə oluna bilər.
Uşağın sağlam böyüməsi üçün onun boy və çəki artımının, inkişaf göstəricilərinin, psixomotor qabiliyyətlərinin və peyvənd statusunun pediatr tərəfindən mütəmadi şəkildə izlənməsi vacibdir. Bu nəzarət sayəsində uşağın inkişaf xəritəsi çıxarılır və mümkün risk faktorları vaxtında aşkar olunur. Uşağın ümumi inkişafının mühüm göstəricilərdən biri də standartlara görə boy və çəki göstəriciləridir. Bu göstəricilər mütləq izlənilməlidir.
- Uşaqların yaşına uyğun aktiv həyat tərzi necə tənzimlənməlidir?
- Uşağın yaşına uyğun motor, dil, sosial və intellektual bacarıqlarını ölçmək və erkən müdaxilə imkanlarını artırmaq üçün inkişaf testi və müayinələri çox əhəmiyyətlidir. Fiziki aktivlik uşağın həm fiziki, həm də psixososial inkişafına təsir edən mühüm faktordur. Gündəlik aktivlik (məsələn, qaçmaq, oynamaq, rəqs etmək və ya velosiped sürmək) sümük və əzələ sistemini möhkəmləndirir, maddələr mübadiləsini sürətləndirir və artıq çəkidən qoruyur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına (ÜST) görə, 5–17 yaş arası uşaqlar hər gün ən azı 60 dəqiqə orta və ya yüksək intensivlikli fiziki fəaliyyətlə məşğul olmalıdırlar. Bu, yalnız sağlamlıq üçün deyil, həm də sosial bacarıqların inkişafı, öz güvənin formalaşması və stresin azaldılması baxımından çox faydalıdır. Uşaqların texnologiya qarşısında keçirdiyi vaxtın artması səbəbilə, valideynlərin fiziki aktivliyi dəstəkləyən mühit yaratması (park gəzintiləri, idman oyunları, ailəvi yürüşlər) getdikcə daha önəmli hala gəlir.
Uşağın sağlam psixoloji inkişafı üçün emosional dəstək və şəfqətli münasibət həlledici rol oynayır. Sevgi dolu, anlayışlı və güvənli mühitdə böyüyən uşaqlar özlərini dəyərli hiss edir, başqalarına güvənməyi və öz fikirlərini ifadə etməyi öyrənirlər. Bu da onların özgüvənini, stresə qarşı dözümlülüyünü və problemlərlə mübarizə bacarıqlarını artırır.
Pozitiv tərbiyə prinsiplərinə əsaslanan ailələrdə uşaqlar səhv etdikdə cəzalandırılmaq əvəzinə, nə üçün səhv etdikləri izah olunur, nəticələri ilə qarşılaşmağa təşviq olunurlar. Belə yanaşma uşağın məsuliyyət hissini formalaşdırır və sağlam şəxsiyyət yetişdirilməsinə kömək edir.
- Körpələrin sağlam böyüməsində ana südünün əhəmiyyəti nə dərəcədədir?
- Ana südü körpə üçün ən ideal və tam qidadır. ÜST-nin tövsiyələrinə görə, ilk 6 ay sadəcə ana südü verilməli, 2 yaşa qədər isə əlavə qidalarla birlikdə davam etdirilməlidir.
Ana südü yeni doğulmuş körpə üçün yalnız qida mənbəyi deyil, ilk və ən güclü immunitet təminatçısıdır. Südün tərkibində olan immunoqlobulinlər (xüsusilə IgA), leykositlər və canlı anticisimlər körpəni bakteriya, virus və digər mikroorqanizmlərdən qoruyur. Bu qoruyucu maddələr uşağın hələ tam formalaşmamış immun sistemini dəstəkləyərək tənəffüs yolları infeksiyalarının (qrip, bronxit və s.), qulaq iltihablarının, mədə-bağırsaq və dəri infeksiyalarının (işhal, rotavirus və s.), allergik reaksiyaların yaranma ehtimalını azaldır. Eyni zamanda, ana südü ilə qidalanma nəticəsində körpənin gələcəkdə astma, atopik dermatit və şəkərli diabet kimi xroniki xəstəliklərə tutulma riski də azala bilər.
