Hikmət Babaoğlu - "Yeni Azərbaycan" qəzetinin baş redaktoru
Hər şey ondan başladı ki, söz qiymətdən düşdü. Söz ünsiyyət yaratmaq üçün deyil, silah kimi istifadə edildi və bu silah ən çox tarixi məhv etdi, onu təhrif etdi. Azərbaycan tarixinin gözəl bilicisi, ictimai xadim, yazıçı, diplomat Yusif Vəzir Çəmənzəminli qeyd edir ki, "söz tarixin açarıdır". Doğrudan da, tarixi yalnız daşlara həkk olunmuş sözlərdən, kitabələrdən, epos və dastanlarımızdan öyrənə bilirik. Məsələ ondadır ki, son iki yüz ildə tariximizin açarı olan söz düşmən əlinə keçdi. Bununla da tariximiz də, sözlərimiz də saxtalaşdırıldı, eybəcərləşdirildi, anlaşılmaz hala gətirildi. Məqsəd isə o idi ki, tariximizdən, kökümüzdən uzaq salınaq və manqurtlaşaq, öz tarix anamızı öz əlimizlə öldürək. Necə ki, bunu Əkrəm Əylisli edir. Ancaq manqurtlar zəncirində əlbəttə ki, Ə.Əylisli birinci deyil. Bu zəncirin birinci həlqəsi İordandan, Kirildən başlayır, Sevordyan, Patikanov, Yüzbaşyan, Tumanova qədər uzanır. Əylisli isə bu sırada ən zəif və ən istedadsız həlqədir. Ancaq yuxarıdakı tarixi saxtalaşdıran müəlliflərlə Ə.Əylislinin ortaq tərəfi saxtakarlıq, fərqli tərəfi isə onların xristian türk olaraq tarixi saxtalaşdırmaları, Ə.Əylislini isə bunu müsəlman türk olaraq etməsidir.
Niyə Türkmənçay müqaviləsində ictimai sənədlərlə bağlı xüsusi bənd var?
Bəs tarixin açarı olan söz düşmənin əlinə necə keçdi? Adlarını çəkdiyimiz müəlliflərin aid olduqları dövrə baxsaq, bu tarixin çox uzun olduğunu görərik. Ancaq biz açarı düşmənə təhvil verdiyimiz ən son və ən fəlakətli tarixdən danışmaq istəyirik.
Mövzudan uzaq düşməmək üçün elə dərhal həmin tarixi sənəddən, yəni 1828-ci ildə imzalanmış "Türkmənçay" sülh müqaviləsindən bir iqtibas verək.
... "İran şah həzrətləri öz adından və öz vərəsələri və varisləri adından Arazın o tayı və bu tayı üzrə İrəvan xanlığı və Naxçıvan xanlığını Rusiya imperiyasının mülkiyyətinə tam güzəştə gedir. Şah həzrətləri bu güzəşt nəticəsində hazırkı müqavilənin imzalanmasından sayılmaqla altı aydan gec olmayaraq yuxarıda adları çəkilən hər iki xanlığın idarə edilməsinə aid olan bütün arxivləri və ictimai sənədləri (!H.B.) Rusiya rəisliyinə verməyi vəd edir". Elə Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının tarixinin saxtalaşdırılması, tarixin açarı olan sözün düşmən əlinə keçməsi də buradan başlayır. Diqqət edin, bütün arxivlər və ictimai sənədlər tələb edilir. Çünki sonrakı mərhələdə bu sənədlər ləğv ediləcək, saxtalaşdırılacaq, hər iki xanlığa köçürüləcək haylar üçün yeni tarix yazılacaqdı. Doğrudan da belə oldu. Bir müddət sonra Çar I Nikolay 20 mart 1828-ci ildə Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının ərazisində Ermənistan vilayətinin yaradılması ilə bağlı fərman verdi. Bəs görəsən nə üçün Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının ərazisi bu dövlət üçün seçilmişdi?
Niyə İrəvan, niyə Naxçıvan?
Bunun iki məxsusi məqsədi var idi. Birincisi, bu ərazilər Orta Asiya və Anadolu türkləri arasında xüsusi strateji əhəmiyyətli rayon idi. Həmin ərazidə hərbi baza statusunda yaradılacaq dövlət böyük Turan etnocoğrafiyasını ikiyə böləcək, zəiflədəcəkdi. İkincisi, bu rayonda sahibsiz qalmış olduqca qiymətli maddi-mənəvi miras var idi. Bu miras Azərbaycan xalqının xristian keçmişinə aid idi. İslamı qəbul etdikdən sonra biz ondan könüllü şəkildə imtina etmişdik. Yəni ən azı 334-cü ildən, yəni Alban çarı mömin Vaçaqanın dövründən ərəb işğalı dövrünə qədər davam edən tariximizə sahib çıxmırdıq. Bu gözqamaşdırıcı xristian-erməni-qıpçaq mirası üzərində yeni bir dövlət qurub, yeni bir xalq yaratmaq imperialist Rusiyanın iştahını qabardır, onun geostrateji maraqlarını həyata keçirməsi üçün əlverişli zəmin yaradırdı.
Ona görə də, ruslar hay, qaraçı və başqa tayfaları Yaxın və Orta Şərqin Ən müxtəlif coğrafiyalarından buraya köçürülməyə başladılar. Qeyd etmək lazımdır ki, haylar üçün əvvəllər dövlət qurmaq məqsədilə tarixi Xorasan vilayəti, sonralar isə İran Astarası Ənzəli limanı coğrafiyası nəzərdə tutulmuşdu. Ancaq sonralar müəyyən korrektələr aparılaraq ən əlverişli ərazi kimi İrəvan və Naxçıvan xanlıqları seçildi.
