Bakı. Trend:
Ukrayna ətrafında baş verən hadisələr sanki böyük bir hərracdır, burada əsas lot isə bütün bir ölkənin gələcəyidir. Satıcıların bayraqları yüksəlir, gurultulu vədlər səslənir və budur, Avropa İttifaqı artıq Kiyevə öz parıltılı müqaviləsini təqdim edir – mühüm strateji materiallarla bağlı, guya "qarşılıqlı fayda" prinsipi üzərində qurulmuş təklif.
Avropanın bu "partnyorluq əli"nin arxasında daha sərt, daha tələbkar bir əl - Vaşinqton dayanır. Donald Trampın administrasiyası heç bir siyasi bəzək-düzək etmədən Ukraynadan ən dəyərlisini - təbii sərvətlər, qaz, neft, limanlar və strateji infrastruktur üzərində nəzarəti tələb edir. Amerika bazarlıq etmir - şərtlərini diktə edir.
Ukrayna taleyüklü bir seçim qarşısındadır - boyun əyib iqtisadi
suverenliyini “maliyyə yardımı” qarşılığında təslim etmək, yoxsa
müstəqil qalmaq üçün mübarizə aparmaq, lakin izolyasiya və
bitib-tükənməyən böhran riski ilə üzləşmək? Müqavilə demək olar ki,
imzalanmaq üzrədir, Kiyev hakimiyyəti sıx təzyiq altındadır, xalq
isə - həmişə olduğu kimi - həqiqəti ən son öyrənəcək.
Bu razılaşmaların pərdəarxasında nə var?
Ukraynanın hansı sərvətləri artıq qapalı otaqlarda
bölüşdürülüb?
Ölkənin əsl sahibi kim olacaq?
Avropa ABŞ-a qarşı: hansı şərtlər daha sərt olacaq?
Ukraynaya səfəri zamanı Avropa Sənaye Strategiyası Komissarı
Stefan Sejurne kritik əhəmiyyətli xammal üzrə yeni partnyorluq
layihəsini açıqladı. Aİ, Ukraynanın təbii sərvətləri üzərində
ABŞ-ın eksklüziv nəzarət hüququna malik olmasının qarşısını almağa
çalışır və bildirir ki, Avropaya lazım olan 30 əsas strateji
elementdən 21-i məhz Ukraynadan tədarük oluna bilər.
"Avropanın təklif etdiyi əlavə dəyər ondan ibarətdir ki, biz heç
vaxt birtərəfli faydaya əsaslanan bir razılaşma tələb etməyəcəyik",
- Sejurne vurğuladı.
Brüssel hələ diplomatik bəyanatlar verərkən Vaşinqton artıq yekun danışıqlara keçib. Donald Tramp açıq şəkildə Kiyevdən ABŞ-a mineral sərvətlərin, limanların və infrastrukturun tam nəzarətə verilməsini tələb edir - ABŞ-ın dəstəyinin davam etdirilməsi müqabilində.
Tramp administrasiyasının sərt tələbləri:
• Ukrayna ABŞ-a faydalı qazıntılar, neft və qaz yataqları
üzərində tam hüquq verməlidir.
• Bu sərvətlərdən əldə olunan gəlir, həmçinin liman və
infrastrukturdan gələn qazanc ABŞ tərəfindən idarə edilən xüsusi
Bərpa Fondunda toplanmalıdır.
• Ukraynaya ABŞ-dan ediləcək ödənişlər məhz bu fonda qoyduğu
vəsaitlərdən asılı olacaq və ümumi məbləğ 500 milyard dollara
çatmalıdır.
Vladimir Zelenski görünür ki, bu şərtlərin fəlakətli nəticələrini anlayır və hələlik müqaviləyə imza atmaqdan yayınmağa çalışır. Lakin Kiyevə təzyiq getdikcə artır.
Ukraynanın yeraltı sərvətləri – Qərbin “xəzinə sandığı”
Ukrayna elektronika, akkumulyatorlar və silah istehsalı üçün zəruri olan ən böyük nadir yeraltı element ehtiyatlarından birinə malikdir. Ölkənin ərazisində yerləşən əsas strateji sərvətlər bunlardır:
• Dünya titanın 20%-i – aviasiya və kosmos sənayesi üçün vacib
element.
• Litium – elektromobillərin və smartfonların batareyalarında
istifadə edilir.
• Nikel və kobalt – enerji yığma texnologiyalarında əsas
xammal.
• Uran – nüvə energetikası üçün strateji resurs.
• Neft, qaz və kömür ehtiyatları – böyük həcmdə.