Ana südü körpənin mədə-bağırsaq sistemi üçün ən uyğun və asan həzm olunan qida növüdür. Onun tərkibi təbiət tərəfindən elə tənzimlənib ki, körpənin həssas bağırsaq divarını qıcıqlandırmır və rahat mənimsənilir. Ana südündəki fermentlər, prebiyotik maddələr (oligosaxaridlər) və canlı bakteriyalar körpənin bağırsaq florasını tənzimləyir, faydalı bakteriyaların çoxalmasına kömək edərək qəbizlik və qaz probleminin az müşahidə olunmasını, kolik (qarın ağrısı və ağlama tutmaları) riskinin və bağırsaq infeksiyalarının azalmasını təmin edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, süni qidalarla müqayisədə ana südü həzmi daha tez və problemsiz təmin edir. Bu da körpənin narahatlığını azaldır və daha sakit yatmasına kömək edir.
Südvermə yalnız körpə üçün deyil, ana üçün də sağlamlıq baxımından mühüm faydalar verir. Südvermə zamanı orqanizmdə oksitosin hormonu ifraz olunur ki, bu da uşaqlıq əzələlərinin yığılmasını təmin edərək doğuş sonrası qanaxma riskini azaldır və uşaqlığın normal ölçüsünə tez qayıtmasını təmin edir.
- Sağlam qidalanmanın uşaqların gələcək həyatlarında önəmi nədir?
- Sağlam qidalanma uşağın yalnız fiziki böyüməsinə deyil, həm də zehni və emosional inkişafına birbaşa təsir göstərir. Uşaqlıq dövründə formalaşan qidalanma vərdişləri onların gələcək həyat tərzinin və sağlamlıq vəziyyətinin əsasını təşkil edir. Bu dövrdə düzgün və balanslı qidalanan uşaqlarda piylənmə, tip 2 şəkərli diabet, yüksək təzyiq və ürək-damar xəstəlikləri kimi xroniki problemlərə rast gəlmə ehtimalı xeyli azalır. Çünki sağlam qidalar orqanizmin metabolik balansını qoruyur, artıq piylənmənin qarşısını alır və orqanların normal fəaliyyətini dəstəkləyir.
Eyni zamanda, düzgün qidalanma uşaqların zehni bacarıqları və məktəbdəki uğurları ilə sıx əlaqəlidir. Beyin hüceyrələrinin sağlam fəaliyyət göstərməsi üçün zülal, dəmir, sink və xüsusilə Omeqa-3 yağ turşuları olduqca vacibdir. Bu maddələr diqqət toplama, yaddaş və öyrənmə proseslərini gücləndirir, uşağın dərslərə adaptasiyasını və idrak bacarıqlarını artırır. Nəticə etibarilə, sağlam qidalanan uşaqlar məktəbdə daha aktiv, məhsuldar və uğurlu olurlar.
- Uşaqların istifadə etdiyi oyuncaqlarda nəyə diqqət yetirmək lazımdır?
- Oyuncaqlar uşaqlar üçün sadəcə əyləncə vasitəsi deyil, onların zehni, motor və sosial bacarıqlarının inkişafında mühüm rol oynayan öyrədici alətlərdir. Lakin doğru seçilməmiş oyuncaqlar uşağın sağlamlığı üçün təhlükə yarada və inkişafına mənfi təsir göstərə bilər. Buna görə də valideynlər oyuncaqların seçimində diqqətli olmalı və bir sıra vacib amilləri nəzərə almalıdırlar.
İlk növbədə, oyuncaq mütləq şəkildə beynəlxalq təhlükəsizlik standartlarına uyğun olmalıdır. CE və ya ISO sertifikatına malik məhsulların seçilməsi, həmin oyuncağın müəyyən keyfiyyət və təhlükəsizlik meyarlarına cavab verdiyini göstərir. Sertifikatlı oyuncaqlar həm material baxımından təhlükəsiz, həm də istifadə qaydalarına görə uşaq sağlamlığına uyğun hazırlanır.
