Bakı. Trend:
Dünyanın yeni iqtisadi erfnin astanasında dayandığı, logistika zəncirlərinin qırıldığı, enerji bazarlarının memarlığının dəyişdiyi və rəqəmsal dövrün ildırım sürətilə yaxınlaşdığı bir zamanda dövlət büdcəsi artıq cansıxıcı mühasibat balansı olmaqdan çıxır. O, inkişafın strateji xəritəsinə, siyasi manifestə və dövlətin suveren iradəsinin alətinə çevrilir. Azərbaycan Maliyyə Nazirliyinin təqdim etdiyi 2026–2029-cu illər üçün "Orta Müddətli Büdcə Çərçivələri"nə də məhz bu prizmadan baxmaq lazımdır - bu sənədi başqa cür adlandırmaq mümkün deyil, bu, ölkənin yaxın onillik üçün “iqtisadi konstitusiyası”dır.
2018-ci il 24 avqust tarixli Prezident İlham Əliyevin fərmanına uyğun hazırlanmış bu çərçivələr təkcə rəqəmlərin və cədvəllərin mexaniki sadalanmasından ibarət deyil. Bu, konseptual sənəddir və burada maliyyə dayanıqlığı ilə sosial siyasət, investisiyalarla innovasiyalar, büdcə intizamı ilə milli prioritetlər vahid strateji sistem kimi qurulub. Sənədin məntiqi aydındır: o, Azərbaycanın xammaldan asılı modeldən bilik iqtisadiyyatına əsaslanan diversifikasiya olunmuş iqtisadiyyata keçidini, qısamüddətli xərclərin yamaq üsulu ilə deyil, uzunmüddətli insan, infrastruktur, texnologiya və dayanıqlı sahələrə sərmayə qoyuluşu mərhələsini təsbit edir.
"Orta Müddətli Çərçivələr" iddialı, eyni zamanda praqmatik gündəmi formalaşdırır. Əsas hədəflər son dərəcə aydın müəyyənləşdirilib: artım ilə borc dayanıqlığı arasında balansı təmin etmək, büdcənin neft qiymət dalğalanmalarına həssaslığını azaltmaq, qeyri-neft vergi bazasını genişləndirmək, özəl investisiyaların cəlb olunması üçün mexanizmlər yaratmaq və büdcəni təkcə inkişafın deyil, həm də sosial ədalətin alətinə çevirmək. Bunlar abstrakt istəklər deyil, ekstensiv modeldən keyfiyyətcə yeni inkişaf mərhələsinə keçidi nəzərdə tutan praktiki fəaliyyət proqramıdır.
Xüsusi yer azad edilmiş Qarabağ və Şərqi Zəngəzur ərazilərinin bərpasına ayrılıb. Sənəddə bu məsələ xərclər maddəsi kimi deyil, ölkənin iqtisadi xəritəsini yenidən müəyyənləşdirəcək, yeni artım mərkəzləri və infrastruktur qovşaqları yaradacaq, logistikanı dəyişəcək və daxili investisiyaları stimullaşdıracaq milli əhəmiyyətli strateji layihə kimi təqdim olunur.
"Orta Müddətli Çərçivələr" büdcə siyasətinin prioritetlərini və məqsədlərini əhatə etməklə yanaşı, tam makro-fiskal çərçivəni, fiskal risklərin qiymətləndirilməsini və onların minimallaşdırılması tədbirlərini, milli xərclər prioritetlərini, orta müddətli resurs paketini, həm konsolidə edilmiş, həm də dövlət büdcələrinin gəlir və xərclər proqnozlarını özündə birləşdirir. İlk dəfədir ki, vəsaitlərin proqram əsaslı bölgüsünün məntiqi bu qədər detallı şəkildə təsvir olunur - nəticəyə əsaslanan büdcələşdirmə modelinin tətbiq edildiyi sektorlar üzrə. Bu o deməkdir ki, xərclənən hər bir manat onun həcminə görə deyil, gətirdiyi nəticəyə görə qiymətləndiriləcək.
Nəticə etibarilə, təqdim olunan "Orta Müddətli Çərçivələr" sadəcə dördillik sənəd deyil. Bu, Azərbaycanın gələcəyinin dəqiq qurulmuş memarlığıdır: burada fiskal intizam milli dayanıqlığın alətinə, strateji planlaşdırma iqtisadi müstəqilliyin bünövrəsinə, büdcə siyasəti isə siyasi suverenliyin təminatına çevrilir.
