Bakı. Trend:
Ermənistan Respublikasının Baş naziri Nikol Paşinyan parlamentdəki son çıxışı zamanı öz xalqına ünvanlanmış, heç bir ironiya olmadan, açıq-aşkar bir "ürək çırpıntısını" dilə gətirdi. Baş nazir "tarixi Ermənistan" anlayışının "moda" halına gəlməsindən şikayətlənirdi. O deyirdi ki, bu ölkədə biri özünü Sasunlu, digəri Vanlı adlandırır və s. Daha sonra belə bir sual ünvanlayırdı: "Çox yaxşı, bunu çox yaxşı başa düşürəm, amma insanlar, mən bilmək istəyirəm: bu ölkədə dilicanlı kimdir, bu ölkədə irəvanlı kimdir?"
"Biz çox sadə bir şeyi başa düşmürük: əgər biz Dilicanda yaşayırıqsa, amma özümüzü vanlı adlandırırıqsa, biz Dilicanı itiririk. Biz Dilicanı itiririk, biz onlara (azərbaycanlılara) imkan yaradırıq ki, desinlər: Yaxşı, orada yerli sakinlər yoxdur, onlar başqa yerlərdən gəlib, bu, qədim türk şəhəridir, bu, qədim Azərbaycan şəhəridir. Biz nə barədə danışırıq? Və biz öz dövlətimizi itiririk. Biz öz dövlətimizi itirmişik", - Paşinyan deyib.
Rus dilinə tərcümə edərək, Paşinyan bu torpaqları haqlı olaraq Qərbi Azərbaycan adlandıran azərbaycanlılarla oynamamağı öz xalqından xahiş edir.
Erməni xalqı öz tarixinin saxtalaşdırılmasını yox, həqiqətləri bilmək haqqına sahibdir. Paşinyanın bu çıxışı Ermənistan cəmiyyətində tarixi faktların təhrif edilməsinin necə dərin təsirlər yaratdığını bir daha üzə çıxarır. Azərbaycanın bu əraziləri haqlı olaraq Qərbi Azərbaycan kimi tanıdığı şəraitdə, erməni rəhbərliyinin həqiqətləri qəbul etməsi vacibdir.
Bu, artıq maraqlıdır.
Əsas məsələ budur ki, Ermənistanda bu mövzularda danışılmaması üçün səylər göstərilsə də, tarixi həqiqətlər dəyişməz qalır: Eçmiədzin kilsəsinin din xadimləri istisna olmaqla, rus ordusu tərəfindən İrəvan qalası ələ keçirilənə qədər Cənubi Qafqazda ermənilərin, demək olar ki, heç bir əhəmiyyətli mövcudluğu olmayıb. Bu faktı Matenadaran sənədləri də təsdiq edir.
Daha sonra, XIX əsrdə, Rusiya imperiyası tərəfindən həyata keçirilən köçürmə siyasəti nəticəsində İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının torpaqlarına, əsasən, Osmanlı imperiyası və İrandan etnik ermənilərin köçürülməsi başlanır.
Bəli, tarixdə müxtəlif erməni kvazidövlətləri mövcud olub, amma onların heç biri bugünkü Ermənistan ərazisində yerləşməyib. Bundan sonra isə tarixin kütləvi şəkildə, üzr istəyirəm, saxtalaşdırılması prosesi başlayıb. Məsələn: Şah İsmayıl Xətainin əmri ilə əsası qoyulan İrəvan şəhəri "qədim erməni Erebuni"yə çevrilib, Sərdarabad "Sardarapat" olub, İstisu "Cermuk", Hamamlı isə "Spitak" adlandırılıb...