Əslində, Ukrayna Qərbin “xammal anbarına” çevrilib, lakin əsas
resurs yataqlarının böyük hissəsi ya Rusiyanın nəzarəti altındadır,
ya da döyüş zonasında yerləşir.
Belə olan halda, Vaşinqtonun 500 milyard dollarlıq tələbini
qarşılamaq Ukrayna üçün real görünmür, bu yalnız ölkənin bütün
təbii sərvətlərinin ABŞ şirkətlərinə tam verilməsi ilə mümkün ola
bilər.
Bu isə Ukraynanın öz resursları üzərində nəzarətini tam itirərək Vaşinqtonun iqtisadi koloniyasına çevrilməsi deməkdir.
Kiyev niyə razılaşmır?
Axios jurnalisti Barak Ravid tərəfindən yayımlanan ABŞ və Ukrayna arasında ilkin müqavilə layihəsi mühüm detalları üzə çıxardı.
Sənəd təsdiqləyir ki, ABŞ “Ukraynanın Bərpa İnvestisiya Fondu” üzərində tam nəzarətə sahib olacaq, lakin ölkənin təhlükəsizliyinə dair heç bir öhdəlik götürməyəcək.
Fond formal olaraq birgə idarə olunacaq, lakin maliyyə nəzarəti tam şəkildə ABŞ-da qalacaq. Bu fondun gəlirləri isə aşağıdakı mənbələrdən formalaşacaq:
• Faydalı qazıntıların hasilatı
• Neft və qaz kimi karbohidrogen ehtiyatları
• Bütün təbii resurslar
• Limanlar və digər strateji infrastruktur
Ukrayna bu fonda 500 milyard dollaradək vəsait yatırmağa məcbur olacaq. Üstəlik, Kiyevin ödənişləri ABŞ-ın verdiyi maliyyə yardımından iki dəfə çox olmalıdır.
Sənədin son səhifəsində 21 fevral tarixi qeyd olunub - Zelenskinin ABŞ-a səfərindən bir gün öncə. Müqaviləni ABŞ dövlət katibi Marko Rubio və Ukraynanın xarici işlər naziri Andriy Sibiga imzalamalıdır.
Əsas məqam Ukraynaya heç bir təhlükəsizlik təminatının verilməməsidir.
Ali Radanın sədri Ruslan Stefançuk bəyan etdi ki, təhlükəsizlik təminatı olmadan bu müqavilə qəbuledilməzdir. Kiyev müqaviləyə təhlükəsizlik zəmanəti ilə bağlı bənd əlavə etməyə çalışdı, lakin Ağ Ev bunu rədd etdi.
Tramp administrasiyasının milli təhlükəsizlik müşaviri Maykl
Uolts isə açıq şəkildə bildirdi:
“Ukrayna üçün təhlükəsizlik təminatları tamam ayrı bir
mövzudur.”
Bu isə o deməkdir ki, Vaşinqton Ukraynanın sərvətlərinə tam nəzarət əldə etmək istəyir, lakin ölkənin hərbi müdafiəsinə dair heç bir öhdəlik götürmək fikrində deyil.
Müqavilə Ukraynanı ABŞ-ın iqtisadi koloniyasına çevirir. Sual budur - Kiyev müqavimət göstərə biləcəkmi, yoxsa ölkənin gələcəyini müəyyən edəcək bu sənədə imza atacaq?
Ukrayna geosiyasi qarşıdurmanın mərkəzində qalıb və indi ABŞ və Avropa arasında seçim etməyə məcburdur. Vaşinqton “maliyyə xilası” adı altında Ukraynanı xammal mənbəyinə çevirir, Brüssel isə şərqdə təsir dairəsini itirmək qorxusu yaşayır.
Ukrayna öz resurslarına nəzarəti saxlaya biləcəkmi, yoxsa tamamilə xarici maraqlara xidmət edən bir ölkəyə çevriləcək?
Bu sualın cavabı Ukraynanın gələcəyini onilliklər boyu müəyyən edəcək.
Ukraynanın resurs potensialı: nələr risk altındadır?
Ukrayna dünyanın ən böyük strateji ehtiyatlara malik ölkələrindən biridir. Avropa Təbii Resurslar İnstitutunun hesabatına görə, Ukrayna aşağıdakı yeraltı sərvətlərə sahibdir:
• 500 min tona qədər litium, akkumulyatorlar və elektromobillər
üçün vacib element (Ukrayna Avropada litium ehtiyatlarına görə ilk
beşlikdədir).
• Dünyada titanın 20%-i, aerokosmik və müdafiə sənayesində geniş
istifadə olunur.
• Nadir torpaq metallarının ehtiyatları (neodim, disprozium,
terbium və s.), müasir elektronika və hərbi texnologiyalar üçün
əvəzolunmazdır.