XXI əsrin yeni dövlət modeli məhz belə formalaşır: çevik, dinamik, xarici şoklara davamlı, nəticəyə yönəlmiş və öz resurslarına söykənən bir dövlət modeli. Azərbaycan artıq çağırışlara reaksiya verən ölkə kimi deyil, qaydaları formalaşdıran və öz gələcəyini quran subyekt kimi inkişafının yeni mərhələsinə daxil olur.
Sənədə əsasən, 2026-cı ildə dövlət borcunun xidmətinə nəzərdə tutulan 2 milyard 457,6 milyon manatın 1 milyard 400 milyon manatı xarici borcun ödənilməsinə yönəldiləcək, bunun 940 milyon manatı əsas borcun, 460 milyon manatı isə faizlərin ödənişinə sərf olunacaq. Daxili borc üzrə 2026-cı ildə 137 milyon manat əsas borcun, 920,6 milyon manat isə faiz ödənişlərinin yerinə yetirilməsi planlaşdırılır. Ümumi faiz xərcləri 2026-cı ildə 1 milyard 380,6 milyon manat səviyyəsində formalaşacaq. Orta müddətli dövr üzrə “Dövlət borcu və dövlət zəmanətləri ilə bağlı xərclər” maddəsinin illər üzrə aqreqasiya olunmuş dinamikası müşahidə olunur: 2026-cı il - 2 457,6 milyon manat, 2027 - 2 623,0 milyon, 2028 - 2 800,0 milyon, 2029 - 3 016,0 milyon manat. Bu, öhdəliklərin xidmətinin strateji trayektoriyasına və 1 ABŞ dollarına 1,7 manat sabit məzənnə fərziyyəsi fonunda yükün mülayim artımına uyğundur.
2026–2029-cu illərdə iqtisadiyyata yatırımların həcmi 107,2 milyard manat səviyyəsində proqnozlaşdırılır. Əsas kapitala investisiyalar 2026-cı ildə 24,6 milyard manat, 2027-ci ildə 26,5 milyard, 2028-ci ildə 27,7 milyard və 2029-cu ildə 28,4 milyard manat təşkil edəcək. Dörd il ərzində qeyri-neft-qaz sektoruna 74,5 milyard manat yönəldiləcək: 2026-cı ildə 17,0 milyard, 2027-ci ildə 17,7 milyard, 2028-ci ildə 19,1 milyard və 2029-cu ildə 20,7 milyard manat. Bu konfiqurasiya diversifikasiyanın struktur prioritetini vurğulayır - əsas hərəkətverici qüvvələr insan kapitalı, infrastruktur, aqrar sektor və yüksək texnologiyalar ekosistemləri olmalıdır.
2026-cı il üçün dövlət büdcəsinin gəlir və xərclər parametrləri ilkin variantla müqayisədə artırılıb: gəlirlər - 186 milyon manat, xərclər - 155 milyon manat. Gözlənilir ki, gəlirlər 38 milyard 609 milyon manat, xərclər isə 41 milyard 703,6 milyon manat təşkil edəcək. Dövlət büdcəsinin kəsiri 3 milyard 94,6 milyon manat səviyyəsində formalaşır. 2026-cı il üzrə konsolidə edilmiş büdcənin gəlirləri 44 milyard 969,4 milyon manat (ilkin variantdan 144,1 milyon çox), xərcləri 48 milyard 839,3 milyon manat (156,2 milyon çox), kəsiri isə 3 milyard 869,3 milyon manat səviyyəsində qiymətləndirilir. 2025-ci il üzrə təsdiqlənmiş proqnozlarla müqayisədə artım gəlirlərdə 2,3%, xərclərdə isə 2,5% təşkil edir.