Ərməniyyə haradır, Ərmənlər kimdir?
Qeyd etdiyimiz kimi, burada sahibsiz qalan xristian mirası var idi. Bu zəngin xristian mədəniyyətini yaradan xalq isə xristian qıpçaqlar, yəni ərmənlər idi. Ona görə də bir sıra ərəb, fars və digər mənbələrində bu ərazi elə Ərməniyyə adlandırılırdı. Ancaq bu ərməni xristian qıpçaqlarının bir hissəsi zamanla İslamı qəbul etmiş, bir hissəsi Dəşti-Qıpçaq və Azov ətrafı rayonlara köçmüş, elə orada da "zaqadiçnıy armyanskiy kıpçaki" kimi yaşamağa başlamışdılar. XVIII əsrin sonlarında isə rus-slavyan mədəni hegemoniyasına məruz qalaraq ukraynalılaşmış ruslaşmışlar. Ona görə də ruslar tarixi məxəzlərlə uzlaşsın deyə, öz forpostlarına Armeniya, yəni Ərməniyyə adı verdilər. Haylarsa bu adı mənimsəyə bilmədilər. Məskunlaşdıqları yeni vətənə öz dillərində, yəni haylar ölkəsi Hayastan adı verdilər. Əkrəm Əylisliləri də dolaşıq salan elə bu məsələdir. Azərbaycanın bütün ərazilərində olduğu kimi, Naxçıvanda olan xristian abidələrinin hamısı qıpçaq ərməni otrtodoks xristian abidələridir. Onların qriqoryanlaşdırılması isə yalnız 1841-ci ilə Rus çarının fərmanı ilə Klikyanın (müasir Türkiyə ərazisi) Sus şəhərindən erməni Qriqoryan kilsəsinin Eçmiəzdinə köçürülməsi və Alban ortadoks kilsəsinin onun tabeçiliyinə verilməsi ilə başladı. Ona görə də Ə.Əylislinin Daş yuxusunun tarixi də uzaq başı 1841-ci ilə gedib çıxır. Əylis, yaxıd Aqulis isə daha qədimdir. Oradakı kilsənin və xristian əhalisinin haylarla, yəni bugünkü ermənilərlə heç bir əlaqəsi yoxdur.
İndi isə mötəbər mənbələrə, bəzi hallarda isə elə hay mənbələrinə istinad edərək Ə.Əylislinin Daş yuxularından əvvəlki tarixə qısa ekskurs edək.
Daş yuxudan əvvəlki gerçəklik necədir?
Bu sualın cavabını tapmaq üçün elə hay və rus mənbələrinə istinad edəcəyik. Bəlli olacaq ki, 1813-1828-ci illərdə Azərbaycana başlanan hay köçünə qədər tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaşayan erməni-qırçaqlar xristian türklər idilər. Bu xristian türklərlə müsəlman türklər arasında daima ədavət və mübarizə olmuşdur. Qarşıdurma olduqca uzun sürən və kəskin olduğu üçün hətta VIII əsrdə yazıldığı iddia edilən (biz bu tarixi azı e.ə. VIII əsr hesab edirik. VII əsrdə isə İslamı qəbul etmiş oğuzlar tərəfindən dastanın yenidən üzü köçürülmüş, buraya İslamla bağlı xeyli məsələlər əlavə edilmişdir) Dədə Qorqud dastanında da öz əksini tapmışdır. Qıpçaq Məlik, Dirsə (yəni Tərsa, müsəlmanlar qeyri-müsəlmana tərsa deyə müraciət edirdilər) xan Trabzun çar Tadeus yaxud, Tadik və s. məhz xristian ərmən türkləridir. "Ərmən" sözü "ər" və "mən" söz birləşməsindən əmələ gəlib, mənası "sıravi döyüşçü" deməkdir. Məsələ ondadır ki, 1828-ci ildə haylar Azərbaycana köçürülərkən xristian ərmən-qıpçaqlar din qardaşları olan rusların mövqeyindən çıxış edərək hayları özlərinə müttəfiq kimi qəbul etdilər. Yaxud ruslar hayalarla erməniləri məcburi müttəfiqə çevirdilər. Beləliklə, ərmən türkləri soyadlarının sonuna "yan" artırmaqla haya çevrildilər. Ona görə də bu gün nə qədər türk soyadlı erməni varsa, onların hamısı qıpçaqlardır. Bədbəxtçilik ondadır ki, bizə qarşı ən qəddar möqe tutan da, elə onlardır.
Hayların etnogenezi haqqında
Balayan, Şahnazaryan, Köçəryan, Sarkisyan, Muradyan, və s. Hay müəlliflər hay xalqının etogenizi haqqında yazdıqları əsərlərdə qeyd edirlər ki, bu xalq hay, qara sevor (suvarlar türk tayfalardır) qıpçaq, qaraçı və boşa etnik qruplarından əmələ gəliblər. Diqqət edin, bu beş etnik ünsürdən ikisi türklərdir qıpçaqlar, qara sevorlar, haylar və qaraçılar isə eyni dilin (qədim pəhləvi dilinin) müxtəlif ləhcələrində danışırlar. Qarabar, yəni guya ki, qədim erməni dili elə pozuq pers-hind dilidir. Boşalar isə yenə hind-qaraçı kökənlidirlər, ancaq nisbətən fərqli dilləri olmuşdu. Biz Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar onları sadəcə poşa adlandırırıq. Birisini təhqir etmək istədikdə ona poşa deyirdik. Poşalar əsas etibarilə ələk, xəlbir, inyə və s. məişət əşyaları düzəldərək türk kəndlərində satırdılar. Qalan iki aparıcı etnik qrup olan ərmənilər və qara suvarlar elitar etnos hesab edilirdilər. Bu gün də elədir. Ermənistanın bütün siyasi elitası demək olar ki, onlardan ibarətdir. Ermənilər özləri bunu yaxşı bildikləri üçün Qazaxıstanla münasibətlərdə ortaq qıpçaq kökündən gəldiklərini bildirir və bu faktlardan istifadə etməyə çalışırlar. Qalan digər yerlərdə isə bu məsələni ciddi-cəhdlə gizlədirlər. Bu yaxınlarda Astanada Ermənistan səfiri, hətta qazaxlarla eyni soy kökdən olduqları ilə bağlı mətbuata da məlumat vermişdi.