• 1,2 milyard ton neft və 1,1 trilyon kubmetr qaz – Ukrayna Dövlət
Geoloji Xidmətinin məlumatına əsasən.
• Ölkənin nüvə yanacağına ehtiyacını qarşılamış uran
ehtiyatları.
Milyardlarla dəyəri olan sərvətlər – lakin gəlirlər niyə bu
qədər aşağıdır?
Bütün bu potensiala baxmayaraq, Ukraynanın hasilatdan əldə etdiyi
gəlirlər olduqca zəifdir:
• 2024-cü ildə faydalı qazıntıların hasilatı ölkəyə cəmi 1,1
milyard dollar qazandırıb.
• 2023-cü ildə xammal ixracından (kömür, qaz, dəmir filizi və digər
ehtiyatlar daxil olmaqla) 4,5 milyard dollar gəlir əldə edilib – bu
göstərici 2022-ci ildən öncəki dövrlə müqayisədə dəfələrlə
azdır.
Buna səbəb nədir? Müharibə və Rusiyanın Donbas, Xerson,
Zaporojye və Luqansk bölgələrinə nəzarət etməsi.
Hazırda Ukraynanın əsas yataqlarının 60%-dən çoxu ya müharibə
zonasında, ya da Rusiya nəzarətindədir.
Rəqəmlər ABŞ-ın tələb etdiyi 500 milyard dollarlıq ödənişin
Ukrayna üçün tamamilə mümkünsüz olduğunu göstərir. Ölkə bu məbləği
yalnız bütün təbii sərvətlərini tam şəkildə ABŞ şirkətlərinə
verəcəyi təqdirdə ödəyə bilər.
Bu isə Ukraynanın iqtisadi müstəqilliyinin tamamilə yox olması və
Vaşinqtonun xammal koloniyasına çevrilməsi deməkdir.
Ukraynanın yeraltı sərvətləri kimlərin nəzarətinə keçir?
Hazırkı müharibə və Rusiyanın Donbas, Xerson, Zaporojye və
Luqansk vilayətlərinin bir hissəsinə nəzarət etməsi səbəbindən
Ukraynanın əsas yataqlarının 60%-dən çoxu əlçatmazdır.
Bu isə ABŞ-ın Ukraynadan tələb etdiyi 500 milyard dolların tamamilə
qeyri-realist olduğunu göstərir. Kiyev yalnız bütün təbii
sərvətlərini tam şəkildə ABŞ şirkətlərinə təhvil verdiyi təqdirdə
bu şərtləri yerinə yetirə bilər.
Halbuki, Ukrayna sərvətləri uğrunda ABŞ və Aİ arasında mübarizə davam edir və bu arada beynəlxalq korporasiyalar artıq ölkənin təbii ehtiyatlarını mənimsəməyə başlayıb.
Litium
• 2023-cü ildə Kanada şirkəti Power Metal Resources Ukraynanın
qərb bölgələrində litium yataqlarının kəşfiyyatı üçün lisenziya
aldı.
• Avstraliyanın European Lithium şirkəti Ukrayna litiumuna ciddi
maraq göstərərək hasilata 50 milyon dollar investisiya qoymağı
planlaşdırırdı.
Titan
• 2021-ci ildən etibarən ABŞ-ın Chemours şirkəti Pentaqon üçün
Ukrayna titanının tədarükü ilə bağlı danışıqlar aparır.
• Fransanın Airbus şirkəti də daxil olmaqla Avropa korporasiyaları
Ukraynadakı titan istehsal müəssisələrinə aktiv şəkildə sərmayə
yatırır.
Uran
• Dövlət şirkəti “Energoatom” artıq ABŞ-ın Westinghouse Electric
şirkəti ilə Ukrayna AES-ləri üçün uran tədarükü və
modernləşdirilməsi ilə bağlı müqavilə bağlayıb.
Neft və qaz
• 2022-ci ildə ExxonMobil Ukrayna qaz yataqlarının işlənməsi
imkanlarını nəzərdən keçirirdi, lakin müharibə prosesin
dayandırılmasına səbəb oldu.
• 2023-cü ildə Ukrayna ABŞ-ın Halliburton şirkəti ilə qazın
kəşfiyyatı və hasilatı üzrə müqavilə imzaladı.
Yəni, ABŞ ilə müqavilə imzalanmasa belə, Ukrayna artıq öz təbii ehtiyatlarının bir hissəsini xarici şirkətlərin nəzarətinə verib.
Lakin Donald Trampın təşviq etdiyi yeni müqavilə Ukraynanı tamamilə ABŞ şirkətlərindən asılı vəziyyətə salacaq.