Neftin qiymət ssenariləri konsolidə edilmiş büdcə üçün çərçivə yaradır. 2026-cı ildə 1 barel üçün 65 ABŞ dolları səviyyəsində baza ssenarisi konsolidə edilmiş büdcə gəlirlərini təxminən 45 milyard manat səviyyəsində müəyyən edir, 75 dollar səviyyəsində optimist ssenari - təxminən 46,9 milyard, 55 dollar səviyyəsində pessimist ssenari isə - təxminən 43,1 milyard manat. 2029-cu il üçün orientirlər 50,4 milyard manat (baza), 53,7 milyard manat (optimist) və 48,3 milyard manat (pessimist) səviyyəsində müəyyənləşdirilib ki, bu da həm neft bazasının inersiyasını, həm də qeyri-neft mənbələrinin artımını əks etdirir.
Sektoral prioritetlər təkcə bəyanatlar səviyyəsində deyil, 2026–2029-cu illər üzrə xərclərin funksional təsnifatında da dəqiq şəkildə təsbit olunub. 2026-cı il üçün funksional bölgüyə əsasən konsolidə edilmiş xərclər 41 703,6 milyon manat təşkil edir. Bu məbləğin daxilində əsas bölmələr aşağıdakı kimidir: ümumi dövlət xidmətləri - 5 514,5 milyon manat; müdafiə və milli təhlükəsizlik - 8 714,8 milyon; məhkəmə hakimiyyəti, hüquq-mühafizə sistemi və prokurorluq - 3 343,6 milyon; təhsil - 5 015,9 milyon; səhiyyə - 2 024,3 milyon; sosial müdafiə və sosial təminat - 4 873,0 milyon; mədəniyyət, incəsənət, informasiya, bədən tərbiyəsi, gənclər siyasəti və əlaqəli fəaliyyətlər - 631,6 milyon; mənzil-kommunal təsərrüfatı - 334,5 milyon; kənd təsərrüfatı - 1 222,1 milyon; ətraf mühitin mühafizəsi - 420,2 milyon; əsas bölmələrə aid edilməyən xidmətlər - 1 752,5 milyon manat. Sonrakı illərdə bu struktur daxilində mülayim dəyişikliklər və vəsaitlərin yenidən bölgüsü proqnozlaşdırılır: 2027–2029-cu illərdə bəzi bloklar üzrə göstəricilər ya sabitləşir, ya da layihələrin dinamikasına və xarici qiymət konyunkturasına uyğun korrektələr edilir.
Xərclərin proqram əsaslı təfsilatı investisiya və sosial prioritetlərin mahiyyətini daha dolğun açır. Təhsil sektorunda ümumi proqram portfeli 2026-cı ildə 5 015 897,8 min manat səviyyəsində qiymətləndirilir və sonrakı illərdə artım göstərir. Bu portfel daxilində məktəbəqədər təhsilə 505 746,1 min manat, ümumi təhsilə 2 983 196,6 min manat, peşə təhsilinə 107 651,5 min manat, orta ixtisas təhsilinə 122 478,9 min manat, ali təhsilə isə 784 096,6 min manat ayrılıb. İnsan kapitalının inkişafı və kadr potensialının stimullaşdırılması üçün ayrıca proqramlara 60 888,6 min manat, təhsil sahəsində tətbiqi tədqiqatlara 7 794,5 min manat, aparıcı xarici universitetlərdə azərbaycanşünaslığın təşviqinə 1 254,0 min manat nəzərdə tutulub. Təhsil sisteminin rəqəmsallaşdırılması isə idarəetmənin və maddi-texniki bazanın təkmilləşdirilməsi blokunda əksini tapıb və 2029-cu ilə doğru daha da gücləndiriləcək əsas istiqamət kimi çıxış edir.
Sosial blokda ünvanlı dəstək və pensiya–müavinət öhdəliklərinə vurğu edən çoxkomponentli struktur təsdiqlənib. “Müavinət və kompensasiyaların ödənilməsi” və “Azərbaycan Prezidenti təqaüdlərinin təyin olunması və verilməsi” proqramları çərçivəsində nəzərəçarpan məbləğlər konsolidə edilib; sənədin əlavələrində 2026-cı ildə bölmə daxilində böyük pay təşkil edən dövlət büdcəsi öhdəliklərinin maliyyələşdirilməsi, həmçinin 2027–2029-cu illər üzrə artan dinamika göstərilib. Ayrı bir xəttlə məşğulluq tədbirləri və sosial xidmətlərin stasionar, yarımstasionar və səyyar formatlarda təşkili, o cümlədən əlilliyi olan şəxslərin reabilitasiyası və inteqrasiyası komponentləri göstərilib. Sosial müdafiə blokunda ehtiyatda və ya istefada olan vətəndaşlar üçün öhdəliklərin maliyyələşdirilməsi və ünvanlı sosial yardım alan ailələrin gəlirlərinin ardıcıl artırılması da nəzərdə tutulur.