Rusların böyük qardaş xidmətləri
Bu işdə ruslar öz böyük qardaşlıq missiyalarını uğurla yerinə yetirdilər. Artıq həmin dövrdə sayca çox az olan və demək olar ki, sadəcə kilsə ətrafı kisik məntələrdə və monastrlarda həyat sürən ərmən-qıpçaqları Rusiyaya apararaq onlara yaxşı təhsil verdilər. Rus və hay dilini mükəmməl öyrətdilər. Əsas məqsəd isə o idi ki, həmin ərmən qıpçaqların vasitəsilə bütün xristian alban yazılı mənbələrini rus və hay dillərinə çevirtdirsinlər. Beləliklə, Türkmənçay müqaviləsinin yuxarıda istinad etdiyimiz bəndinə əsasən xristian Alban mədəniyyətinə aid olan bütün əlyazmalar, o cümlədən Mussa Kalankatuklu, Mixitar Qoş, Moisey Xorenski kimi müəllflərə aid bütün mənbələr "Sevan əlyazmaları" adı altında Eçmiədzin kilsəsinə verildi. Xristian ərmə-qıpçaq müəllifləri olan Rusiyanın yetişdirdiyi Patıkanov (Batıxanov), Yüzbaşyan, Sevordyan (qara sevorlar, yaxud bizim bildiyimiz subarlar, sabirlər) Tumanov (Duman) və s. kimi müəlliflərin vasitəsilə əvvəlcə hayca-qıpçaqca mükəmməl lüğət hazırlandı (fotosənəd 1).
Sonra dediyimiz yazılı mənbələr saxtalaşdırılaraq hay tarixinə çevirtdirildi. Beləliklə, xristian qıpçaqlar öz etnik qarşadarını bütün tarixini dindaşlarına hədiyyə etdilər. Bax, Əylisdə və Naxçıvanın digər yerlərində yaşayan ermənilər də hay deyil, xristian türklər olan ermənilər idi. Ona görə də "Daş yuxuları"ın alt kimliyində hay yoxdur türk var. Sadəcə xristian türk.
Əylis - Aqulis, yoxsa Ak-ulus
İndi isə Əylis kəndindəki monastr və kilsəyə gələk. Erməni müəllifləri qeyd edir ki, müqəddəs xilasedici, yəni İsa peyğəmbər həvari Barfolomeyi Erməni çarı Abqaranı ağır xəstəlikdən qurtarmaq üçün Ermənistana göndərdi. Barfolomey Akulis (Əylis) kəndinə çatanda eşitdi ki, çar ölüb. Onun şərəfinə burada bir monastr tikdirdi. Sonralar bu monastra müqəddəs Fom monastrı dedilər (fotosənəd 2).
Yaxşı bəs Abaqa kim idi ki, Barfolomey onun üçün Aqulisə qədər gəlib çıxmışdı. Bunu aydınlaşdırmaq üçün başqa bir xristian-qıpçaq olan E.V.Sevortyana müraciət edək. Sevortyan "Etimoloqiçeskiy slovarı tyurkskix yazıkov" adlı kitabında yazır. "Aba"-"apa" - sözü türk mənşəlidir. Mənası ata, əmi, dayı kimi izah oluna bilər. Müxtəlif türkdilli xalqlarda bu mənaların birini daşıyır. "Abay", "appay", "abıy", "apıç" formalarda işlədildiyinə rast gəlmək mümkündür. Deməli, "aba" türkcədir, ata-başçı deməkdir. Qa sonluğu isə Qann, xan, hökmdar mənasındadır. Əgər ərmənilərin başçısı Abaqadırsa, yaxud ermənilər öz başçılarına Abaqa deyirlərsə, deməli həmin ermənilər qeyd etdiyimiz kimi, xristian türklər idi. Əgər o dövrdə ərməniyyənin əhalisi həqiqətən haylar olsa idi onda çarlarına ermənicə müraciət edib "hayrik" (ermənicə-ata) deyəcəkdilər. Hər xalq öz başçısına öz dilində ad qoyur. Elə biz müsəlman türklər də rəhbərə ata deyə, müraciət edirik. Korku tata, Dədə Qorqud və s. kimi Sibirdə mövcud olan Abaqan çayı və səhəri də Çobanilər sülaləsindən olan Abaqa xan da elə eyni mənanı ifadə edir.