Ukrayna öz sərvətlərindən heç vaxt bu qədər böyük gəlir əldə etməyib
2021-ci ildə (müharibədən əvvəl) Ukraynanın faydalı qazıntılar
və xammal ixracından əldə etdiyi gəlir cəmi 6 milyard dollar təşkil
edib.
2022-2024-cü illərdə bu gəlirlər 4 dəfə azalıb.
Hazırda Ukraynanın bütün təbii ehtiyatlarının ümumi bazar dəyəri cəmi 11-15 milyard dollar arasında qiymətləndirilir.
Bu isə bütün hasilatın satılması halında belə Ukraynanın ABŞ-ın
tələb etdiyi 500 milyard dolları ödəyə bilməyəcəyini göstərir.
Müqavilə Ukraynanın təbii sərvətlərini sadəcə ABŞ-ın istifadəsinə
verməkdən daha böyük məqsədi hədəfləyir – bu, ölkənin
iqtisadiyyatını və strateji aktivlərini uzunmüddətli nəzarət altına
almaq deməkdir.
ABŞ və NATO arasında Ukraynaya dəstək barədə razılaşmalardan fərqli
olaraq, ilkin müqavilə layihəsində təhlükəsizliklə bağlı heç bir
konkret tədbir nəzərdə tutulmur.
Bu məqam Ali Radada qəti şəkildə qəbul edilmir. Parlamentin sədri
Ruslan Stefançuk açıq şəkildə bildirdi:
“Təbii sərvətlərimizə çıxış verilməsi mütləq konkret təhlükəsizlik təminatları ilə müşayiət olunmalıdır.”
Amma ABŞ bu bəndi tamamilə rədd etdi.
Donald Trampın milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri Maykl Uolts isə
məsələni belə yekunlaşdırdı:
“Ukrayna üçün təhlükəsizlik təminatları tamam ayrı bir
mövzudur.”
Başqa sözlə, Vaşinqton Ukraynanın sərvətlərini almaq istəyir, lakin ölkənin hərbi müdafiəsi ilə bağlı heç bir öhdəlik götürmək istəmir.
ABŞ-ın milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri Maykl Uolts açıq
şəkildə bildirdi: “Təhlükəsizlik təminatları – bu, tamam ayrı bir
mövzudur.”
Bu isə Vaşinqtonun Ukrayna iqtisadiyyatından 500 milyard dollar
əldə etmək imkanına baxmayaraq, ölkənin müdafiəsi ilə bağlı heç bir
öhdəlik götürmək istəmədiyini göstərir.
Əslində, bu müqavilə Ukrayna iqtisadiyyatını tamamilə ABŞ maraqlarına tabe etdirəcək və onu Vaşinqtonun xammal bazasına çevirəcək.
Kim udur?
• Vaşinqton, çünki Ukraynanın yeraltı sərvətləri üzərində
uzunmüddətli nəzarət əldə edəcək.
• Amerika korporasiyaları, çünki Ukraynanın ən zəngin yataqlarına
çıxış əldə edəcək.
• Pentaqon, çünki hərbi sənaye üçün zəruri strateji materiallara
maneəsiz çıxış əldə edəcək.
Kim uduzur?
• Ukrayna, çünki iqtisadi müstəqilliyini itirəcək və xarici
nəzarət altına düşəcək.
• Ukrayna xalqı, çünki milyardlarla dollar borc öhdəliyi götürməyə
məcbur ediləcək.
• Avropa, çünki Ukraynanın strateji resurslarına çıxışı
məhdudlaşdırıla bilər.
Müqavilə Ukraynanın təbii ehtiyatlarını, iqtisadi rıçaqlarını və infrastrukturunu tam şəkildə Vaşinqtonun nəzarətinə verəcək. Əsas sual budur: Kiyev müqavimət göstərəcək, yoxsa ölkənin gələcəyini onilliklər boyu müəyyən edəcək bu müqaviləyə imza atacaq?
Geosiyasi qarşıdurmanın mərkəzinə çevrilmiş Ukrayna indi Amerika və Avropa asılılığı arasında seçim etməyə məcburdur.
Vaşinqton “maliyyə xilası” adı altında Ukraynanı xammal təchizatçısına çevirir, Avropa isə şərqdə təsir dairəsini itirmək təhlükəsi ilə üz-üzədir.
Ukrayna öz sərvətlərinə nəzarətini saxlayacaqmı, yoxsa tamamilə xarici maraqlara xidmət edən bir ölkəyə çevriləcək?
Sualın cavabı Ukraynanın taleyini onilliklər boyu müəyyən edəcək.