Kənd təsərrüfatı sektoru bir-birini tamamlayan proqramların portfeli kimi formalaşdırılıb. 2026-cı ildə bitkiçilik sahəsinin inkişafına 891,4 milyon manat, heyvandarlığa 71,7 milyon manat ayrılacaq. İnvestisiya resurslarına çıxış üçün 92,5 milyon manat, aqrar sahədə istehsalçıların dayanıqlığını təmin edən sığorta mexanizmləri üçün isə 13,2 milyon manat nəzərdə tutulub. Kənd təsərrüfatı məhsullarının bazar infrastrukturunun inkişafı, dövlət tənzimləmə sisteminin təkmilləşdirilməsi, balıqçılıq və akvakulturanın dəstəklənməsi istiqamətləri 2026–2029-cu illər perspektivində sabit trayektoriya üzrə davam edəcək əlavə konturu formalaşdırır.
Ətraf mühit və təbii ehtiyatlar sektoru 2026-cı ildə ümumi həcmi 415 783,8 min manata çatan proqram paketi ilə təqdim olunub. Bu portfel daxilində bioloji müxtəlifliyin qorunması üçün 10 500,8 min manat, torpaqların mühafizəsi, kadastr və səmərəli torpaq istifadəsi üçün 15 100,0 min manat, meşələrin bərpası və meşə fondunun mühafizəsi üçün 21 220,5 min manat ayrılıb. Sənaye və təhlükəsizlik baxımından kritik əhəmiyyət daşıyan hidrometeoroloji müşahidələr və proqnozların hazırlanması bloku 11 547,5 min manatla təmin edilib. Ən iri proqram - ətraf mühitin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi - 2026-cı ildə 357 415,0 min manat təşkil edir və orta müddətli perspektivdə korrektələr nəzərdə tutulur.
2026-cı il üçün dövlət büdcəsinin gəlirləri üzrə konsolidə olunmuş əlavələrdə 38 609 milyon manat hədəfi təsdiqlənib, onun 21 391 milyon manatı vergi gəlirləridir. Burada Dövlət Vergi Xidməti əsas rol oynayır, Dövlət Gömrük Komitəsinin də əhəmiyyətli payı var. Dövlət Vergi Xidməti xətti üzrə əsas vergilərin detallı məbləğləri belədir: fiziki şəxslərin gəlir vergisi - 2 379,3 milyon manat; hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi - 6 580,0 milyon; əlavə dəyər vergisi - 4 466,3 milyon; aksizlər - 1 584,0 milyon; hüquqi şəxslərin əmlak vergisi - 376,0 milyon; hüquqi şəxslərin torpaq vergisi - 47,0 milyon; faydalı qazıntıların hasilatına görə vergi - 151,0 milyon manat. Gəlir strukturu daxilində yol vergisi və əlaqəli ödənişlər də əksini tapır. Dövlət Gömrük Komitəsi xətti üzrə qeyri-vergi gəlirləri gömrük rüsumlarını və 2027–2029-cu illərdə mülayim artım proqnozlaşdırılan planlı həcmdə yığımları əhatə edir.
Qeyri-vergi gəlirləri 2026-cı ildə 17 218 milyon manat səviyyəsində formalaşır. Buraya büdcə təşkilatlarının pullu xidmətlərindən daxilolmalar (1 021,0 milyon manat), Dövlət Vergi Xidməti xətti ilə bəzi yığımlar (yol yığımları, dövlət rüsumları və digər mövqelər), Əmlak məsələləri üzrə Dövlət Xidmətindən gəlirlər və ən əsası, Dövlət Neft Fondundan əsas transfert daxildir. 2026-cı il üçün bu transfert 12 835 milyon manat səviyyəsində nəzərdə tutulub və 2027–2029-cu illərdə neft asılılığının azaldılması məntiqinə uyğun olaraq tədricən azalacaq. Gəlirlərin - vergi və qeyri-vergi mənbələrinin - ümumi konfiqurasiyası qeyri-neft bazasının genişləndirilməsi məqsədi ilə sinxronlaşdırılıb və bu, 2027–2029-cu illərdə vergi gəlirlərinin müvafiq olaraq 22 715 milyon, 24 028 milyon və 25 461 milyon manata qədər artmasından da görünür.