"Əylis" sözünün etimologiyası haqqında
İndi isə Əylis kəndinin adının etimologiyasının izahını axtaraq. Bu kəndin adı bir sıra mənbələrdə Aqulis kimi yazılır. Hesab edirik ki, bu fonetik forma Əylis formasından daha doğru formadır. Və öz mənşəyi ilə düzgün səsləşir. "Aqulis" sözü "ak" və "ulus" sözlərindən meydana gəlmiş söz birləşməsidir. "Ak" nur, işıq, ziya mənasındadır və təmiz türkcədir. "Ulus" isə ilkin mənada tayfa, sonra isə millət, xalq mənasnda işlədilir. Deməli, Akulis kəndində hələ 1-ci əsrdə monast tikildiyi üçün bu kəndi ətraf üçün bir növ dini mərkəz rolunu oynayır, insanlar ayıdnladırdı. Ona görə də Akulus adlandırılmışdır. Bu milli-etnik ənənə İslam dini yayılandan sonra da davam etdi. İslamı yaxşı mənimsəmiş dindarlara şeyx dini rütbəsi verilirdi. Həmin şeyxlərin yaşadığı kəndləri isə dini mərkəz hesab etdikləri üçün ona Şıxlı, Şıxlar, Şıxbaba və s. adlar verilirdi. Deməli "Akulis" sözü ilə "Şıxlar" sözü əslində eyni məzmunu ifadə edir. Bir daha arxaik olduğu üçün türkcə, digəri isə ərəb işğalından sonra yarandığı üçün ərəbcədir. Ancaq burada ortaq olan sözün leksik mənası və sözəmələgəlmə formasının dilimizin qrammatik qanunayuğunluqları ilə uzlaşmasıdır.
Deməli, Fom monastrı Əylis kəndinin xristian-türk əhalisi tərəfindən tikilib Akulis adı da elə türkcədir. Əgər Naxçıvan və İrəvanda olan qədim əlyazmalar türkcə olmasaydı görəsən Patikanova, Severdyana, Yüzbaşyana, Xalatyana nə düşmüşdü ki, qıpçaqca hayca lüğət tərtib edir, türk dilinin etimoloji lüğətini yaradırlar. Çünki onların istifadə etdikləri mənbələr türkcə idi və onu saxtalaşdırıb haylaşdırmaq lazım idi.
Yaxşı, bəs Naxçıvan hayca nə deməkdir?
Heç nə..! hay dilində bu sözün etimoloji mənası yoxdur. Baxmayaraq ki, ermənilər bu adın hayca olduğunu və Nuhla əlaqədar olduğunu bildirirlər. Biz isə bunun belə olmadığını elə hayların özlərinin istinad etdiyi mənbələrə istinad edərək sübut etməyə çalışacağıq.
Hay versiyası guya "İncil" hekayətlərinə əsaslanaraq belə izah edir... Nuhun gəmisi üzərək Ağrı dağına tərəf gedərkən birdən altı İlanlı dağın başına elə dəydi ki, dağın başı sanki iki yerə bölündü. Sonradan gəmi gəlib Ağrı dağının başında dayandı Nuh ətrafa göz gəzdirərkən birdən quru torpaq ərazisini gördü və qışqırdı "erevymə", yəni "görünür". Bundan sonra Nuhun hakimiyyəti altında olan torpaqlara "erevymə" dedilər. Sonradan bu ad İrəvan formasında lokallaşaraq sadəcə İrəvan şəhərinin adına çevrildi. Sonralar Nuh Naxçıvana köçdü və şəhərin bünövrəsini qoyaraq burada məskunlaşdı. Bu yerin adını da "naxuaçan qam naxiçevan" qoydu. Guya ki, bu söz qədim erməni dilində ilkin məskunlaşılan yer mənasına gəlir (fotosənəd 3).
Bu doğrudan da belədirmi? Hekayət, əlbəttə doğrudur. Çünki "İncil"dən gəlir. Ancaq bunun haylara heç bir dəxli yoxdur. Bu sözlərin heç biri hay dilində deyil və yuxarıda iddia edilən məzmunu ifadə etmir. Bəs bu sözləri, yəni İrəvan və Naxçıvan sözlərini necə və hansı dildə oxusaq doğru olar.
Nuh "gördüm" sözünü necə tələffüz etmişdi?
Birincisi, erməni dilində "gödüm" sözü "desa"dır, görürəm isə "desnumem". Bu kəlmələrin heç birinin Nuhun işlətdiyi (?! H.B.) "erevumə" sözü ilə yaxından-uzaqdan əlaqəsi yoxdur. Bu söz "görevum mən" kimi oxunmalıdır. Əgər belə oxunarsa, sözün arxaik türkcədə olduğu aydınlaşır. Və müasir dilimizədək "görürəm mən" mənasında olduğu aydın olar. Qədim türklər, hazırda isə qıpçaq türkləri şəxsə aid felin sonuna şəxs əvəzliyi qoyaraq işlədirlər. Ben gelirben, yəni mən gəlirəm. Əgər doğrudan da, Bibliyada yazılanlar doğrudursa, deməli Nuh torpağı görəndə elə "görürəm mən" deyib. Bu sözü türkcə tələffüs edib. Belə olan halda ulu dili və bu əsasda formalaşmış şumer dilinin türkcə olması fərziyyəsi bu misalda bir daha təsdiq edilmiş olur. Ancaq müqayisədən də göründüyü kimi, "erevumə" sözü nə dilində olursa-olsun hər halda hay dilində deyil. Və haylar bunu özlərinə mal edə bilməzlər. İndii isə "Naxçıvan" sözünə gələk. Ermənilər iddia edir ki, bu söz də elə Nuhun dilindədir. "Naxuaçan qam naxiçevan" "ilk məskunlaşılan yer" mənasındadır. Gəlin görək hay dilində "ilk məskunlaşılan yer" necə tələffüz edilir "Naxaqin" - ilk, əvvəl, "abroğ" - yaşayış, "değe"- yer mənasındadır. Deməli, ermənicə "ilk məskunlaşılan yer" demək üçün belə bir cümlə quracağıq - "Naxaqin abroğ değa". İndii baxaq görək bu cümlənin Nuhun qurduğu cümlə ilə bir əlaqəsi varmı.