Eyni zamanda, xüsusilə 3 yaşdan kiçik uşaqlar üçün seçilən oyuncaqlarda kiçik, asanlıqla udula bilən hissələr olmamalıdır. Bu yaş qrupundakı uşaqlar hər şeyi ağızlarına aparmağa meyilli olduqları üçün, xırda detalı olan oyuncaqlar boğulma riski yarada bilər. Oyuncaq seçərkən onun forma, ölçü və struktur baxımından təhlükəsiz olub-olmaması diqqətlə yoxlanmalıdır.
Bundan əlavə, oyuncaq uşağın yaşına, maraqlarına və inkişaf
səviyyəsinə uyğun olmalıdır. Məsələn, bir yaşlı uşaq üçün motor
bacarıqları və koordinasiyanı gücləndirən iri konstruktiv bloklar
daha məqsədəuyğundur. Beş yaşlı uşaq üçün isə yaradıcılıq və
təxəyyül bacarıqlarını inkişaf etdirən boyama dəstləri, rol
oyunlarına əsaslanan fiqurlar və interaktiv tədris vasitələri daha
faydalıdır. Uşağın yaşına uyğun olmayan oyuncaqlar həm maraqsız
görünə bilər, həm də istənilən faydanı verməyə bilər.
Nəticə etibarilə, oyuncaq seçimi yalnız onun görünüşü və qiyməti
ilə deyil, sağlamlıq və inkişaf meyarları əsasında aparılmalıdır.
Doğru seçilmiş oyuncaq uşağın həm təhlükəsizliyini təmin edir, həm
də onu fiziki, zehni və emosional baxımdan dəstəkləyərək sağlam
inkişafına töhfə verir.
- Sağlam ailə mühiti uşaqların inkişafına necə təsir edir?
- Uşağın ilk və ən əhəmiyyətli məktəbi ailədir. Ailədə hökm sürən münasibətlər, dəyərlər və davranış modelləri uşağın şəxsiyyətinin formalaşmasında, emosional tarazlığında, sosial bacarıqlarının və özünəinamının inkişafında mühüm rol oynayır. Sağlam ailə mühiti uşağın psixoloji rifahı və gələcək həyat keyfiyyəti üçün bünövrə yaradır.
Valideynlər tərəfindən sevgi və emosional dəstək görən uşaqlar özlərini daha güvənli hiss edirlər. Bu cür uşaqlar cəmiyyətə daha tez uyğunlaşır, mehriban və paylaşmağı bacaran fərdlər kimi formalaşır. Onların özünəinam səviyyəsi yüksək olur, duyğularını ifadə etməkdən çəkinmirlər və sosial münasibətlərdə uğurlu olurlar. Ailədən alınan bu dəstək, həmçinin uşağın streslə mübarizə qabiliyyətini də gücləndirir.
Bununla yanaşı, ailədə sabit və ədalətli qaydaların olması uşağın davranışlarını nizama salır, məsuliyyət hissini inkişaf etdirir və sərhədləri anlamasına kömək edir. Qaydalar nəzarət məqsədilə deyil, sevgi və qayğı ilə izah olunduqda, uşaqda daxili intizam formalaşır və o, nəyi nə üçün etməli olduğunu dərk edir. Belə mühit uşağın qərarvermə bacarığını artırır və sosial həyatında daha balanslı olmasına zəmin yaradır.
Valideynlərin bir-biri ilə və övladları ilə qurduğu münasibətlər isə uşağın gələcəkdə quracağı münasibətlər üçün bir model rolunu oynayır. Ailədə hörmət, empatiya və qarşılıqlı anlaşma hakimdirsə, uşaq da bu davranışları mənimsəyir və eyni yanaşmanı dostluq, evlilik və iş münasibətlərində sərgiləyir.
Nəticə etibarilə, sağlam ailə mühiti uşağın xoşbəxt, öz gücünə inanan, empatik və məsuliyyətli bir fərd kimi formalaşması üçün vacibdir. Valideynlərin sevgi dolu, qayğıkeş, ədalətli və möhkəm əlaqələrə əsaslanan yanaşması uşaqların həyat boyu daşıyacaqları emosional və sosial dayaq sisteminin əsasını təşkil edir.