2026–2029-cu illərdə dövlət büdcəsindən Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun azad edilmiş ərazilərinin bərpası və yenidənqurulması üçün 13,5 milyard manat ayrılıb. 2026-cı ildə bu xərclərin kapital xərcləri içərisində payı 23,5% təşkil edir. Bu paketə yol və kommunal infrastruktur, sosial obyektlər, mühəndislik şəbəkələri və əlaqəli investisiyalar daxildir ki, onlar məşğulluq və biznes aktivliyi üçün çoxaldıcı effekt yaradır, regional iqtisadiyyatı sifarişlərlə doyurur və özəl sərmayələrin artımını stimullaşdırır.
Dayanıqlı inkişaf məqsədlərinə uyğunluq blokunda 2026-cı il üçün əlavələrdə əsas hədəflər üzrə göstəricilər belə müəyyən edilib: aclığın ləğvi - 5,05 milyon manat; sağlamlıq və rifah - 45,5 milyon; keyfiyyətli təhsil - 485,3 milyon; əlçatan və təmiz enerji - 0,3 milyon; ləyaqətli əmək və iqtisadi artım - 51,3 milyon; sənaye, innovasiyalar və infrastruktur - 11,5 milyon; dayanıqlı şəhərlər və yaşayış məntəqələri - 3 505,5 milyon; dəniz ekosistemlərinin mühafizəsi - 1,01 milyon; quru ekosistemlərinin qorunması - 7,5 milyon; sülh, ədalət və effektiv institutlar - 6,0 milyon manat. Ayrı sətirdə 500,0 milyon manatlıq kapital qoyuluşu və dayanıqlı inkişaf məqsədləri ilə bağlı ümumi xərclər həcmi 4 119,1 milyon manat səviyyəsində göstərilib. Bu əlaqə proqram və funksional xərclərin strateji planlaşdırmada istifadə olunan hədəf sisteminə necə proyeksiya olunduğunu aydın şəkildə nümayiş etdirir.
Büdcənin neft qiymətlərinə həssaslığı fiskal qeyri-müəyyənliyin əsas mənbələrindən biri olsa da, bu risk ssenari yanaşması, büdcə qaydasının intizamı və transfertlərin tənzimlənməsi ilə yanaşı qeyri-neft bazasının vaxtında yenilənməsi vasitəsilə idarə olunur. Daxili risklər layihələrin icra tempi və kapital qoyuluşlarının idarə olunmasının keyfiyyəti ilə bağlıdır. Buna cavab isə proqram məntiqidir: proqramlar üzrə detallı bölgü, hədəf göstəricilərinin müəyyənləşdirilməsi və nəticələr üzrə nəzarət. Borc dayanıqlığı baxımından əsas borcun qaytarılması və faiz ödənişlərini əhatə edən öhdəliklərin xidmət planı proqnoz konstruksiyasına daxil edilib və borc xərclərinin artım trayektoriyasının mülayimliyini, eyni zamanda investisiya və sosial maddələrin əhəmiyyətli payının saxlanmasını əks etdirir.
2026–2029-cu illərin yekun mənzərəsi harmonik görünür: büdcə qaydasının intizamı, qeyri-neft sektorunun rolunun gücləndirilməsi, təhsil və sosial siyasət vasitəsilə insan kapitalının dəstəklənməsi; azad edilmiş ərazilərin bərpası da daxil olmaqla infrastruktur yatırımlarına prioritet; vergi bazasının genişləndirilməsi və qeyri-vergi mənbələrinin rasional tənzimlənməsi; funksional və proqram təsnifatı vasitəsilə xərclərin şəffaf strukturlaşdırılması. 2026-cı ildə dövlət büdcəsinin gəlirləri 38 609 milyon manat, xərcləri 41 703,6 milyon manat səviyyəsində formalaşır və kəsir 3 094,6 milyon manatdır; konsolidə edilmiş büdcədə gəlirlər 44 969,4 milyon, xərclər 48 839,3 milyon, kəsir isə 3 869,3 milyon manat təşkil edir. Neft ssenarilərinə görə, 65 dollar baza qiyməti 2026-cı ildə konsolidə edilmiş büdcəyə təxminən 45 milyard manat gəlir gətirir, 75 dollar səviyyəsində optimist ssenari təxminən 46,9 milyard, 55 dollar səviyyəsində pessimist ssenari isə təxminən 43,1 milyard manat gəlir proqnozlaşdırır; 2029-cu ilə qədər bu koridor 48,3–53,7 milyard manata qədər genişlənir, baza səviyyəsi isə 50,4 milyard manat olur.