... Yoxdur..! Onda gəlin Nuhun cümləsini türkcə oxumağa çalışaq. Biz bilirik ki, "Qam" qədim türkcədə dini-ideoloji lider, rəhbər deməkdir. Midiya dövlətində Astiaqın sərkərdəsinin adı da Qam-Ata idi. Burada "qam" və "ata" birləşməsinə fikir verin, yuxarıda qeyd etdiyim rəhbər-ata müraciətini təsdiq edir. Dədə Qorqud dastanında yenə Qam Kağan oğlu Bayandır xan xanlar xanıdır. Bundan başqa, qamlar Tanrıçılıq inancına görə, həm də Gök Tanrı ilə ünsiyyətə girib, əlaqə yaradan mifik şəxslərdir Sonradan monqol təsiri ilə "qam" sözü "şam", "şaman" kimi tələffüz edilməyə başladı və qərb türkləri, yəni bizlər qama indi şaman deyirik. Sibirdə və Orta Asiyada isə bu söz elə ilkin variantında olduğu kimi tələffüz edilir. Deməli "Qam", yəni Nuh, yəni ata, rəhbər, "naxçini özünq" "van" seçdi, yəni naxçini özünə məskən seçdi.
İrəvan, Naxçıvan, Şirvan...Bəs "van" nədir?!
Yaxşı bəs onda "van" nədir? İrəvan, Şirvan, Naxçıvan toponimlərinin sonundakı bu "vanlar" nə məna verir? Yenə üz tutaq Ən mötəbər yazılı mənbələrimizdən biri olan "Dədə Qorqud" dastanımıza. Dastanda "van" sözü "ban" kimi tələffüz edilir və yaşayış yeri, ev mənasını verir. Ağban evlərdən söhbət açılır. "Ban" sözünün oğuz ləhcəsində tələffüsü forması isə vandır. Məsələn, biz bağa baxan adama bağ-ban deyirik. Anadolu türkləri bahci-van deyirlər. Bağban, yaxud bahcivan ilkin mənada bağa baxan adamın evi, məskunlaşdığı yer, sonradan isə bağa baxan adamın özü deməkdir. Deməli, "van" yer-məkan bildirən sözdür. Bu gün də evinin çardağına bəzi regionlarımızda evin banı deyirlər. Deməli, Qam Naxiçevan doğrudan da liderin, qamın məskunlaşdığı yer deməkdir. Ancan hayca deyil... Türkcə...!
İrəvan toponimi isə "ər" və "van" sözlərindən əmələ gəlib "döyüşçü məntəqəsi" deməkdir. "Ər" sıravi döyüşçü, "van" isə onun gözətçi məskəni deməkdir. Şirvan toponiminə gəldikdə isə bu ad etnotoponimdir və qıpçaqların şor boyu ilə əlaqədardır. Şorların məskunlaşdığı yer, məkan, yəni Şorvan deməkdir. Şorlar bu gün də Novosibirski Alatusunda canlı olaraq yaşayır və özlərini "Şor Kiji", yəni "şor Adam" adlandırırlar. Deməli heç bir halda "van" hay dili ilə bağlı deyil.
Fransız Rene Grousset erməni tarixi haqqında
Qeyd etmək lazımdır ki, Abaqar haqqında, daha doğrusu, onun yaşadığı dövr haqqında bəzi mənbələr bir-birini təkzib edir. Fransız ermənişünası Rene Grousset qeyd edir ki, Edessa prensi Abaqar Ukomo (Edesso müasir Trürkiyə ərazisində olan Urfa şəhərinin qədim adıdır) hələ Miladdan öncə 4-cü illə, Miladdan sonra 50-ci illər arasında (?! H.B.) İsa Məsihlə yazışmış və xristianlığı qəbul etmişdi. Fikrimizcə, Rene Grousset Abaqar Ukomonun IV Abaqar bar Manı ilə (179-214) qarışdırır. Çünki müqəddəs Fom Şərəfinə tikilən monastrın tikilmə tarxi ilə bu tarix daha dürüst səsləşir. Əgər belədirsə, bəs onda nəyə görə Abaqar Ermənistan çarı kimi təqdim olunur.. Axı Urfa ilə Ermənistan arasındakı coğrafi fərq olduqca böyükdür. Burada fransız ermənişünasın özünü dolaşdırdığı açıq şəkildə ortaya çıxır. Ona görə ki, Abaqar Ukomodan sonrakı hadisələri təsvir edən tarixçi görünür başqa mənbələrdə tutarlı dəlil tapa bilmədiyinə görə yenidən Movses (Moisey) Xorenatsi (Xorenskiyə) üz tutmalı olur. Çünki tarixi təhrif etmək üçün ən gözəl "mənbə" ermənilər və ruslar tərəfindən saxtalaşdırılaraq etibarlı məxəz kimi təqdim edilən Moisey Xorenskidir. Nə qəribədir ki, bu gün heç kəs Moisey Xorenskinin, Musa Kalankaturklunun ermənişünaslıqda mənbə kimi istifadə edilən əsərlərinin orijinalını görməyib (Çox qəribədir ki, Musa Kalankatuklunun "Albaniya tarixi" əsəri üç hissədən ibarətdir. Kitabın birinci hissəsi VII əsrdə (müəllifin yaşadığı dövrdə), ikinci və üçüncü hissəsi isə X əsrdə yazılmışdır. Belə çıxır ki, M. Kalankatuklu 300 ildən çox yaşamışdır?! Əlbəttə, yox. İkinci və üçüncü hissə heç X əsrdə deyil, XIX əsrdə yazılmışdır. Ruslar və haylar 1828-ci ildən sonra M.Kalankatuklunun əvəzindən tarix yazaraq onu tarixşünaslığa sırımışlar. Biz isə bütün bunları bilə-bilə susuruq..!). Bütün tarixçilər bu mənbələri Severdyanın, Yüzbaşyanın, Patikanovun (Patikanyanın) və s. müəlliflərin tərcümələrindən oxuyur. Elə biz də Musa Kalankatuklunun "Albaniya Tarixi"ni akademik Z.Bünyadovun Yüzöaşyandan tərcümə versiyasını oxuyuruq.