Ermənistan üçün uydurulmuş bu "tarix" indi yerli əhalinin əksəriyyətinin ailə xatirələri ilə sərt ziddiyyət təşkil edir. Onlar hələ də "öz ayaqları altında ölkəni" hiss etmədən yaşayırlar. Onlar üçün tam bir şok olur, nə vaxt ki, məktəb tarix kitablarında birdən-birə Ermənistanın şəhər və kəndlərinin tarixi Azərbaycan adları peyda olur, nə vaxt ki, İrəvanın baş meydanında qazıntılar başlayır və orada açıq-aşkar müsəlman mənşəli artefaktlar aşkar edilir, nə vaxt ki, Azərbaycanda Ermənistanın tarixi ilə bağlı yerli millətçilərin məhv etmək istədiyi səhifələri xatırladırlar.
Doğrudan da, Ermənistan üçün – tarixi Azərbaycan torpaqları olan İrəvan xanlığı ərazisində yaradılmış bu dövlət üçün – yeni, erməniləşdirilmiş bir tarix uydurmaq olar. İddia etmək olar ki, paytaxt İrəvan Şah İsmayıl Xətainin əmri ilə tikilmiş Rəvanqala deyil, "qədim erməni Erebuni"sidir. Azərbaycanlılara məxsus coğrafi adları xəritələrdən silmək olar. Qalanı, məscidləri, karvansaraları, körpüləri məhv etmək olar. Amma hər bir ayrı-ayrı erməni ailəsinə yalançı bir tarix uydurmaq artıq mümkün deyil! Hər belə ailədə danışacaqlar ki, bir zamanlar onların babası bura Vandan və ya Bitlisdən, Ərzurumdan və ya Diyarbəkirdən köçüb.
Ermənistanda ailə geneologiyasının rəsmi tarixlə üst-üstə düşmədiyini, hələ Paşinyanın çıxışından dörd il əvvəl İrəvanda nəşr olunan lragir qəzeti yazmışdı:
"İrəvanın mərkəzi artıq bir əsrdən çoxdur ki, özlərini İrəvanın "aborigenləri" adlandıran bir kastanın "yuvası"dır. Bütün bu "aborigenlərin" faciəvi ailə tarixləri var ki, onlar Van, Bitlis, Konstantinopol kimi yerlərə gedib çıxır. Onların əcdadları İrəvanda ölümdən və köçdən xilas olublar, burada özlərini reallaşdırmağa müvəffəq olublar – akademik, həkim, memar olublar. Amma qorxu və xilası ideallaşdırmaq bir çox komplekslər doğurub. "Aragil" mahnısı belə başlayır: "Mən artıq köçəri deyiləm, artıq mənim evim var". Ev və məhəllə vətənə çevrilir, amma bu hiss heç vaxt böyük vətən – dövlət anlayışına qədər genişlənmir. Qeyri-institusional kastasiya özünü snobizmdə büruzə verir və fərqli hissələrdən dövlət qurmağa imkan vermir".
Bu məqalə, Ermənistanda fərdi ailə tarixlərinin, xüsusilə Yerevanda köklənmiş ailələrin keçmişlərinin rəsmi narrativlə necə toqquşduğunu açıq şəkildə göstərir. Tarixin bu cür təhrif olunması və "yerli" statusun ideallaşdırılması Ermənistanda həm cəmiyyətin daxili problemlərini, həm də dövlətin ümumi quruluşunda əskiklikləri üzə çıxarır.
Və artıq aydın olur ki, Ermənistanın dövlət kimi qurulması öz tarixi ilə barışmadan mümkün deyil. Dünyada, ümumiyyətlə, köçkünlər tərəfindən yaradılmış kifayət qədər uğurlu dövlətlər var – ABŞ-dən tutmuş Yeni Zelandiyaya qədər. Lakin, birincisi, məsələn, Meksikada heç kim ispanların burada asteklərdən və inkalardan əvvəl yaşadığını iddia etmir.
İkincisi isə, saxta tarix üzərində qurulmuş dövlətlər həqiqətən də fəlakətə məhkumdur. Bu, Ermənistan vətəndaşlarının sadəcə öz ölkələrinin həqiqi tarixinə çıxış əldə etməli olduqlarını göstərir. Bu olmadan – və burada Paşinyan həqiqətən də haqlıdır – öz dövlətçiliyini qurmaq şansı tamamilə itiriləcək.
Fuad Axundov,
politoloq