Azərbaycanın 2026–2029-cu illər üçün orta müddətli büdcə strategiyasının yekun akkordu dövlətin daha yetkin, sistemli və dayanıqlı maliyyə düşüncəsinin manifesti kimi səslənir. Bu, sadəcə büdcə çərçivəsi deyil, hər göstəricinin konkret məqsəd və strateji inkişaf vektoru ilə əlaqələndirildiyi yol xəritəsidir. Burada improvizasiya üçün yer yoxdur: vəsaitlərin bölgüsünün struktur məntiqi, proqram əsaslı xərcləmə yanaşması və ssenari planlaşdırması dövlət idarəçiliyinin balanslaşdırılmış memarlığını yaradır, burada fiskal intizam iqtisadi artımla ziddiyyət təşkil etmir, əksinə, onu dəstəkləyir.
Əsas vurğu ənənəvi neft asılılığından dayanıqlı qeyri-neft bazasının böyüdülməsinə, insan kapitalına və infrastruktur sahəsinə sərmayə qoyuluşuna keçidə yönəlib. Təhsil və sosial müdafiəyə ayrılan vəsaitlər büdcə maddələri olmaqdan çıxır, cəmiyyətin gələcəyinə qoyulan investisiyaya çevrilir. Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun azad edilmiş ərazilərinin bərpasına yönəldilən 13,5 milyard manat onları münaqişə simvolundan iqtisadi artım mərkəzinə və investisiya, logistika və texnoloji inkişaf üçün yeni meydançaya çevirir.
Dövlət borcunun mülayim dinamikası və risklərə ssenari yanaşması yetkin fiskal idarəçiliyin göstəricisidir. Büdcə qaydası və transfertlərin çevik tənzimlənməsi iqtisadiyyatı xarici şoklardan qoruyur, xərclərin proqram əsaslı detallanması isə dövlət siyasətini daha proqnozlaşdırılan və hesabatlı edir. Bu isə xüsusilə qlobal turbulentlik şəraitində mühümdür - milli maliyyə sisteminin dayanıqlığı ölkənin rəqabətqabiliyyətinin əsas amilinə çevrilir.
Azərbaycan yeni bir mərhələyə qədəm qoyur - burada büdcə sadəcə resursların bölgüsü aləti olmaqdan çıxır və inkişafın strateji alətinə çevrilir. 2026–2029-cu illər üçün “Orta Müddətli Büdcə Çərçivələri” bilik iqtisadiyyatına, innovasiyalara, rəqəmsallaşmaya və insan kapitalına yönəli dönüşü təsbit etməklə yanaşı, təhlükəsizlik, sosial ədalət və ərazi bütövlüyü kimi əsas prioritetlərin də qorunmasını təmin edir. Bu sənəd yalnız bu günün reallıqlarını əks etdirmir, eyni zamanda gələcəyi - daha dayanıqlı, daha diversifikasiya olunmuş və daha rəqabətqabiliyyətli bir gələcəyi - layihələndirir.
Bu məntiqlə Azərbaycan iqtisadi inkişafın növbəti mərhələsinə hazır olduğunu nümayiş etdirir: xammal yönümlü modeldən biliklərə, texnologiyalara və insan potensialına əsaslanan artım modelinə keçid mərhələsinə. “Orta Müddətli Büdcə Çərçivələri” artıq təkcə maliyyə sənədi deyil, zamanın çağırışlarına cavab verən və uzunmüddətli dayanıqlı inkişafın əsasını qoyan fiskal siyasətin strateji manifestinə çevrilir.