Haylar akademik N.Marrdan nəyi, niyə gizlətdilər?
Hətta bu mənbələri akademik N.Marrdan belə gizlədiblər... Akademik Marr "Spisokğ rukopisey Sevanskoqo monastrya" adlı əsərində qeyd edir ki, istifadə etmək üçün istədiyi adları monastr katoloqunun siyahısında olan 25, 26, 27, 53, 74, 104. və s. nömrəli sənədləri mənə vermədilər (fotosənəd 4).
Nəhayət, axşama doğru Bülbülyans gəldi və mənim israrlı tələblərimdən sonra dedi ki, həmin sənədlər kilsədədir. Doğrudan da onun köməyi ilə mən Evanqeliyanın (incilin giriş hissəsi evanqeliya yunanca "müjdə" deməkdir) iki əlyazmasını görə bildim..! Sonra isə 11-17; 19, 21, 22 və 29 nömrəli sənədləri istədim. Mənə dini ayinləri əks etdirən şəkillərdən başqa heç nə göstərmədilər. N.Marrın bu etiraflarını ona görə məqaləyə əlavə edirik ki, haylar tarixi sənədlər üzərində saxtalaşdırma işi başa çatmamış onu heç kəsə istifadə etməyə vermirdilər. Elə bu gün də həmin saxtalaşdırma prosesi davam edir.
Qeyd etmişdik ki, R.Grousset saxtalaşdırmaya başlayan kimi dərhal yuxarıda söylədiyimiz saxtalaşdırılmış mənbələrə istinad edir. Amma! Amma ilahi ədalət deyilən bir hikmət var. O həmişə həqiqətə getməkdə bizə kömək edir. Həqiqət nə qədər təhrif olunsa belə onun altından gerçəklik bir inci kimi parıldayır və bizi özünə cəlb edir. Yetər ki, biz yalanların, saxtakarlıqların altındakı o ədalət parıltısını görə bilək.
Ərməniyyənin türk adları
Deməli, birinci saxtakarlıq odur ki, Abagar Ukomon Abgar Ukomo kimi təqdim edilir. "Abaqar" sözünün etimologiyasını yuxarıda izah etdiyimiz üçün indi "Uko" sözünü izah edəcəyik. Mahmud Kaşğar "Divani Lugat-it Türk" əsərində yazır ki, "uko", yaxud "uka" ağıllı deməkdir. 5-6 yaşını doldurmuş ağıllı atlara "uka atlar", yaxud "əkə atlar" deyilirdi. Bu gün özbək türklərinin "əkə" müraciətinin mənası da "ağıllı", "müdrik" deməkdir. Və bir başa "uka" sözü ilə bağlıdır. Abagar Ukomo da Abaqar Ukomon, yəni "müdrik ata", "ağıllı uzaqgörən ata" deməkdir.
Yenə fransız müəllif Movses Xorenetsiyə istinad edərək havari (həvari- Allah göndərdiyi adam deməkdir. Həvarilər İsa Məsihə ilk iman edənlərin cəmiyyətində rəislik edirdilər) Tadeusun adını çəkir və yazır ki, o havari Barfolemeyin sayəsində "İncil" yoluna girmişdi. Qeyd edək ki, Tateus adı türkcədir və Orxan Yenisey abidələrində Taduk formasında işlədilər. Ancaq fikrimizcə, bu ad deyil, hərbi rütbədir. Sonralar necə ki, Yüzbaşı rütbəsi ad ada çevrilib, eləcə də Taduk ad olub. Orxon Yenisey abidələrində bu ad Bugac Tatuk, Gök Amaş Taduk və s. şəklindədir. Bu təxminən albay (polkovnik) rütbəsinə bərabər bir rütbədir. Trabzon ərtafında mövcud olan xristian-türk "Canik" çarlığının rəhbərinin adı da Taduk idi. Yunan mənbələri bu adı Tateus kimi təqdim edir. "Danışmənd Qazi" dastanında göstərilir ki, Tatuk (Tateus) Alp-Arslanın sərkərdəsi Danşmənd Qaziyə qarşı xristian qıpçaq türkləri və rumlar birləşmiş ordu çıxarmışdılar. Və bu orduya Taduk (Tadeusun Taduk olmasını buradan öyrənirik) başçılıq edirdi. Aybastı yaylasında (indiki Ordu şəhəri yaxınlığında, Türkiyə) xristianlar məğlub edildilər.
Qriqoris necə Cərcis oldu?
Çanik çarlığı Dədə Qorqud dastanındakı sarı donlu Selcan xatunun vətənidir. Bu barədə "Sarı gəlin" məqaləmizdə ətraflı yazmışdıq. Nəhayət mənbələr qeyd edir ki, Əziz Qiriqorun (Qriqor Lusavori erməni kilsəsinin ilk patriqi) vaxtlarında artıq Ermənistanda xristianlıq (239-252-ci illər) tam qəbul edildi. Biz bilirik ki, həmin Əziz Qriqorun məzarı bu gün Beyləqan şəhərindəki "Çərcis, yəni Qriqoris peyğəmbər" adlandırdığımız ibadətgahdır. Görəsən tarixçilərimiz niyə bu abidənin tədqiq edib dəqiqləşdirmələr aparmırlar. Axı bu bizim xristian keçmişimizin ən açıq dəlillərindən biridir. Yerli əhali sonralar İslamı qəbul etdikdən sonra belə, həmin qəbri ziyarət etməkdən vaz keçməyiblər. Bu gün də müqəddəs yer kimi ziyarət edilir. İndi isə ilk erməni xristianlığında bəzi dini terminlərin etimologiyasını izah etməklə göstərməyə çalışacağıq ki, bu terminlər türkcədir və qədim Ərməniyyənin əhalisi də ərmən türkləri idi. Yəni yuxarıda göstərdiyim bizim coğrafiyada xristianlıqla baş verən hadisələrin heç birinin 1813-1828-ci ildə tarixi torpaqlarımıza köçürülən haylarla əsla əlaqəsi yoxdur...
Ərməniyyədə erkən xristianlıq terminləri nə dilində idi... yaxud Meillefin ağ yalanı
Tarixçi Meillef erməni kilsəsinin dini terminlərinin əsas etibarilə suryani dili əsasında formalaşdığını yazır. Ermənilər də bu günə qədər buna etiraz etməyirlər, edə bilmirlər. Sual olunur: niyə? Axı xristianlığı erməni qəbul edirdisə, niyə terminləri öz dilində yaratmırdı..? Yaxşı, öz dilləri kasıb idi, söz tapa bilmirdilər, o zaman niyə elə ivrit dilindən hazır terminləri götürmürdülər? Yaxşı, lap tutaq ki, bunu da etmirdilər. Axı Şərqi Bizansda erkən xristianlığın tarixi daha qədimdir. Bəs görəsən ermənilər niyə ion, latın, yaxud Ön Asiyanın qədim dillərindən olan qal dilindən terminlər götürmürdülər? Məsələ ondadır ki, suriyanicə bu gün ən az öyrənilmiş ən kiçik dillərdən biridir. Əgər hay tarix saxtalaşdırıcıları qədim terminləri yuxarıda sadaladığımız böyük dillərin biri ilə izah etməyə çalışsalar yalanları dərhal ortaya çıxardı. Məsələ isə ondadır ki, bu terminlər heç suriyanıca da deyil. Bu terminlərin hamısı türkcədir. Necəmi? Gəlin erkən xristianlıq dövrü və bu gün də işlədilən erməni terminlərini birlikdə nəzərdən keçirək. Ermənilər "papaz" demək üçün, yəni "dini rəhbər" demək üçün "khan" kəlməsini işlədirlər. Bu elə "xan", "kan", yaxud "kaan" sözüdür, "hökmdar", "rəhbər" deməkdir. Dini rütbəni ifadə etmək üçün "mərtəbə" mənasını verən "yeret" sözünü işlədirlər. Bu dində "yer qazan", "yer edin" mənasındadır, saf türkcədir. "Peyğəmbər" sözünü ifadə etmək üçün xristian erməni türkləri öz doğma dillərində hələ tanrıçılıq dinindən bəri işlətdikləri "makar", yəni "maq-ər" sözü işlədirdilər. "Maq" sözü arxaik türkcəsindəki "qam" sözünün metateza olunmuş formasıdır. "Monastr" demək üçün "vank" sözünü işlədirlər. Burada van-məkan, yer k is "kutsal" sözünün qısaldılmış formasıdır. "Vank" "müqəddəs məkan", "müqəddəs yer" deməkdir. Məsələn, biz çoxlu su demək istədikdə, "se+l" deyirik. Burada sözün kökü su, l isə "lar" cəm şəkilçisnin qısalaşdırılmış formasıdır. Eynən "van+k" sözündəki "kutsal" sözünün qısaldılaraq "k" şəklini alması kimidir. "Rahib" mənasını verən "apağa" kəlməsi də elə təmiz türk dilindədir, mənası "gur işıq", "ap-ağ", yəni bizim bu gün işlətdiyimiz, "ağappaq" sözünün özüdür. "Ak" - "ziya", "nur" mənasını ifadə edir. "Ap" isə burada qüvvətləndirici funksiya yerinə yetirir. Düz ağ+ap+paq da olduğu kimi.
Mən erkən erməni xristianlıq dini terminləri mövzusunun daha dərindən araşdırılmasını hörmətli dilçilərimiz və tarixçilərimizin üzərinə buraxaraq qeyd etmək istəyirəm ki, bu terminlərin heç biri arami-part dillərində deyil, türk dilindədir. Məsələ bu qədər açıq isə niyə biz hələ də tariximizi yeni konsepsiya əsasında yeni metod və üsullarla öyrənmək istəmirik..?!
Yuxarıda bəlkə bir az da uzunçuluq edib bu qədər dəlil-sübut yığmaqda məqsədim hörmətli oxucunu inandırmaq idi ki, qeyd olunan dövrlərdə xristianlığı qəbul edən ermənilər türklər idi. Ərmən türkləri Akulus kəndi də bu prosesdə mənbələrdə yer almış öndər uluslarımızdan biri idi və bütün bunların düşmənimiz olan "hay"larla əsla və əsla heç bir əlaqəsi yoxdur.
Qədim Akulusluların ləhcəsində bir yazılı mətn... (fotosənəd 5)
Yaxşı, əgər Naxçıvanın və Akulusun (Əylisin) qədim əhalisi xristian türklər idisə, onlar görəsən hansı ləhcədə danışırdılar? Xristian dini haqqında təsəvvürləri necə idi, məişətləri, folklor nümunələri var idimi və s.
Bunların necə olduğunu bilmək üçün gəlin Akulusdan Naxçıvana bir xristian ərmənilə bərabər səfər edək.
Naxçevan şiyerina vardım
Nalbat ta tüt an vara da yezdim
Nalbatnınq oğlu da bek zend in oğlu
Zenginden alıp ta ğaribe vermiş
Naxçevan şiyer bek büyük ta şiyer
Dört köşesine dörd xaravlu
Ortasına da büyük ta bazar.
Bu təsvir bir Akuluslu kəndlinin Naxçıvan şəhərinə getməsi, orada nalbənd dükanına girməsi, nalbəndin oğlunun zənginliyi və onun ədalətindən bəhs edir. Eyni zamanda şeirdə Naxçıvanın böyük şəhər olduğu, xüsusi qarovullar vasitəsilə mühafizə olunduğu, şəhərin ortasında böyük bazar yerləşdiyi bildirilir.
Şeirdən göründüyü kimi, bu dil hay dili deyil. Bu dil xristian ərmən dilidir. Bizim ana dilimizdir.
Akulus monastrında xristian dini mətnini öyrədən qafiyəli misralar
Elə Azərbaycanda olan bütün monastr və kilsələrdə, o cümlədən Akulis kilsəsində də bu dildə danışır, bu dildə ibadət edirdilər. Fikrimizin isbatı üçün Akulis monastrında Vorfolemeyə həsr olunan dini mərasimdən bir ayin təqdim edək. Akulusluların öz dilində
Vifleyeme Xristos doğdu, avedes
Onu da çobanlar duydu, avedes
Suv istədi - vermədilər avedes.
Sirte bilen tuz verdilər avedes
Dört mıx dedi-beş kəstiler, avedes
Yüreqime mıxladılar, avedes.
1828-ci ilə qədər Akulus (Əylis) kilsəsində ibadət edən xalq bu dilin sahibi olan xalq qolub, yəni ərmən türkləri olub. Ondan sonrakı dövrlərdə isə kilsə dili haylaşdırılıb. İstismar edilib və bizə qarşı çevrilib. Dediklərimizi sübut etmək üçün bu dəlillər azdırsa, onda yenə hay və rus mənbələrinə yenidən üz tutaq. Görək Əylis haqqında onlar daha nələr yazıblar. Onlar özləri hayların İrandan Əylisə köçürüldüyünü necə etiraf edirlər.
Haylar Akulusa yalnız bazar günləri kilsə ayinlərini icra etmək üçün buraxılırdılar
Əvvəla, qeyd edə ki, haylar ilk növbədə xristian maddi abidələri olan yerlərə köçürülürdülər. Əylis kəndində də belə abidələr var idi. Bununla belə ilkin mərhələdə yerli xristian türklər hayları qəbul etmirdilər. Yalnız sonrakı mərhələlərdə müxtəlif maddi həvəsləndirmə və təzyiq nəticəsində bu baş tutdu. Ona görə də Əylisə köçürülən haylar əvvəlcə Əylisdən kənarda müvəqqəti olaraq məskunlaşdırıldılar (fotosənəd 6).
İlk olaraq buraya 28 ailə gətirildi. Mənbə qeyd edir ki, bu hay ailələri yalnız bazar günləri Akulus kəndində keçirilən kilsə mərasimləri zamanı kəndə girə bilərdilər. Akuluslu xristian türklər yalnız eyni dindən olduqlarına görə onlara tolerantlıq göstərirdilər. Sonradan isə yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəblərdən haylar Əylisdə məskunlaşmağa başladılar və yerli xristian türklərilə qaynayıb qarışdılar. Görünür, bu prosesdə hay bicliyi faktoru da az rol oynamayıb. Regionda rus hegemoniyası tam bərqarar olunduqdan sonra isə ortodoks ərmən-qıpçaqlar sıxışdırılaraq qriqoryanlaşdırıldılar və haylaşdırıldılar. Sonrakı mərhələdə isə Azərbaycan xalqına qarşı rus-erməni genosidi başladı.
Əkrəm Naibovun diqqətinə çatdıdıram ki, mən də, mənim əcdadlarım da bu genosidə onlarla qurbanlar vermişik. Nəhayət, 1988-ci ildə sonuncu dəfə aborogen xalqın nümayəndəsi kimi formalaşdığım yurdumdan qovulmuşam. O vaxtdan mən də hər gün yuxular görürəm.! Bu yuxularda doğulduğum, cəddimin, dədəmin, uyuduğu torpaqları, kəndimizi görürəm. İndi haylar tərəfindən viran edilmiş min illik qəbiristanlığımız, maddi abidələrimiz girir yuxuma.
Onlar məni geriyə dönməyə səsləyirlər! İçimdə bir Mübariz İbrahimov böyüdüyünü hiss edirəm. Bəzən mənə elə gəlir ki, bütün Azərbaycan oğullarının içində bir Mübariz var. Bə bu mübarizlər öz missiyasını, öz Vətən borcunu yerinə yetirmək üçün Ali Baş Komandan İlham Əliyevin əmrini gözləyirlər.
... Əkrəm Əylisli! Mən heç olmasa qalan ömrümdə bircə dəfə doğma kəndimə getmək, orada, sözün həqiqi mənasında, başımı yastıq əvəzi üzərinə qoyub yatdığım daşın üzərinə qoyub yatmaq və yuxu görmək istəyirəm. Bu şiddətli və ümidsiz arzu ilə yaşamaq o qədər dəhşətlidir ki, bunu sənə belə arzulamıram..!
